دنیای اقتصاد- سارا جنگروی: دکتر موسی غنی‌نژاد معتقد است که «تحولات تاریخی جوامع ریشه در نهادها، اعم از سیاسی، فرهنگی و اقتصادی دارد و اینها خود در نهایت به ارزش‏ها و اعتقادات وابسته‏اند. بنابراین تحول تاریخی جوامع را در تحلیل نهایی، عمدتا باید با منطق اندیشه توضیح داد.» دکتر غنی‌نژاد در ارزیابی سیاست‌گذاری اقتصادی دوران مشروطه اعتقاد دارد آنچه مانع از تحقق آرمان‌های مشروطه شد فقدان «زمینه مادی» تحقق اندیشه‌ها نبود، بلکه عمدتا خرابکاری ناشی از اندیشه‌های افراطی چپ‌گرایانه بود.

در دوران مدیریت منوچهر اقبال بر شرکت نفت ـ سال ۱۳۴۴ ـ اتفاقاتی در معاملات نفتی افتاد که اعضای کنسرسیوم را عصبانی کرد. در این زمان، آلمان غربی برای اولین بار در امور نفتی ایران قرارداد مشارکت بست و پس از آن، فروش نفت به آرژانتین و رومانی نیز عملی شد و از همه مهم‌تر حضور فعال شوروی در ایران با انعقاد قرارداد ساخت ذوب‌آهن و انتقال نفت گاز و گاز به آن کشور، کنسرسیوم را به واکنش واداشت.

اقتدار شاه از نوع اقتدار جبری (Coercive Authority) بود. شاه دارای ‌یک صدراعظم و تعدادی وزیر بود. ایالات هریک توسط یک حکمران و حدود ۳۰۰ ابواب جمعی او اداره می‌شد (محیط‌طباطبایی: ۱۳۵۰، ۲۴۱ـ۲۲۲). از زمان محمدشاه به بعد مناصب دولتی به فروش گذاشته می‌شد و حکمرانان منصب خویش را از‌ شاه می‌خریدند. برای تصاحب یک ایالت پرداخت‌هایی به صدراعظم و وزرا نیز صورت می‌گرفت. پس از استقرار در ایالت، مردم بودند که از طریق پرداخت باج و خراج پرداخت‌های حکمرانان را جبران می‌کردند (محیط‌طباطبایی: ۱۳۵۰، ۲۴۱ـ۲۲۲).

دنیای اقتصاد: «نظریه دولت در ایران؛ رویکردی آسیب‌شناختی» عصر روز سه شنبه ۲۳ مهر ۹۸ به همت انجمن علوم سیاسی ایران و با همکاری خانه اندیشمندان علوم انسانی و دانشگاه شهید بهشتی و با سخنرانی چهار چهره دانشگاهی، غلامرضا کاشی دانشیار دانشگاه علامه طباطبایی، داود فیرحی استاد گروه علوم سیاسی دانشکده حقوق و علوم سیاسی دانشگاه تهران و محمدسالار کسرایی استاد پژوهشکده مطالعات اجتماعی و محمدرضا مرادی‌طادی تحلیلگر سیاسی برگزار شد.

کمپانی تومانیان‌ها (ارامنه ساکن تبریز) ازجمله مهم‌ترین موسسه‌های تجاری- اقتصادی‌ای بود که از عهد ناصری تا جنگ جهانی اول به حیات خود ادامه داد و در امر واردات، صادرات و بانکداری فعالیت داشت. هسته این موسسه را باید در دکه کوچکی جست‌وجو کرد که مردی به نام‌هاروتون تومانیان ارمنی در تاریخ ۱۸۴۰م در شهر پررونق آن زمان، تبریز، افتتاح کرد. باید گفت ارامنه از دوران قبل قاجار در امور تجاری شرکت فعال داشتند و تومانیان‌ها نیز به نوعی میراث‌دار حرفه آنان بودند. تبریز کانون اقتصاد آذربایجان و بهترین مرکز تجارتی ایران، انبار کالاهای روسیه و از بزرگ‌ترین شهرهای ایران به‌شمار می‌رفت.‌ هاروتون تومانیان از اهالی قراچه‌داغ آذربایجان بود و با صدور و ورود کالاهایی چون آهن‌آلات و نعل اسب، میوه خشک، پنبه و ابریشم کم‌کم در تبریز شهرت یافت و کمی بعد چهار پسر او با همکاری یکدیگر تجارتخانه معروف به تومانیانتس را در این شهر تاسیس کردند.

با به‌ توپ‌ بسته شدن‌ مجلس‌ شورای ملی در جمادی‌الاولی ۱۳۲۶ق‌، دوره‌ای جدید در ایران‌ به‌ وجود آمد که به استبداد صغیر معروف شد. این‌ اقدام‌ محمدعلی‌شاه،‌ با عکس‌العمل‌های سرسختانه‌ای از طرف نیروهای انقلابی ایران‌ در سراسر کشور روبه‌رو شد.

۲۷ مهرماه ۱۲۲۷ ه.ش صدارت میرزا تقی‌خان فراهانی (ملقب به اتابک اعظم و امیرکبیر) صدراعظم ناصرالدین‌شاه قاجار آغاز شد. امیرکبیر اهل فراهان بود و دست‌پرورده خاندان قائم‌مقام فراهانی. فراهان همچون تفرش و آشتیان مجموعا کانون واحد فرهنگ دیوانی و «اهل قلم» بود؛ ناحیه‌ای مستوفی پرور. چه بسیار دبیران و مستوفیان و وزیران از آن دیار برخاستند که در آن میان چند تنی به بزرگی شناخته شده، در تاریخ اثر برجسته گذارده‌اند. از این نظر میرزا تقی‌خان نماینده فرهنگ سیاسی همان سامان است.

در ارتباط با اقدام رضاخان جهت تاسیس راه‌آهن سراسری نمایندگان مجلس ششم به مخالفت با این طرح پرداختند. نمایندگان مخالف بر سر مساله انتخاب مسیر شمال به جنوب، مشخص نبودن هزینه ساخت و نداشتن سود اقتصادی این طرح به بحث با موافقان پرداختند.مخالفان این طرح بر این باور بودند که سیاست انگلیس بر مسیر انتخاب شده برای راه‌آهن سراسری ایران تاثیر داشته است. آنها در مورد انتخاب این مسیر به مخالفت پرداختند. همچنین معتقد بودند این مسیر مخالف شرایط اقتصادی و سیاسی ایران است و هزینه احداث آن مشخص نیست.

پس از سیطره عقل بر انسان، اگر حکومت را به معنای سردولت فرض کنیم و جامعه را بدن دولت بدانیم، در دوران مدرن حکومت به‌عنوان سر بزرگ شده و این فرآیند باعث تضعیف تن یا همان جامعه شد.در کشورهای منطقه ما قصه تشکیل دولت مدرن به شکل فاجعه باری رخ داد. کشور ما زمانی تن به دولت مدرن داد که پس از شکست در جنگ‌های روسیه از خود پرسیدیم که چرا عقب مانده‌ایم و در انحطاط به سر می‌بریم؟ و از این خودآگاهی مسوولیت دولت مدرن آغاز شد. مشکل از آنجا آغاز شد که مسوولیت رفع عقب‌ماندگی بر عهده حکومت افتاد، باری که مجال سازماندهی یک ساختار دولت صحیح را از ما گرفت.

دنیای‌اقتصاد-سارا جنگروی: در ادامه تحلیل و بررسی تاثیر افکار اقتصادی و اجتماعی متفکران غربی بر ذهنیت رهبران مشروطه با دکتر داوود فیرحی، پژوهشگر علوم سیاسی درباره چگونگی این تاثیرپذیری گفت‌وگو کردیم که بخش نخست آن روز یکشنبه هفته جاری منتشر شد. به گفته این استاد دانشگاه تهران، ایده اصلی دولت مشروطه در ادبیات دینی از کسب‌وکار و حوزه آزادی در قراردادها استخراج شد؛ یعنی نظریه‌های سیاسی مشروطه یا «حقوق عمومی» نتیجه تحولات «حقوق خصوصی» بود و حقوق خصوصی هم بیشتر در کسب‌وکار متجلی می‌شد و خودش را نشان می‌داد.

انقلاب مشروطه رابطه وثیقی با منطقه قفقاز دارد. قفقاز تحت‌تسلط روسیه، دروازه ورود افکار جدید و به‌خصوص انقلابی به آذربایجان و در مراحل بعدی گیلان و تهران است. افکاری که از سمت سوسیالیست‌ها و آنارشیست‌های روس در مبارزه با رژیم تزاری به قفقاز می‌رسند و از طریق انبوه کارگران مهاجر ایرانی به داخل ممالک محروسه ایران منتقل می‌شوند. در نتیجه فقر شدید در ایران و توسعه سریع اقتصادی روسیه، جمعیت انبوهی ایرانی برای کار در صنایع نفتی باکو و کارخانجات قفقاز به خاک امپراتوری روسیه رفته‌اند و در آنجا برای اولین‌بار با محیط سیاسی کارگری، اعتصاب، احزاب سازمان‌یافته و روزنامه‌های سیاسی روبه‌رو می‌شوند.

۲۵ مهرماه امیرعباس هویدا، رئیس دولت وقت، استعفای خود را به محمدرضا شاه ابلاغ کرد و بار دیگر مامور تشکیل دولت شد. ‌

میرزا محمد فرخی‌یزدی، شاعر و روزنامه‌نگار آزادی‌خواه و دموکرات صدر مشروطیت ۲۵ مهر ۱۳۱۸ در زندان قصر کشته شد.

روزنامه مساوات اواخر مهرماه ۱۲۸۵ در شهر تهران تاسیس و به مدیری سید محمدرضا مساوات منتشر شد. سید محمدرضا مساوات (شیرازی) (۱۳۰۴–۱۲۴۴) روزنامه‌نگار و سیاستمدار عصر مشروطه بود. او سردبیر روزنامه مساوات، عضو کمیته انقلاب ملی و نماینده دوره‌های دوم، سوم، چهارم و پنجم مجلس شورای ملی و از سران حزب دموکرات عامیون و سپس حزب سوسیالیست بود. به نوشته محمد صدرهاشمی در کتاب «تاریخ جراید و مجلات ایران» روزنامه مساوات در هشت صفحه [...] و در مطبعه سربی حقوق به طبع رسیده است.

در مورد انقلاب مشروطیت و خیزش عمومی مردم در کرانه‌های شمالی خلیج‌فارس، به‌ویژه بندر بوشهر، مرکز بنادر و جزایر خلیج‌فارس، در عصر قاجار، تاکنون پژوهش مستقلی انجام نشده، درحالی‌که اسناد و مدارک تاریخی موجود بیانگر آن است که هم‌زمان با قیام میهن‌پرستان ایرانی علیه استبداد صغیر در سال ۱۳۲۷.ق/ ۱۹۰۹.م، مردم بوشهر نیز همراه و همگام با دیگر شهرهای ایران در این رستاخیز ملی شرکت کردند و در متزلزل ساختن ارکان و پایه‌های نظام پوشالی محمدعلی‌شاه نقشی کارساز داشتند.