دکتر ثریا عباسی‌قیداری: میرزا عبدالرحیم طالبوف‌تبریزی نیز از روشنفکرانی بود که در کنار دیگر اندیشمندان همچون ابوالحسن ایلچی، میرزا صالح شیرزای، مصطفی افشار، رضاقلی میرزا و ملکم‌خان از تمدن بورژوازی غرب اثر پذیرفته بود. او به درونمایه و مفهوم آزادی می‌پردازد و می‌کوشد مفهوم آن را در میان ایرانیان رواج دهد با این امید که روزی ایرانیان نیز از این نعمت بهره‌مند شوند زیرا به باور طالبوف «آنچه مایه تاسف است اینکه ایرانی از عوالم بی‌خبر و از نعمت الهی محروم مانده، حال آنکه بشر هستند. از سایرین نوع خود بی‌شبهه استعداد ایشان کمتر نیست. بالطبع باید این آزادی را داشته باشند.» (طالبوف، مسائل الحیات، ص۱۸۹) طالبوف می‌افزاید که آن آزادی «اگر سلب شده جلب نمایند، مغضوب است استرداد کنند و اگر این ثروت افتخار در دفینه محفوظ است درآورند و متصرف شوند.»

در دوران پادشاهی رضاشاه، بخش‌خصوصی بیشتر درگیر صنایع کوچک و بازرگانی بود. طرح‌های زیربنایی و سرمایه‌گذاری صنعتی، از آن جمله ایجاد خط سراسری راه‌آهن و تاسیس کارخانه‌های نساجی، سیمان، دخانیات و قند را وزارتخانه‌ها و سازمان‌های دولتی برنامه‌ریزی و اجرا می‌کردند. «توسعه اقتصادی» به معنایی که پس از جنگ دوم بر آن مترتب شد، شناخته شده نبود و در نتیجه میان فعالیت‌های اقتصادی دولت یا بخش‌خصوصی و مفهوم «توسعه»، رابطه مدلل و سازمان‌یافته‌ای وجود نداشت.

۲۶ آبان ماه ۱۳۴۷ ابراهیم پورداوود ایران‌شناس معاصر چشم بر جهان فرو بست. پورداوود افزون بر خلق آثاری مهم و چشمگیر در زمینه ایران‌شناسی، در آبان۱۲۹۳ به همراهی محمد قزوینی و اشرف‌زاده‌تبریزی روزنامه ایرانشهر را منتشر کرد. روزنامه ایرانشهر که مشی سیاسی داشت و مطالبی ارزنده درباره فجایع استبداد و سیاست قاجاریه در آن درج می‌شد، با آغاز جنگ جهانی اول پس از ۳ شماره تعطیل شد.

آنچه می‌خوانید بخشی از مذاکرات نمایندگان دوره هفتم مجلس شورای‌ملی (۲۱ آبان ماه ۱۳۱۲) درباره «لایحه اصلاح قانون مالیات بر عایدات» با حضور وزیر‌مالیه وقت است.

نخستین روشی که با استفاده از آن، دربار ایران از کشورهای اروپایی اطلاع می‌یافت، سفیران و نمایندگان این دولت‌ها بودند. در این روش علاوه بر اینکه اخبار معمولا مدت‌ها بعد از وقوع به‌دست می‌رسید، آلوده به اغراض و مقاصد سیاسی نیز بود. انگلیسی‌ها قبل از دیگران موفق به برقراری ارتباط با فتحعلی‌شاه شدند. آنان چنان ذهن او را نسبت به فرانسویان و انقلاب آنها با اخبار تحریف شده پر کرده بودند که وقتی ژوبر نماینده دولت فرانسه به ایران‌ آمد (۱۸۰۵م) شاه در اولین برخورد از او پرسید: «احوال شما چطور است؟ بناپارت چطور است؟ چرا شما شاه خود را کشتید؟»

در سال ۱۳۰۰ در زمان ریاست‌الوزرایی مشیرالدوله طرحی برای سیاست مالی مملکت پیشنهاد شد که شامل ترتیب استخدام مستشاران آمریکایی برای وزارت مالیه و فواید عامه و بلدیه تهران، اعطای امتیاز استخراج نفت ایالات شمالی ایران به کمپانی‌های نفتی آمریکایی، جلب سرمایه‌های آمریکایی و اخذ وام از آمریکا بود.

عبدالوهاب فراتی: رساله انصافیه، اثر مرحوم حاج ملاعبدالرسول کاشانى، رساله‌اى است که در دفاع از مشروطیت و به قصد اثبات عدم مباینت آن با شریعت مقدسه اسلامى نوشته شده است. نویسنده در سراسر رساله نشان مى‌دهد که یک روحانى آگاه، زمان‌شناس، ضداستبداد و استعمار است. شناخت او از دسایس استعمارى و حساسیت او نسبت به حمایت از اقتصاد ملى، به‌خوبى گویاى روشن‌اندیشى وى در مقابله با استبداد و استعمار است.

اشاره: آنچه از نظرتان می‌گذرد بخشی از مذاکرات نمایندگان مجلس پنجم شورای ملی و معاون وزارت مالیه در بیستم آبان ماه ۱۳۰۳ ه.ش درباره امور بودجه سال ۱۳۰۴ و نیز استفاده از البسه وطنی به‌جای نمونه‌های خارجی است.

عمده‌ترین وجه مشخصه مشروطیت اروپایی، لیبرالیسم و اعتقاد به برابری انسان‌ها در مقابل قانون بود. انقلاب فرانسه با شعار برابری، برادری و آزادی توانست نظریه تفکیک قوا، اعلامیه حقوق بشر را که در آن به آزادی جان، مال و شغل، پارلمانتاریسم و برابری انسان‌ها در برابر قانون اشاره شده بود، به یک معنا به‌وجود آورد. مشروطیت ایران در یک بستر نسبتا مناسب از لحاظ اجتماعی و سیاسی، محصول ورود تفکرات غربی به ایران یا واکنش دیدگاه‌های سنتی و دینی نسبت‌به آنها بود. در واقع مشروطیت را در ایران می‌توان محصول بیداری ایرانیان و وقوف به ضعف و عقب‌ماندگی خود در قبال اروپاییان و اعتراض به حکومت استبدادی دانست. این بیداری با واقعه رژی آغاز می‌شود. اعطای امتیاز توتون و تنباکو به تالبوت در زمان سلطنت ناصری برای اولین‌بار در تاریخ معاصر ایران، موجب ائتلاف سه گروه صاحب نقش یعنی علما، تجار و مردم علیه سیاست‌های دولت ‌شد که به لغو امتیاز رژی وشکسته شدن طلسم مبارزه با استبداد منجر شد و تحولی عظیم در توده مردم ایران به‌وجود آورد. پس از لغو این امتیاز مجموعه‌ای از عوامل داخلی و خارجی که برخی از آنها نقش مستقیم و برخی دیگر اثرات روانی بر ایران و تحولات ایران داشت، باعث ‌شد تا جنبش مشروطه‌خواهی در ایران پدید‌ آید.

اولین تصمیمات دولت در جهت به‌کارگیری صنایع جدید در ایران، در زمان فتحعلی‌شاه قاجار اتخاذ شد. جنگ‌های ایران و روس و برتری نظامی روسیه، توجه دولت را به برتری روزافزون تمدن نوین اروپا و بازماندگی ایران از کاروان تمدن جهان جلب کرد. به این ترتیب دولت درصدد برخورداری از پیشرفت‌های نظامی اروپا و سیاست‌گذاری در این زمینه برآمد. عباس‌میرزا، نایب‌السلطنه نیز در جهت نیل به این هدف پس از آنکه چهار هزار قبضه تفنگ از انگلیس وارد کرد، دستور داد گروهی از استادکاران اسلحه‌ساز برای آموزش به انگلیس فرستاده شوند. آنها پس از طی دوره‌های ۴ و ۵ ساله به ایران بازگشتند و موفق به ساختن نمونه‌های انگلیسی چخماق، تفنگ و سایر اسباب و آلات جنگ شدند. سپس ۲۰ هزار قبضه تفنگ - مشابه نمونه انگلیسی آن - در تبریز ساخته شد و مخارج آن از سوی نایب‌السلطنه، از محل مالیات‌ها و درآمدهای آذربایجان پرداخت شد.

مذاکرات مجلس اول شورای ملی در روز ۱۸ آبان ماه ۱۲۸۶به بررسی مسائل مالی با حضور وزیر مالیه اختصاص یافته و حقوق سلطنتی نیز تعیین شده است. در اینجا مختصری از آن مذاکرات از نظرتان می‌گذرد:

وضع کلی کشور [ایران] را بدان سان که می‌بینم برایت شرح می‌دهم:در عرض هفته‌های اخیر نهضت مشروطیت ایران گسترش قابل ملاحظه‌ای یافته به حدی که اسباب حیرت حکومت مرکزی و روس‌ها شده. حالا با نقشه قبلی بوده یا به حسب تصادف، همه‌جا شایع شده بود که سفارت انگلیس با سران این نهضت ارتباط دارد و حامی آنهاست. نتیجه این شده که موفقیت مشروطه‌خواهان به اعتلای شأن سیاسی ما در ایران کمک کرده و قدرت و نفوذ ما را در تهران و شهرستان‌ها خیلی بالا برده است.موقعی که برای تحویل گرفتن ماموریت جدیدم وارد تهران شدم انواع و اقسام پیام‌های تبریک از رهبران حزب مشروطه برایم رسید که در همه آنها اظهار امیدواری شده بود که سفارت انگلیس کماکان حامی مشروطه‌خواهان باشد و از کمک به آنها دریغ نورزد.

در شرایطی که حاکمیت مکتب اقتصادی کلاسیک با اندیشه نظام اقتصاد بازار و مکانیزم قیمت به کمک دست‌ نامرئی بر جهان سرمایه‌داری هرگونه دخالت دولت در اقتصاد را نفی می‌کرد، در ۲۱ دسامبر ۱۹۲۱ نخستین برنامه دولتی به منظور تامین برق سراسری روسیه به هشتمین کنگره شوراها ارائه شد (مارشفسکی، ۳:۲۵۳۵).به این ترتیب نظام برنامه‌ریزی اقتصادی با الهام‌ از آموزه‌های مارکس و انگلس در جایگزینی اقتصاد ارادی به‌جای اقتصاد آشفته بازار در اتحاد شوروی نشو و نما یافت.

بر آمدن رضاشاه با حمایت روشنفکران و دولتمردانی چون محمدعلی فروغی، داور و دیگران همراه بود، تلقی اولیه از رضا شاه نزد روشنفکران و عامه مردم یک واسطه و برآورنده آرمان‌های مشروطیت بود. همین روشنفکران و نخبگان بودند که در درون سیستم سیاسی نقش داشتند و با دولت همکاری می‌کردند و پایه‌های نظام جدید را استوار کردند.