معاون اجتماعی شهرداری تهران از حق دو طرفه بین شهر و مردم می‌گوید
فاصله شهرنشین تا شهروند
بسیاری از فعالان حوزه شهری معتقدند، تفاوت مدیریت شهری کنونی با گذشته در حوزه اجتماعی به ویژه در بحث فرهنگ‌سازی و آموزش‌های شهروندی می‌تواند نمود پیدا کند چه اقداماتی در این حوزه کرده‌اید و چه برنامه‌هایی دارید؟
در تمامی برداشت‌ها از شهر مطلوب، «سلوک شهروندی» و «قواعد زیستن در شهر» از ستون‌های مهم خواهد بود. برای فهم بهتر سلوک شهروندی، معمولا تفکیک شهرنشینی و شهروندی سودمند است. در این تفکیک، شهرنشین کسی است که صرفا سکونت فیزیکی در شهر دارد و از امکانات شهر استفاده می‌کند. در نقطه مقابل، شهروند فردی است که علاوه بر استفاده و برخورداری از امتیازات شهرنشینی، تکالیف خود را در قبال شهر انجام می‌دهد و بر حقوقی که شهر و متولیان مدیریت شهری در قبال او دارند، نیز آگاه است. آگاهی از حقوق وظایف شهروند بودن، یک فرآیند دوسویه است که امکان حیات و توسعه شهر را میسر خواهد کرد.
از یک منظر، دو نوع مواجهه با زیست شهری، ممکن است. نخست مواجهه «ایجابی» که ببینیم رفتار متناسب شهروندی در حوزه‌های مختلف چیست و پس از سنجش وضعیت فعلی شهر، تلاش کنیم تا امور به سمت وضع مطلوب حرکت کنند. مواجهه دوم نیز این چنین است که در حوزه‌ای مشخص که دور بودن از وضعیت مطلوب عیان است، بدون آن که وضع مطلوبی برای رفتار مناسب شهروندی تعریف کنیم تلاش کنیم، وضع موجود را قدری بهبود بخشیم. امروز ما در حوزه آموزش‌های شهروندی، دو اصل ریل‌گذاری مطلوب برای تعریف و نهادینه‌سازی رفتار شهروندی و تغییر رفتارهای نامطلوب شهری را در نظر داریم. در حوزه اول تاکید بر شناخت مطلوب‌ترین رفتارها، هنجارها، پررنگ کردن ارزش‌ها، خواستها و نیازهای شهروندانی است که در این شهر زندگی می‌کنند. شناخت و بررسی تجربه دیگر شهرها، به خصوص شهرهایی که شباهت و قرابت فرهنگی و تاریخی مشترکی با تهران را داشتهاند، استفاده از ظرفیت‌های بخش اجتماعی و خصوصی، گفت‌وگو با صاحب نظران و فعالان و دغدغه‌مندان حوزه شهری است.
یکی از محوریترین مسائل در این حوزه نادیده‌گرفتن حضور و همچنین مشارکت بخش عمده ای از شهروندان از جمله کودکان، نوجوانان و جوانان در فضای شهری است. امروز ما در اداره کل آموزش‌های شهروندی از طریق تدوین قوانین، تعیین سیاستها و ایجاد شبکه‌های ارتباطی موثر در این زمینه گام برداشته‌ایم. کمیته شهر دوستدار کودک که رعایت قواعد حضور، رفت و آمد و تجربه کردن شهر از کودکان را مد نظر دارد، کمیته‌ای فعال در این زمینه است که امروز سه منطقه تهران با راهبری این اداره کل و کمیته مرتبط و تحت نظارت و همکاری سازمان یونیسف در حال عملیاتی کردن آن هستند.
همچنین حضور و مشارکت دانشجویان، همفکری با آنان و درگیر کردن آنان برای حل مسائل پیرامونی دانشگاه و محلات شهر از جمله دیگر بازوی مشارکتی این اداره کل برای به صحنه آوردن تمام ذی نفعان و مصرف‌کنندگان در فضای شهری است. در بخش تغییر رفتار شهروندی نیز تاکید بر بخش‌های کمتر دیده شده و عموما مورد غفلت واقع شده در زیست جهان شهر است. مساله آپارتمان‌نشینی، رفت و آمدهای شهری، الگوهای درست مصرف به سوی مصرف بهینه و سبز که دوستدار محیط زیست است، موضوع پسماند، اصلاح شیوه‌های عبور و مرور وسایل نقلیه به خصوص موتورسیکلتها، بازتعریف روابط همسایگی، ارتقا سطح دانش و آگاهیهای عموم شهروندان از حقوق و وظایف خود، ایجاد شبکه‌های حمایتی از شهروندان توسط هم محلهایها و دیگر برنامه‌ها است. تولید محصولات چند رسانهای، بهره‌گیری از ظرفیت گفت‌وگو و مذاکره رودررو، ایجاد اتاقهای فکر، استفاده از فضای تبلیغات شهری، برگزاری دورههای مجازی و حضوری، طراحی و برگزاری مسابقات و جشنواره‌های اثربخش و فراگیر، رسانه‌های عمومی و فراگیر و مطبوعات همگی از جمله ابزارهایی است که در راه تحقق این مسیر ما را یاری می‌کند و همچنین سیاست هم‌افزایی محتوایی با تمام صاحب نظران و موثران این زمینه و به منظور افزایش انسجام معنایی و همگرایی با سایر نهادها، واحدها و دستگاه‌ها برای تحقق شهری برای همه در امروز و فردا استراتژی این حوزه را تشکیل می‌دهد.
اداره کل آموزش‌های شهروندی معاونت امور اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران، در سال جاری در سه بخش عمده فعالیت‌های خود را پیش بردهاست. در بخش عمومی تاکید بر تعییر رفتار شهروندی با هدف ارتقا سطح مشارکت اجتماعی شهروندان در دستور کار است. از این‌رو تقویت حس مسوولیت‌پذیری بر مبنای آگاهی از حقوق و وظایف زیست شهری که لازمه و مبنای تعریف زیستن در فضای مدنیت و شهری است، محور اصلی کار را تشکیل می‌دهد. همچنین در این راستا موضوع همسایگی، حقوق متقابل شهروندی و ارتقا الگوهای رفتاری زیست محیطی در آپارتمان، محله و فضای عمومی شهر در دستور کار است، که سراهای محله، دانشگاه، فضای مجازی، مدارس و سایر فضاهای قابل دسترس ابزاری برای توسعه و ترویج این ایده و اجرایی و عملیاتی شدن مصادیق و شاخصهایش هستند. در بخش کودکان و نوجوانان، برگزاری مسابقه نقاشی، انشانویسی و... در دستور کار قرار دارد، که در این بخش نوجوانان و کودکان تهرانی میتوانند آرزوها و خواست‌شان را در قالب متن به ما عرضه کنند.
برنامه شهرداری در حوزه‌هایی که مسوولیت مستقیم با شهرداری نیست، اما عوارض و مشکلات بسیاری برای شهر و شهروندان ایفا می‌کنند مانند انواع آسیب‌های اجتماعی چیست؟
در بیشتر مصوبات و الزامات قانونی در حوزه آسیب‌های اجتماعی تکلیف مشخص شده برای شهرداری تهران محدود به تامین زیرساخت‌های لازم است؛ برای نمونه در ذیل ماده ۸۰ قانون برنامه پنج ساله ششم توسعه در خصوص بازپروری معتادان متجاهر شهرداری به تامین زیر ساخت در قالب مراکز بهاران اقدام کرده است و ما باید این مراکز را در اختیار سازمان‌ها و موسسات غیردولتی قرار دهیم این موضوع در بخش های مختلف بر همین پایه طراحی شده، ما تلاش کرده‌ایم ضمن عمل به تکالیف تعیین شده که به اقرار دستگاه‌های مسوول و فعالان بخش غیر دولتی عملکرد خوب و قابل قبولی هم داشته‌ایم، در حوزه پیشگیری و توانمندسازی گروه‌های هدف فعال تر عمل کنیم، بنابراین رویکرد جدیدمان ریشه‌یابی و حل مساله از مبدا ایجاد آسیب است که از نظر ما این هدف در بستر افزایش مشارکت هدفمند شهروندان و توانمندسازی گروه‌های آسیب‌پذیر محقق خواهد شد.
توجه به شناسایی گروه‌های آسیب‌پذیر و اجرای پروژه‌های اجتماعی در قالب یک زنجیره کامل در دستور کار قرار گرفته است برای نمونه در موضوع کودکان کار روش ما از برخورد با کودکان به توانمندسازی خانواده‌های این کودکان و بالا بردن هزینه استفاده از کودکان به عنوان نیروی کار تغییر پیدا کرده است. فراموش نکنیم که افراد آسیب پذیر، معلول شرایطی هستند که بر اساس تصمیم‌سازی‌های بخشی‌نگر به وجود آمده و در سال‌های گذشته بیشتر طرح‌ها جنبه مقابله با معلول داشته و تلاش جدی برای ریشه کن کردن علت‌ها صورت نگرفته است. به طور کلی وقتی صحبت از رویکرد انسان محور در مدیریت شهری به عنوان راهبرد اصلی می‌کنیم باید ساز و کارهای لازم برای زیست بهتر برای همه اقشار از جمله افراد متاثر از آسیب را تعبیه کنیم ما فراتر از تکالیفمان خود را اخلاقا متعهد می‌دانیم که در فرآیند بازگشت پذیری اجتماعی افراد آسیب دیده، مداخله موثر و البته با توجه به محدودیت‌ها و عدم تداخل وظیفه با دستگاه های همکار داشته باشیم. به طور اجمالی فراهم سازی زمینه مشارکت حداکثری سازمان‌های مردم نهاد و نهادهای خیریه‌ای، بسیج منابع و امکانات در مسیر توانمند سازی اقتصادی گروه‌های کم برخوردار، تغییر نگرش جامعه به افراد آسیب‌پذیر که مانع از جلب کمک های مردمی برای این گروه‌هاست، تسهیل فضای کسب و کارهای کوچک در شهر تهران و تغییر رویکرد شهرداری از تصدی گری به تسهیل‌گیری در مسیر اجرای پروژه‌های اجتماعی را در دستور کار داریم.
وضعیت اعتماد شهروندان به شهرداری بر اساس نظر سنجی‌های انجام شده چگونه بوده است؟
شرایط عمومی کشور شرایط سختی است. در این یکی دو سال شرایط بسیار سختی را در کشور گذرانده‌ایم. طبیعی است که این شرایط اثرات خود را بر مردم می‌گذارد. شرایط اقتصادی زندگی را بر مردم سخت کرده است. من نمی‌خواهم مشکلات را ردیف کنم بلکه می‌خواهم بگویم یک جریان نارضایتی عمومی وجود دارد که در همه سطوح خود را نشان می‌دهد. جالب است که فقط مردم ناراضی نیستند بلکه مسوولان کشور هم از شرایط ناراضی هستند. این شرایط باعث شده که سطح اعتماد عمومی کاهش پیدا کند. بر اساس نتایج پیمایش‌ها، کاهش اعتماد عمومی از چند دهه پیش آغاز شده است. شهرداری هم از این وضعیت مسثتنی نیست. پس بخشی از کاهش اعتماد به خاطر شرایط کشور است. وقتی مردم از شرایط اقتصادی ناراضی‌اند، این نارضایتی به شهرداری هم سر ریز می‌کند. مثلا بخشی از نارضایتی مردم از زندگی در شهر تهران به خاطر بیکاری یا کمبود منابع درآمدی است. در این مورد از زندگی در شهر تهران و عملکرد شهرداری هم ناراضی هستند. این موضوع سرریز مشکلات کلی کشور است که دامن شهرداری را هم می‌گیرد.
نکته دوم که بسیار مهم است که این است که مردم وقتی محله زندگی‌شان را ارزیابی می‌کنند، از وضعیت خدمات شهری رضایت نسبی دارند. مثلا از وضعیت جمع‌آوری زباله راضی‌اند، از وضعیت فضای سبز، پارک‌ها و امثال این راضی‌اند، اما مردم از آلودگی هوا، ساخت و سازهای بی‌رویه، فروش شهر و امثال آن به شدت ناراضی هستند. وقتی کسی می‌بیند که در یک کوچه مثلا شش متری چند ساختمان بلند و حتی برج سر برآورده‌اند و زندگی را بر آنها سخت کرده‌اند، شدت نارضایتی‌شان افزایش پیدا می‌کند. آنها به مدیریت شهری که این وضعیت را ایجاد کرده است، اعتمادشان را از دست داده‌اند. اعتماد طی سالیان متمادی ایجاد می‌شود، ولی یک شبه از دست می‌رود. وقتی اعتماد از دست برود، به سادگی بازسازی نمی‌شود. نتایج نظرسنجی‌ها نشانه‌هایی را به دست می‌دهد که وضعیت در حال بهبود قرار دارد و احتمال بازسازی اعتماد وجود دارد. در نظرسنجی‌ها روشن شده است که مردم، یک شهر انسانی‌تر می‌خواهند، شهری که در آن ساختمان و خودرو حرف اول نزند، بلکه انسان مهم‌تر از هر چیزی باشد. به عبارت دیگر، یک تغییر رویکرد می‌خواهند. این نکته در نتایج نظرسنجی‌ها به خوبی معلوم است.
یکی از چالش های مهم حوزه فرهنگی و اجتماعی موازی کاری‌ها در این بخش است. برای کاهش آن چه برنامه‌ای دارید؟
به منظور جلوگیری از موازی‌کاری‌ها در حوزه فرهنگی و اجتماعی، یکسان سازی دستورالعمل‌‌های ابلاغی در برنامه‌های اجرایی به عنوان یکی از اصلی‌ترین رویکردهای عملیاتی به شمار می‌آید که ضمن کاهش هزینه‌ها، هم‌افزایی فعالیت‌ها در حوزه ماموریتی و میان دستگاه‌های اجتماعی و فرهنگی شهرداری تهران را در پی خواهد داشت که اکنون شاهد تحقق این امر در حوزه اجتماعی و فرهنگی هستیم. گام برداشتن به سوی مدیریت یکپارچه فرهنگی و اجتماعی از طریق اصلاح ساختارهای مربوط به مدیریت شهری که در این حوزه فعالیت می‌کنند یکی دیگر از اقداماتی است که این معاونت با کمک معاونت برنامه‌ریزی در حال اجرای آن است و در تلاش هستیم بر اساس برنامه پنج ساله سوم توسعه شهر تهران که مصوب شورای شهر تهران است، ضمن تدوین ماتریس اجتماعی و فرهنگی شهر تهران که در آن سهم و وضعیت هر یک از نهادهای فرهنگی اجتماعی مشخص است، با مستندسازی فرآیندها و بررسی ساختار و ماموریت‌های موازی در حوزه ماموریتی و حذف، ادغام یا تقویت بخش‌های مختلف معاونت، اقدامات لازم در این خصوص را به سرانجام برسانیم.
یکی از نگرانی‌هایی که فعالان حوزه فرهنگی و اجتماعی دارند این نکته است که با توجه به شرایط اقتصادی شهرداری و هزینه‌های بالای نگهداشت شهر و حقوق و دستمزد سهم این حوزه از بودجه شهرداری کاهش و به تبع آن فعالیت‌ها در این حوزه متوقف شود. چه برنامه‌هایی برای فعالیت‌های پر اثر و کم هزینه در حوزه اجتماعی دارید؟
با توجه به شرایط اقتصادی این روزهای کشور و به تبع آن شهرداری تهران در دوره جاری، ابتدا باید می‌دانستیم که از نظر شاخص‌های اجتماعی و فرهنگی در چه جایگاهی قرار داریم تا بتوانیم برنامه‌ریزی درستی با توجه به شرایط اقتصادی فعلی به منظور طراحی فعالیت‌های پر اثر و کم هزینه داشته باشیم. بنابراین سعی بر آن شد با کمی‌سازی شاخص‌های برنامه عملیاتی حوزه اجتماعی و فرهنگی که تا پیش از این از جنس شاخص‌های کیفی بود، اطلاعات پایه‌ای قدرتمندی در این خصوص جمع‌آوری کرده و ضمن بهبود نظام برنامه‌ریزی فرهنگی و اجتماعی و سنجش اثربخشی دقیق برنامه‌ها، بودجه را به صورت هدفمند، دقیق، اثربخش و با استفاده از نظر خبرگان هزینه کنیم و اجرای برنامه‌های مشارکتی را به عنوان یکی از شاخص‌های تاثیرگذار در عملکرد ادارات کل، سازمان ها و شرکت ها و مناطق ۲۲گانه تبیین کنیم.
در واقع برنامه‌های فرهنگی و اجتماعی با در نظر گرفتن صرفه و صلاح شهر و تمرکز بر هدفمند و اثربخش بودن آنها عملیاتی و اجرا شد و سعی بر آن شد با رهاسازی و واسپاری ماموریت‌های نامنطبق با اسناد بالادستی و تکالیف قانونی شهرداری تهران و همچنین عدم ورود در وظایف سایر نهادها و سازمان‌های مسئول، هزینه های ناشی از آن را که تا پیش از این بر عهده شهرداری تهران بود کاهش دهیم. همچنین سرمایه‌گذاری در راستای کسب درآمد پایدار و نیز تدوین برنامه‌های راهبری حوزه فرهنگی و اجتماعی شهر تهران با رویکرد «اقتصاد فرهنگ» به منظور افزایش درآمدزایی فعالیت‌های فرهنگی، اجتماعی، هنری و ورزشی در شهر تهران و استفاده بهینه از تمامی ظرفیت‌های این موضوع از طریق سازمان فرهنگی و هنری شهر تهران و ستاد گردشگری در حال پیگیری و اقدام است که می‌تواند در شرایط فعلی بسیار راهگشا و الگویی برای آینده سایر سازمان‌ها، شرکت‌ها و واحدهای تابعه این معاونت باشد.
تهران در رتبه نخست درگیری‌های اجتماعی است؛ افزایش خشونت در میان شهروندان قابل ملاحظه است و مطالعات روانشناسی هم می‌گوید آمار بیماران روانی در کشور به ویژه تهران بالا است. این آمارها کار شما را در معاونت اجتماعی شهرداری تهران دشوار می‌کند؟ چه برنامه‌هایی برای افزایش سطح نشاط اجتماعی و سلامت روان شهروندان دارید؟
توجه به ارتقاء نشاط اجتماعى همه شهروندان از رویکردهاى اصلى ما بوده است که تلاش کرده‌ایم ویژه برنامه‌هایى را ویژه کودکان، نوجوانان و جوانان، سالمندان و افراد داراى معلولیت از طریق اجراى رقابت‌هاى نشاط سالمندى، دورهمى جوانان، دوشنبه‌هاى سالمندى و چهارشنبه‌هاى معلولان اجرا کنیم. براى ارتقاء سلامت روان شهروندان می‌توان به مهم‌ترین اقدامات در این حوزه از جمله ایجاد ٣٥٢ خانه سلامت در سطح تمامى محلات شهر و ارائه خدمات مشاوره و روانشناسى، برگزاری کارگاه‌هاى آموزشى خودمراقبتى سلامت روان در تمامى محلات، راه‌اندازى ٢٢ مرکز سلامت روان محلى، ایجاد گذرهاى سلامت روان و ارائه خدمات حرفه‌اى در قالب هنر، بازى و خدمات تخصصى به شهروندان، برگزارى کارگاه‌هاى تخصصى خودمراقبتى براى رانندگان اتوبوس، تاکسى، راهبران مترو، آتش‌نشانان، تدوین، احصا و رصد سالانه شاخص‌هاى سلامت روان شهروندان تهرانى نام برد که سعی کردیم موجبات ارتقاء نشاط اجتماعى در شهروندان را ایجاد کنیم.
