چشم‌انداز توسعه
افق ۱۰میلیونی سفر با «مترو» چگونه محقق می‌شود؟
پیشتر و در برنامه‌ریزی‌های جامع شهر تهران، این هدف‌گذاری ۳۰درصدی برای سال ۱۴۰۹ در نظر گرفته شده بود اما «ناکامی مدیریت شهری در تامین مالی به موقع و کافی برای تجهیز خطوط در حال بهره‌برداری به ناوگان و همچنین ساخت خطوط مورد نیاز برای تکمیل شبکه حمل‌ونقل ریلی» سبب شد نقطه هدف برای تبدیل مترو به بازیگر اصلی در سیستم حمل‌ونقل شهری، به لحاظ زمان تحقق، به عقب انداخته شود. در حال حاضر سهم مترو از پوشش سفرهای درون‌شهری تهران طبق آمارهای رسمی منتشرشده از سوی شهرداری، چیزی در حدود ۲ تا ۵/ ۲ میلیون سفر در روز است. کل سفرهای روزانه مجموعه شهروندان ساکن پایتخت و همچنین جمعیت روز واردشده به تهران، ۱۹ تا ۲۰ میلیون سفر برآورد می‌شود. به این ترتیب، سهم پوششی مترو در حال حاضر حدود ۱۰ درصد است. با توجه به رشد حجم سفرهای درون‌شهری در پایتخت طی سال‌های آینده و هدف‌گذاری ۳۰درصدی برای پوشش سفرها با مترو، قرار است در سال ۱۴۲۰ حدود ۱۰ میلیون سفر در روز، با شبکه مترو تهران انجام شود.
جمعیت شب تهران طبق اعلام مرکز آمار- نتایج سرشماری سال ۹۵- چیزی در حدود ۹ میلیون نفر است. از طرفی روزانه بیش از دو میلیون نفر از شهرهای اطراف پایتخت برای حاضر شدن در محل خدمت و مراکز شغلی یا کارهای خدماتی در بازار، وارد تهران می‌شوند. بررسی‌ها نشان می‌دهد، چالش اصلی شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران در حال حاضر «تامین واگن» است. تامین قطارهای مورد نیاز مترو تهران به گره «تامین مالی» برخورد کرده است. هرچند برای تکمیل این شبکه با توجه به مساحت و پهناوری مجموعه شهری تهران، به خطوط بیشتری علاوه بر هفت خط موجود مترو مورد نیاز است اما با همین شبکه و ظرفیت خطوط، تعداد قطارها کفایت پاسخ‌دهی به جمعیت مسافر و استفاده‌کننده از خدمات مترو را ندارد. مدت زمان انتظار در ایستگاه‌ها برای رسیدن قطار و ازدحام جمعیت مسافر در واگن‌ها دو نیروی دافعه در این مد حمل‌ونقل عمومی است که اگر برطرف نشود، هدف‌گذاری ۱۰میلیونی باز هم مشمول تاخیر و تمدید زمانی خواهد شد.
تحقیقات میدانی در تهران مشخص می‌کند: استعداد سفر با مترو طی دو سال اخیر تحت تاثیر سختگیری‌های ترافیکی و عوارضی برای استفاده از خودرو شخصی، افزایش پیدا کرده است. این پتانسیل حتی طی ماه‌ها یا سال‌های آینده در صورت واقعی شدن قیمت بنزین، چند برابر خواهد شد. با این حساب، مطابق تجربه همه شهرهای توسعه‌یافته دنیا، شرط شیفت شدن سفرهای درون‌شهری از خودرو به مترو، مناسب بودن کیفیت و کمیت شبکه حمل‌ونقل ریلی است. اخیراً دفتر اسکان بشر ملل متحد-هبیتات-مستقر در سازمان ملل ضمن هشدار درباره تبعات بی‌عملی دولت‌ها نسبت به نیازهای جمعیت شهری رو به افزایش، یک چالش آینده شهرهای بزرگ را «نحوه پاسخ‌دهی به سفرهای درون‌شهری» معرفی کرد. این نهاد بین‌المللی در عین حال راهکار پاسخگویی را «توسعه مترو» اعلام کرده است. شبکه مترو تهران در حال حاضر با مجموع هفت خط فعال بیش از ۲۲۰ کیلومتر طول دارد. این شبکه همچنین بیش از ۱۲۰ ایستگاه در محله‌ها و مناطق مختلف دارد.
در برنامه‌ریزی و طراحی جدید خطوط، چهار خط جدید درون‌شهری برای مترو تهران و دو خط سریع‌السیر پیش‌بینی شده است. هم‌اکنون تقریباً خطوط قطری مترو تهران تکمیل شده است. خطوط ۶ و ۷ که در حال حاضر بخشی از طول مسیر آنها فعال است و بخش دیگر در حال تکمیل است، علاوه بر پوشش ریلی شمال غرب و جنوب شرق تهران، حلقه اول اتصال تمامی خطوط به یکدیگر را ایجاد می‌کند. شبکه حمل‌ونقل ریلی تهران باید حداقل دارای سه حلقه ارتباطی خطوط باشد. این حلقه‌ها، نیاز مسافران به سفر به مناطق مختلف شهر از طریق شبکه مترو (بدون نیاز به استفاده از سایر مدهای حمل‌ونقلی) را تامین می‌کند و نقش بسزایی در جذابیت‌بخشی به استفاده از مترو دارد. طبق اعلام مدیران مترو پایتخت، همه خطوط ساخته‌شده در این شبکه برای سرفاصله استاندارد دودقیقه‌ای طراحی شده است. اما تحقق این هدف زمانی در همه خطوط منوط به تامین واگن است. مترو تهران در حال حاضر با کمبود هزار واگن مواجه است و در نتیجه از حداکثر ظرفیت این شبکه حمل‌ونقل شهری استفاده نمی‌شود.
عملیات ساخت مترو شامل دو بخش عملیات ساختمانی و تجهیزات و ناوگان است. این شبکه در بخش ساخت شامل طراحی، اجرای تونل‌سازی و تامین مصالح خودکفاست اما در بخش تجهیزات و ناوگان هنوز به نقطه کامل نرسیده است. مدیران شهری درباره نیاز مالی مترو می‌گویند: ادامه شرایط فعلی در کلانشهر تهران به لحاظ تبعات استفاده افراطی از خودرو شخصی و بها ندادن دولت و سیستم بانکی به نیاز مالی مترو، به زیان شهرها خواهد بود. حمایت دولت از مترو و به طور کلی شبکه حمل‌ونقل عمومی شامل اتوبوس و مترو تقریباً نزدیک به صفر است. دولت طبق قوانین متعدد و مصوب مجلس، وظیفه داشته معادل نیمی از هزینه لازم برای سرمایه‌گذاری در توسعه خطوط مترو را تامین کند. اما در همه این سال‌ها، این وظیفه به دلیل آنچه «عدم تکلیف» از سوی دولتی‌ها ترجمه شده، در عمل اجرا نشده است. در این میان بودجه اندک اداره شهر تهران و سایر کلانشهرها تامین همه اعتبار مورد نیاز مترو را غیرممکن کرده است.
بررسی‌ها نشان می‌دهد، توسعه مترو و افزایش سفر با آن، ارتباط مستقیم با کاهش آلودگی و ترافیک در تهران دارد. تهران از خودروهای شخصی در معابر تقریباً اشباع شده است و شهروندانی که از حمل‌ونقل عمومی استفاده می‌کنند در تنگنا و سختی هستند. این در حالی است که دولت همچنان یارانه خود را به بنزین می‌دهد تا هزینه استفاده از خودرو شخصی به مراتب کمتر از قیمت واقعی آن برای خودروسوارها باشد. متروسوارها اما باید معطل اجرای وظیفه قانونی دولت در این مسیر باشند. مدیران شهری از دولت خواسته‌اند تجربه موفقی را که در همه کشورها در بحث واقعی‌سازی هزینه استفاده از خودرو شخصی در سفرهای درون‌شهری اتفاق افتاده است در تهران و سایر کلانشهرهای کشور اجرا کند. در شهرهای توسعه‌یافته دنیا، از مصرف بنزین خودروهای شخصی، عوارض ساخت یا همان مالیات سبز دریافت می‌شود و منابع حاصل از آن مستقیم صرف توسعه مترو می‌شود.
نهاد پژوهشی زیرمجموعه شهرداری تهران اخیراً تحقیقی انجام داده که مشخص کرد: در کشورهای اروپایی، حدود ۴۰ درصد از اعتبار مورد نیاز برای توسعه مترو کلانشهرها از محل عوارض سوخت دریافتی از استفاده‌کنندگان از خودرو شخصی تامین می‌شود. مترو در کاهش مصرف سوخت و کاهش زمان سفر در تهران اثرگذار است. طبق اعلام آمارهای رسمی از سوی شهرداری تهران، در سال ۹۶ از میانگین زمان سفر مسافران درون‌شهری در تهران از طریق مترو، حدود ۲۵ دقیقه در هر سفر صرفه‌جویی زمانی صورت گرفته است. مجموع سفرهای صورت گرفته با پنج خط اول مترو تهران نیز باعث شده در آن سال ۴۱۸ میلیون لیتر در مصرف بنزین صرفه‌جویی شود. فعالیت مترو در تهران و میزان استفاده از آن در سال باعث می‌شود حداقل ۱۵۶ هزار تن انواع گازهای آلاینده در هوا کاهش پیدا کند. خودروهای شخصی ۸۰ درصد از ذرات معلق موجود در هوای تهران را تولید و منتشر می‌کنند. در سال ۹۵ میزان صرفه‌جویی در هزینه اداره شهر تهران در اثر بهره‌برداری از خطوط مترو رقمی معادل با دو هزار و ۵۱۳ میلیارد تومان بوده است. در حال حاضر کشورهای توسعه‌یافته دنیا همچنان در امور مربوط به توسعه شهرها، مترو را در اولویت خود دارند.
مطالعات جهانی در این باره نشان می‌دهد: در سال‌های اخیر با توجه به رشد جمعیت شهری، متروها در زمینه جابه‌جایی مسافر، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار شدند. به طوری که طبق آمار، در ابتدای سال ۲۰۱۸ به طور متوسط روزانه ۱۶۸ میلیون مسافر در ۱۸۲ شهر از ۵۶ کشور جهان، از مترو برای سفرهای درون‌شهری استفاده کردند. تعداد کل سفر سالانه با مترو در دنیا از ۵۵ میلیارد سفر عبور کرده است. بیشترین میزان نرخ رشد سفر با مترو مربوط به آسیا و آمریکای لاتین است. شاید توسعه‌یافتگی سریع شبکه ریلی کشورهای اروپایی طی سال‌های دور باعث شده اکنون سرعت رشد این شبکه در سایر کشورها بیشتر باشد. بیش از ۷ مترو از ۱۰ مترو پرجمعیت جهان در آسیا قرار دارد. شبکه مترو نیویورک، لندن، سئول، پکن، شانگهای، توکیو، گوانگجو، مسکو، مادرید و شنزن به ترتیب طولانی‌ترین خطوط را دارد که کمترین آن ۲۸۶ کیلومتر و طولانی‌ترین آن ۴۰۱ کیلومتر است.
افق توسعه حمل‌ونقل ریلی شهرها در جهان برای سال ۲۰۵۰ نشان می‌دهد: تا سال ۲۰۵۰ حدود ۷۵ درصد از جمعیت جهان در شهرها زندگی خواهند کرد. تخمین زده شده است که جمعیت شهری جهان در هر ثانیه به میزان دو نفر افزایش پیدا خواهد کرد و روزانه ۱۷۲ هزار و ۸۰۰ نفر به جمعیت شهرنشین اضافه می‌شود. کلانشهر ممکن است تنها یک منطقه شهری یا دو یا بیشتر از یک منطقه شهری باشد که با هم یکی شده و یک منطقه کلان را شکل داده‌اند. این منطقه کلانشهری ممکن است کیلومترها گسترش پیدا کند و محل سکونت بیش از ۱۰۰ میلیون نفر شود. از آنجا که به مناطق شهری کارآمدتری نیاز است، رویه رو به رشد شهرنشینی بر زیرساخت و سیستم‌های شهری تازه فرسوده فشار بیشتری وارد خواهد کرد. اما مناطق شهری متراکم‌تر نیز می‌تواند فرصت‌هایی را برای انواع حمل‌ونقل ایجاد کند، مانند حمل‌ونقل ریلی که برای عملکردی کارآمد متکی به تراکم جمعیت است. در این میان افزایش شهرنشینی، ترافیک جاده‌ای، توجه به محیط زیست و مصرف انرژی، حمل‌ونقل ریلی را گزینه‌ای برتر از حمل‌ونقل جاده‌ای در جابه‌جایی مسافران و کالاها قرار می‌دهد.
دولت‌های محلی در شهرهایی از جهان که مترو در آنها حرف اول را در شبکه حمل‌ونقل می‌زند، ابتکار عمل جالبی برای تامین مالی انجام داده‌اند. در این شهرها، از فضای زیرزمینی مترو برای استفاده تجاری و خدماتی بهره گرفته شده است. با این کار، درآمد قابل توجهی از محل عرضه کالا و خدمات در زیرزمین شهرها نصیب شهر (بودجه شهرداری) می‌شود و در کنار آن، مسافران مترو بخشی از نیاز خرید خود را می‌توانند در همان محل استفاده از مترو در زیر شهر تامین کنند و در نتیجه از تردد در فضای روسطحی به قصد خرید روزانه بی‌نیاز شوند.
در بسیاری از متروهای جهان از فضاهای مناسبی برای ارائه خدمات بیشتر به مسافران استفاده شده است. این امکانات شامل فروشگاه‌های زنجیره‌ای با برندهای خاص، رستوران‌ها، انواع کافه‌ها، موزه‌های هنری و تاریخی و صنعتی، مراکز سرگرمی و تفریحی چون شهربازی، سینما، سالن اپرا، باشگاه‌های ورزشی و... برای تمام سنین است. همچنین خدمات رایگانی از قبیل بانک، دسترسی به اینترنت پرسرعت، اتاق مادر و کودک، نمازخانه، سرویس‌های بهداشتی مجهز، پارکینگ و... به مسافران ارائه شده است. در بعضی از این شهرهای زیرزمینی همچون مترو مونترال این امکانات در سطح گسترده‌تری پیش رفته و در داخل شهر زیرزمینی هتل، دانشگاه و حتی آپارتمان تعبیه شده است.
مترو مونترال از طریق شبکه‌ای از تونل‌ها، راهروها و میدان‌ها، خریداران را به بیش از هزار خرده‌فروش، پوشاک، لوازم خانگی، اسباب‌بازی‌های متنوع، مواد غذایی، رستوران و... متصل می‌کند که یکی از این شبکه‌ها، مترو است. این شهر زیرزمینی، طی ماه‌های زمستان، فضایی مناسب برای خرید و رفت‌وآمد بدون پوشش لباس‌های گرم است. این مرکز خرید که در مرکز مونترال واقع شده است؛ ساختمان‌های تجاری و مسکونی چهارطبقه با بیش از ۱۰۰ فروشگاه هستند که بسیاری از رویدادهای فرهنگی نیز در آنجا برگزار می‌شود. در دوبی، مراکز خرید هوشمند در چهار ایستگاه مترو دوبی وجود دارد. این مراکز به مسافران اجازه می‌دهد تا هنگام رفت و آمد در راهروها و سالن‌های بزرگ مترو، از این محصولات مجازی دیدن کنند و در صورت نیاز، آنها را از طریق تلفن همراه، سفارش دهند. کارشناسان شهری در شرایط فعلی که شهرداری در تنگنای مالی و اعتباری قرار دارد، یک راه تامین بودجه توسعه و تکمیل مترو را متحول‌سازی فضای زیرزمینی برای فعالیت و سرمایه‌گذاری بخش خصوصی عنوان می‌کنند. این امکان، اجازه تجهیز سریع شبکه حمل‌ونقل عمومی به ناوگان مورد نیاز را می‌دهد. گذر زمان برای تامین ناوگان با توجه به نوسانات ارزی، هزینه تجهیز را چند برابر خواهد کرد.
ارسال نظر