نقشه راه ایجاد خیابان بین‌المللی
با توجه به مصوبه قانونی مبنی بر خروج صنایع از سطح شهر تهران و شعاع پیرامونی آن، محور جاده مخصوص کرج (شهید لشکری)، به عنوان محوری که بیشترین تغییرات را در پیرامون خود در آینده نزدیک تجربه خواهد کرد، مطرح می‌شود. کاربری غالب پیرامون این محور را عناصر صنعتی-کارگاهی به همراه واحدهای حمل و نقل و انبار تشکیل داده اند؛ که با توجه به رشد اراضی مسکونی تهرانسر در جهت غرب، امکان تسخیر این اراضی با پهنه‌های مسکونی وجود دارد. ضمن خروج صنایع از مجاورت این محدوده با توجه به وسعت و میزان آنها، اراضی برجای مانده پتانسیل عظیمی برای طرح‌ریزی و برنامه‌ریزی پروژه‌های سرمایه‌گذاری و پاسخ به برخی نیازهای شهر ایجاد می‌کنند. بدیهی است در صورت استفاده بهینه از قابلیتهای موجود با توجه به توسعه فضای شهری دیری نخواهد پایید که شاهد از دست رفت این قابلیت در کلان شهر تهران خواهیم بود. بر پایه این قابلیت در این پیشنهاد تلاش خواهد شد تا ضمن شناخت حقایق و واقعیتها بتوانیم از فرصتها به نحوی مطلوب در راستای ارتقای کیفی کلان شهر تهران بهره گیریم.
بررسی موقعیت فعالیت‌های اداری-تجاری در سطح کلانشهر تهران
از زمان پایتخت شدن شهر تهران، نظام اداری ـ سیاسی کشور به شکل متمرکز در این شهر مستقر شده است. از سال ۱۳۳۵ به بعد و با اتکا به درآمد و ارز حاصل از فروش نفت، همه امور اقتصادی و اجتماعی در تهران مستقر و شهر تهران به مرکز استقرار دولت و تصمیم‌گیری سطح کلان کشور تبدیل شد و به همین ترتیب تمرکز ادارات دولتی نیز در تهران رو به افزایش گذاشت. در واقع موقعیت سیاسی- اقتصادی و شرایط استراتژیک شهر تهران و تمرکز مراکز صنعتی و کارگاهی در پیرامون شهر، سبب شده تا تهران محل استقرار بسیاری از دفاتر اداری، نمایندگی‌های کارخانه‌ها و صنایع بزرگ ملی، مراکز دولتی، وزارتخانه‌ها و سفارتخانه‌ها باشد و به نوعی تمام ساختار اداری ایران در تهران متمرکز شود.
با توجه به شرایط اقتصادی، قیمت زمین و اجاره، محدوده مرکزی شهر محل استقرار بسیاری از مراکز اداری در شهر تهران محسوب می‌شوند. خیابان‌های انقلاب، فاطمی، مطهری، بهشتی، سهروردی و مانند آن، محدوده هایی از تهران هستند که تمرکز دفاتر اداری در آنها به وفور دیده شده و در سال‌های اخیر باعث خروج بافت مسکونی از این مناطق و عدم جاری شدن زندگی شهری در ساعات پس از اتمام زمان کار اداری شده است. برجسته‌ترین ویژگی حوزه مرکزی شهر تهران، غلبه کار و فعالیت در مقایسه با حوزه‌های شرقی و غربی شهر است. به نحوی که در دو منطقه ۱۲ و ۶ شهری، کار و فعالیت غالب است و در دیگر مناطق شمالی و حتی جنوبی این حوزه نیز، حضور مسلط کار و فعالیت در مقابل تنوع سکونت، در مقایسه با دو حوزه شرقی و غربی به مراتب بیشتر است. این ویژگی، حوزه مرکزی شهر تهران را تبدیل به منطقه کار و فعالیت کلان مقیاس کرده است. البته علاوه بر منطقه‌های اصلی عملکردی کار و فعالیت در حوزه مرکزی، به دلیل محدودیت‌های دسترسی باعث شده مناطق کار و فعالیت به حوزه‌های شرقی و غربی نیز تسری یابد. این تمرکز در سال‌های اخیر حتی ایده بدل کردن خیابان‌های شهید بهشتی و مطهری به برج خیابان را نیز مطرح کرد، اما محدودیت‌های موجود و کمبود زمین‌های وسیع و یکپارچه لازم باعث شد این ایده نتواند محقق شود.
عرصه‌های کار و فعالیت تجاری نیز در شهر تهران، در اصل از بازار تهران شروع شده و در طول چند دهه مسیری به سمت شمال- شمال شرقی را برای تسخیر فضاهای شهری به عنوان مراکز کار و فعالیت پیموده‌اند. در حال حاضر عمده عرصه‌های مرکزی کار و فعالیت تجاری در شهر تهران بین مناطق ۱۲ و ۶ متمرکز است. در حالی که مناطق ۱۱ و ۷ نیز به علت همجواری با عرصه مذکور بخش عمدهای از فعالیت ها را به سمت خود جذب کرده و در سال‌های اخیر مناطق ۳ و ۲ را نیز مورد هجوم قرار داده‌اند. بسیاری از محورهای تجاری - اداری خطی شهر تهران نیز به نوعی از این هسته مرکزی تجارت (CBD) منشعب شده‌اند. محدوده‌هایی از سطح شهر که فعالیت‌ها عمدتا تجاری، توأم با خدمات است در امتداد محورهای ارتباطی است که به صورت شعاعی از مرکز شهر به سمت نواحی مختلف امتداد پیدا کرده است.
با توجه به شرایط موجود و تحت فشار الگوی تجاری، اداری به الگوی مسکونی و فراغتی به دلیل عدم رعایت اصول حاکم بر مناطق و توجه به ظرفیت‌ها و زیرساخت‌های موجود در آنها و ناسازگار بودن بعضی از کاربری‌ها ایجاد شده در سطح شهر با محیط پیرامونی، پیامدهایی از قبیل: عدم مطلوبیت مناطق مسکونی برای زندگی، مشکلات زیست محیطی و بهداشتی، مشکلات اجتماعی و ناهنجاری‌های ناشی از آن، ناامنی محیط مسکونی و بروز انواع آلودگی‌ها را به وجود آورده به گونه که چهره شهر تهران از یک شهر مسکونی به شهری «اداری» بدل شده و به آرامی کلیه مظاهر زندگی در بخش‌های مرکزی این شهر در شرف نابودی قرار گرفته‌اند. کمبود پارکینگ به دلیل ظرفیت محدود معابر، کمبود زمین در شهر، عرض کم خیابان‌ها، عدم احداث پارکینگ در بسیاری از ساختمان‌ها نیز مشکلات شهری عدیده‌ای را به تهران تحمیل کرده است.
ساخت مجتمع‌های بلند مرتبه در مجاورت بافت مسکونی باعث شده ضمن کاهش کیفیت فضای زیستی در این مناطق مشکلات ترافیکی فراوانی را برای آنان نیز پدید آورد. در ضمن در صورت بروز حوادثی همچون زلزله امکان امداد رسانی به این مجموعه‌ها و بافت پیرامونی آنان نیز با مشکلات عدیده‌ای روبه‌رو خواهد بود. نمونه بارز اینگونه فضاها را می‌توان در خیابان شریعتی محدوده پارک شریعتی و شهرداری منطقه ۳ و نیز در بخش شمالی خیابان آفریقا بالاتر از بزرگراه صدر بخوبی پیش‌بینی کرد.
الگوی سفرها در سطح کلانشهر تهران و ناحیه پیرامونی آن
تمرکز بیشتر کارگاه‌های صنعتی بزرگ، متوسط و کوچک در ناحیه‌های مختلف و نیز در طول محورهای شهری استان تهران چه به صورت نوار صنعتی محور تهران-کرج و چه به صورت مجتمع‌های صنعتی در مقیاس‌های مختلف، عامل زمینه ساز و بستر ساز تبدیل این استان به استانی دارای جاذبه مهاجرت شده است. گذشته از فعالیت‌های صنعتی، فعالیت‌های بخش خدمات چه در بعد خدمات عمومی، اداری و اجتماعی و چه از جنبه خدمات مالی و بازرگانی آن هم در سطح های بین‌المللی و ملی جاذبه‌های استان را برای جذب مهاجران از منطقه‌های مختلف کشور بسیار ارتقاء بخشیده است. به طوری که اینک استان تهران بزرگترین قطب مهاجر پذیر از سرتاسر کشور است.
در این میان کلانشهر تهران ضمن بهرهمندی از جمعیتی چند میلیونی؛ با برخورداری از بسیاری از فعالیت‌های اقتصادی دارای ارتباطات و پیوندهای کارکردی سطح بالایی در منطقه کلانشهری تهران است. به این ترتیب که مقیاس عملکردی تهران از مرزهای استان فراتر رفته و درسطح کشور و بین‌المللی مطرح کرده. نظام توزیع فضایی شهرها و فعالیت در گستره منطقه کلانشهری تهران، نشان از وجود تفاوت‌های شدید جغرافیایی دارد. بدین صورت که مرکز شهری تهران به نقطه‌ای غالب و فوق ممتاز تبدیل شده و نقش رهبری حیات اقتصادی- اجتماعی را در استان یافته است. در حالی‌که بقیه فضاها وابسته و در حال جذب به این مرکز می‌باشند. شهر تهران همواره عده زیادی از مسافران سایر شهرها را به خود جذب می‌کند. شهرستان‌هایی همچون کرج، ورامین، اسلامشهر، شهریار و رباط کریم بیش از ۳۰ درصد شاغلان یا محصلان در جایی غیر از خود این شهرها مشغول به کار و فعالیت هستند؛ در واقع شهرهای محل سکونت آنها نقش خوابگاهی نیز ایفا می‌کنند.
با توجه به اطلاعات جریانهای سفر افراد در سطح منطقه کلانشهری تهران جریانهای رفت و آمد در مسیرهای شعاعی در قالب الگویی متمرکز به مرکزیت تهران شکل گرفته است. به این ترتیب که رفت و آمدها از مبداهای مختلف از جمله شهرهای پیرامونی همچون کرج، شهریار، اسلامشهر، ورامین و ... برای اهدافی از قبیل کار، استفاده از خدمات، تفریحات و ... به مقصد متمرکز تهران صورت می‌گیرد. این وابستگی به تهران نظامی نامتعادل از رفت و آمد و جابه‌جایی را نشان می‌دهد. حجم انبوه سفرهای آونگی وارده به تهران فشار عظیمی به زیرساخت‌های شهری وارد کرده، به حدی که فراتر از ظرفیت پیش‌بینی شده از آنها بهره‌برداری می‌شود. در واقع بهرغم هزینه‌های تحمیلی سفر، افراد از شهرهای پیرامونی تهران همه روزه به تهران سفر می‌کنند.
راه حل چیست؟
به منظور کاهش بار ناشی از حضور مجتمع‌های پراکنده اداری در سطح شهر لازم است برنامه ریزان شهری در طرح‌های ارتقاء کیفیت فضای شهری و توسعه آن تلاش کنند مراکزی را جهت ایجاد و احداث مجموعه‌های متمرکز اداری پیش‌بینی کنند. از این رو در طرح تفصیلی شهر تهران چندین مرکز به عنوان مراکز توسعه تجارت بین‌الملل دیده شده است. اما لازمه این مراکز:
۱ - داشتن امکان دسترسی مناسب (حمل‌ونقل عمومی و سواره)
۲- وجود یا امکان پیش‌بینی زیرساخت‌های تاسیساتی لازم
۳- نزدیکی به مراکز تامین نیروی انسانی کار و فعالیت
۴- وجود اراضی یکپارچه جهت امکان ساخت مجموعه‌های متمرکز اداری و تجاری
۵- قابلیت توسعه در آینده
۶- امکان پیش‌بینی فضاهای سبز جهت ارتقای کیفیت فضای شهری پیرامون این مراکز
که متاسفانه اکثر مراکز پیش‌بینی دسترسی به یک یا برخی از این نیازها را ندارند.
ایده اصلی
ایده اصلی این پیشنهاد طراحی محوری مختص فعالیت‌های تجاری-اداری در کلانشهر تهران (با توجه به موقعیت استراتژیک آن به عنوان پایتخت کشور و رتبه اول در زمینه‌های اقتصاد و سیاست) است که می‌تواند چهره این شهر را در کلاس جهانی خود دگرگون کند. به علاوه این محور باید در منطقه‌ای قرار گیرد تا بتواند با شکل‌گیری مراکز تجاری- اداری در قالب برج‌های بلندمرتبه، با جذب نیروی انسانی از شهرهای پیرامونی چون کرج، شهریار و ... و همچنین از سوی مناطق مرکزی تهران، بتواند از هجوم روزانه افراد به مرکز شهر تهران جلوگیری کرده و ازدحام و ترافیک در مرکز به میزان زیادی بکاهد. از نمونه‌های موفق این گونه محورها در سایر کشورها می‌توان به محور خلیفه در امارات متحده عربی اشاره کرد که مجموعه‌ای از مراکز اداری و تجاری معتبر را در فضایی مدرن با بناهایی بلندمرتبه گردهم آورده است. این محور طولانی‌ترین جاده در امارات است که از آل سیلاح در ابوظبی کشیده شده و در راس الخیمه در مرز عمان به پایان می‌رسد. این بزرگراه که به موازات خط ساحلی امارات متحده عربی در امتداد خلیج فارس شکل گرفته است؛ به عنوان یک شریان اصلی عملکرد می‌یابد.
پیشنهادطرح
با بررسی ساختار شبکه دسترسی شهر تهران و قابلیتهای موجود و قابل توسعه آن در محورهای پیرامونی صرفا می‌توان قابلیت‌هایی جهت تحقق این ایده را در غرب تهران یافت. جاده مخصوص کرج از محورهای شرقی- غربی شهر تهران است که کاربری غالب پیرامون آن را عناصر کارگاهی و صنعتی تشکیل می‌دهد. شبکه ارتباطی عمده پیرامون این محدوده موقعیت آن را در راستای ایده ایجاد محور بین‌المللی تجاری – اداری ممتاز کرده است. چراکه عناصر اصلی شبکه ارتباطی پیرامون این محدوده عبارت است از: آزادراه تهران- کرج و محور شرقی – غربی شهید همت در شمال آن، آزادراه آزداگان که این محور را قطع می‌کند، محور جاده قدیم کرج (فتح) که در بخش جنوبی این مسیر قرار گرفته است. خط ۵ مترو نیز از بخش شمالی این محور عبور می‌کند، همچنین با فاصله از این محدوده و در بخش جنوبی آن مسیر راه‌آهن تهران قرار دارد که فرصتی برای نقل و انتقال تولیدات سنگین در ایده پیشنهادی را نیز فراهم می‌آورد. ایده مربوط به احداث خط مونوریل در امتداد محور جاده مخصوص نیز می‌تواند موفق عمل کند. به این ترتیب که سراسر این محور مجهز به خط مونوریل شده و ورود اتومبیل‌های شخصی به آن محدود شود.
بر پایه این قابلیت‌ها این منطقه از شهر می‌تواند نیاز نخست یعنی نیاز امکان دسترسی حمل و نقل عمومی و سواره به منطقه را پاسخگو باشد. با توجه به لزوم خروج کارخانه‌ها از مجاورت محدوده جاده مخصوص کرج، اراضی برجای مانده که غالبا دارای ابعاد بزرگ و یکپارچه هستند، می‌توانند در قالب یک پتانسیل مهم هم برای صاحبان آنها و هم در قالب مجموعه طراحی شده برای کلانشهر تهران و اقتصاد ملی موثر عمل کنند. به این ترتیب که با بارگذاری مجدد فعالیت‌ها از نوع تجاری- اداری در این اراضی، پتانسیل‌های موجود در این زمین‌ها زنده می‌شوند. به علاوه این دست از اراضی به دلیل بهرهمندی از زیرساخت گام‌های اولیه توسعه را طی کرده‌اند. از این رو نیازهای دوم و چهارم شروط تحقق مرکز اداری و تجاری متمرکز نیز در این منطقه فراهم خواهد شد. از سویی دیگر با توجه به مشکلات اقتصادی در صنعت این ایده می تواند برای مالکان صنایع واقع در این محدوده ایجاد ارزش افزوده‌ای ناشی از افزایش بهای املاک آنان را فراهم آورد که بتوانند از محل درآمد آن و بدون نیاز به پشتیبانی مالی دولت، مجددا با نظارت لازم مراکز صنعتی خود را در مکانی مناسبتر مجددا احداث کرده و چرخه صنعت کشور را فعال کنند.
قابلیت چهارم نهفته در این منطقه نزدیکی آن به بخش عمدهای از مراکز استقرار و زندگی نیروهای کار کلان شهر تهران است. این منطقه در میان دو استان تهران و البرز واقع شده، مناطقی که عموما نیروهای کار و فعالیت از آن مناطق روزانه به مرکز شهر تهران مراجعه و در انتهای روز مجددا به محل زندگی خود در رفت و آمد هستند. با تقویت محور اداری و تجاری در این نقطه می‌توان انتظار داشت که حجم عمدهای از این ترددها به مرکز شهر تهران کاسته خواهد شد . این محور در مسیر غرب تا فرودگاه پیام امکان توسعه داشته و می‌تواند با توجه به حجم مراودات بین‌المللی جایگاه ویژه‌ای را نیز برای فرودگاه در طرح‌های آتی برنامه‌ریزی کرد در ضمن توسعه محور پشنهادی با توجه به حضور اراضی سبز و باغات شهریار در پایین دست جاده مخصوص کرج، می‌توان به احداث هتل‌ها و مراکز اقامتی درجه یک با دیدهای عالی به این قبیل اراضی اقدام کرد که خود بستر توسعه آن منطقه را نیز فراهم خواهد آورد .
این قابلیت‌ها و وجود منابع آب طبیعی در این بخش از سرزمین امکان توسعه فضای سبز در پیرامون این مراکز نیز میسر می‌شود. بر این پایه می‌توان گفت که این محور کلیه قابلیتهای لازم برای ایجاد و توسعه محور و مرکز اداری و تجارت بین‌المللی تهران را دارد. البته محدودیت مهم توسعه در این منطقه در ارتباط با فرودگاه مهرآباد و حریم مربوط به آن مبنی بر ممنوعیت ساخت و ساز بلندمرتبه در حریم پروازی فرودگاه خواهد بود که با توجه به ایده جابجایی این فرودگاه طرح مذکور می‌تواند توجیهات اقتصادی موضوع را نیز فراهم آورد و ضمن ایجاد امنیت‌زیستی در پیرامون فرودگاه فعلی بتوان با درآمد ناشی از این پیشنهاد نسبت به احداث مجموعه فرودگاهی در مکانی مناسبتر و کیفیتی برتر اقدام کرد. در طرح پیشنهادی، انتقال فرودگاه مهرآباد و جایگزینی آن با گزینه‌هایی چند مد نظر است. در واقع با خروج اراضی مهرآباد از عملکرد فعلی‌شان، عرصه وسیعی در اختیار قرار می‌گیرد که امکان تبدیل به سایتی ویژه را به خصوص در ارتباط با محور بین‌المللی پیشنهادی داراست. از جمله گزینه‌های مورد نظر می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
۱- تبدیل این محدوده به محلی تحت عنوان پارک مرکزی شهر تهران (Central Park)؛ با توجه کمبود فضاهای شهری فراغتی با کیفیت در سطح شهر تهران، این ایده می‌تواند به عنوان فضای شهری سرزنده که عرصه ای برای ارائه ترکیبی از فعالیت‌های فرهنگی – تفریحی – فراغتی را در فضایی سبز و پیاده مدار در سطح شهر فراهم می‌کند، مطرح می‌شود. همچنین این فضا با توجه به فاصله کم با میدان آزادی می‌تواند در ارتباط با این میدان عمل کند.
۲- تبدیل بخشی از این محدوده به پارکینگ و ترمینال؛ این گزینه نیز با توجه به وضعیت فعلی میدان آزادی بسیار می‌تواند بسیار عملکردی باشد و بخش عمدهای فشارهای ترافیکی بر میدان آزادی را بکاهد. بهرغم سابقه و جایگاه این میدان در سطح شهر تهران، این محل هم‌اکنون به فضای عبور و مرور و پارک اتوموبیل‌های شهر بدل شده است و سیما و منظر شهری را در این محدوده دچار خدشه اساسی کرده است. ضمن تبدیل بخشی از فرودگاه به پارکینگ و ترمینال علاوه بر کاهش فشارهای وارد بر میدان آزادی و رهاسازی آن از وضعیت نامناسب کنونی، عملکرد اصلی آن در کنار محور بین‌المللی تهران نیز معنای بیشتری می‌یابد. به این ترتیب که افراد مراجعه کننده به این سایت، اتومبیل‌های خود را در این بخش پارک کرده و با استفاده از سایر تمهیدات (از جمله مونوریل) به مقصد مورد نظر خود مراجعه خواهند کرد.
۳- تبدیل شدن به پیست فرمول یک؛ مانند نمونه‌های موفق استامبول و بحرین که گردشگران را از سایر کشورها به سوی خود جذب کرده و می‌تواند برای کلان شهر تهران جاذبه‌ای نوین فراهم کند.
جمع بندی
۱- با تبدیل محور جاده مخصوص به محور برج‌های اداری و تجاری تهران بار عمده این گونه کاربری‌های از مرکز شهر تهران کاسته خواهد شد و امکان جاری شدن مجدد زندگی در این مناطق فراهم می‌شود.
۲- با وجود زمین‌های بزرگ موجود در این منطقه می‌توان مفهوم برج را با پیش فضاها و خدمات جنبی مورد نیاز آن به درستی در این کلان شهر طراحی و اجرا نکرد.
۳- تا قبل از تفکیک این اراضی از قابلیتهای آنان در توسعه اقتصادی، اجتماعی و کالبدی شهر به نحو مطلوبی استفاده کرد.
۴- این منطقه تنها مکانی از شهر تهران است که از نظر وجود گسل کمترین خطر را داشته و زیرساخت‌های دسترسی به آن فراهم است. از این رو به در صورت بروز زلزله مراکز عمده تجاری و اداری که قلب اقتصاد کشور ساخته شده‌اند در این منطقه در امان بوده و در صورت هرگونه حادثه‌ای برای آنان امکان دسترسی و امدادرسانی به آنان فراهم است. این موضوع برای یک کشور از نظر سیاسی و اقتصادی کلان می‌تواند حیاتی باشد.
۵-جابه‌جایی فرودگاه مهرآباد از دیرباز مطرح بوده که به دلایل متعدد از جمله اعتبارات مورد نیاز این جابجایی تاکنون محقق نشده است. این طرح می‌تواند بخش عمدهای از توجیهات اقتصادی جابه‌جایی فرودگاه را برآورده کند. تا بیش از این شاهد حوادث ناگوار ناشی از مجاورت فرودگاه با بافت شهری پیرامونی نباشیم.
۶- شهر تهران به عنوان پایتخت مهم‌ترین کشور خاورمیانه نیاز به محور بازرگانی – تجاری- اداری در خور شان خود دارد.
