دورخیز یا عقب‌نشینی؟
بورس کالا در وضعیت رکود اقتصادی چه شرایطی را پیشرو دارد؟
رکود واقعی در بازارهای کالایی در هفت ماه نخست سال جاری را به وضوح می‌توان در این آمار رسمی مورد بررسی و ارزیابی قرار داد ولی کاهش حجم دادوستد در بازار فیزیکی به‌رغم رشد ارزش معاملات در همین بازار به پیچیدگی‌های محاسباتی در بورس کالای ایران افزوده است. در این گزارش قصد داریم بدون در نظر گرفتن آمارها از سودآوری بورس کالای ایران، به رخدادهای درونی در این بازار مهم کالایی بپردازیم شاید واقعیت‌های آماری آن بتواند راهگشای مسوولان در حمایت از بازارهای کالایی از مسیر بازارهای رسمی در کشور شود. رخدادی که گویی مدتی است در نگاه تصمیم‌سازان کلان اقتصادی یا حتی فعالان اصلی در بورس کالای ایران یا بدنه کارگزاری کم‌اهمیت جلوه کرده است.
رونق بازار بورس و اوراق بهادار در هفت ماه نخست سال جاری شاید اهمیت سازوکارهای اجرایی در معاملات کالایی را برای بخش‌های داخلی برخی از کارگزاری‌ها کمرنگ کرده است، اگرچه ضعف تقاضا را نمی‌توان در این خصوص نادیده گرفت. در هر حال روزهای سختی بر اقتصاد کشور حاکم شده که این دشواری‌ها خود را بیش از همه در بورس کالای ایران نمایان کرده است. افت حجم معاملات در بازار فیزیکی و البته کاهش ارزش کل معاملات در بورس کالا در هفت ماه نخست سال جاری نمونه واقعی از روزهای سخت اقتصاد است که می‌توان رکود در بازارهای کالایی را یکی از خروجی‌های اصلی آن به شمار آورد. در هر حال زمانی بورس کالای ایران بیشترین ارزش معاملات را در بین تمامی بازارهای رسمی در کشور به خود اختصاص داده بود اگرچه هم‌اکنون نیز با رشد ارزش معاملات در بازار فیزیکی روبه‌رو هستیم اما ارزش کل معاملات در بورس کالای ایران در این بازه زمانی به نسبت مدت مشابه سال قبل از آن؛ افت ۲۹درصدی داشته است که البته به ریشه‌یابی دقیق‌تری نیاز خواهد داشت. به صورت دقیق‌تر ارزش معاملات در بازارهای فیزیکی، بازار مشتقه و بازار ابزارهای مالی (همچون سلف استاندارد موازی، صندوق‌ها و گواهی سپرده کالایی) ۲۹ درصد افت داشته است که نشان می‌دهد ارزش معاملاتی در بورس کالای ایران در مسیر کوچک‌تر شدن است. این مطلب اگرچه در آمارهای رسمی منتشره در بورس کالای ایران نیز دیده می‌شود اغلب به دلیل کاهش ۸۱درصدی ارزش معاملات در بازار مشتقه بوده آن هم در شرایطی که بورس کالا برای سال جاری از معاملات آتی سکه طلا بی‌بهره است. این رخداد مهم‌ترین دلیل برای کاهش ارزش معاملات در بورس کالاست ولی در همین زمان ارزش معاملات بازار ابزارهای مالی بورس کالا نیز ۲۷ درصد افت را نشان می‌دهد.
تجربه نشان داده که آمارهای معاملاتی در بازار فیزیکی بورس کالای ایران نمونه‌ای قابل توجه از وضعیت دادوستد در بازارهای کالایی است آن هم در شرایطی که اغلب محصولات مورد معامله در بورس کالا، مواد اولیه و ملزومات صنعتی هستند که می‌تواند معرفی از وضعیت تولید واقعی و مصرف مواد اولیه باشد. با توجه به این شرایط می‌توان گفت بورس کالا هنوز به عنوان یک میانبر مهم برای حمایت از حجم تولید صنعتی در کشور به شمار می‌رود و توجه به این بازار رسمی می‌تواند محرک جدیدی برای حمایت از تولید واقعی قلمداد شود. اگرچه کاهش آمار ارزش معاملات در بورس کالا به معنی تضعیف این نهاد مهم در اقتصاد کشور است ولی اهمیت این بازار نه‌تنها کاهش نیافته بلکه در روزهای سخت اقتصاد ایران می‌تواند نقش‌آفرینی برجسته‌تری داشته باشد اگرچه به عزم جدی مدیران بورس کالا، بدنه کارگزاری و همچنین حمایت واقعی تصمیم‌سازان اقتصاد نیاز خواهد داشت.
کاهش حجم و رشد ارزش بازار فیزیکی بورس کالا
آمارهای بورس کالای ایران نشان می‌دهد که در هفت ماه نخست سال جاری حجم معاملات در بازار فیزیکی بورس کالا ۱۶ درصد کاهش یافته است که رقم جذابی برای این بازار رسمی نیست. افت ۱۵درصدی حجم معاملات در بازار محصولات پتروشیمی (پلیمرها و ترکیبات شیمیایی) کاهش ۱۱درصدی حجم دادوستد در بازار فرآورده‌های نفتی و همچنین عقب‌نشینی ۳۲ درصد حجم معاملات در بازار فرعی از ویژگی‌های اصلی معاملات در بازار فیزیکی بورس کالاست. این در حالی بود که حجم دادوستد در بازار محصولات کشاورزی در چارچوب معاملات فیزیکی کاهش بسیار شدیدی داشته است تا جایی که می‌توان گفت این رقم معاملاتی در مقایسه با سال گذشته به قدری ناچیز است که از افت صددرصدی حجم و ارزش معاملات حکایت دارد اگرچه بحث محصولات کشاورزی را باید به صورت مجزا مورد بررسی قرار داد. به اختصار می‌توان عنوان کرد که بورس کالا در ماه‌های اخیر تلاش کرده تا ادبیات معاملات محصولات کشاورزی را به جای دادوستد مرسوم در بازار فیزیکی، به بازار گواهی سپرده کالایی منتقل کند اگرچه آمارها نشان می‌دهد که این رویکرد تاکنون توانمندی برجسته‌ای را به همراه نداشته است ولی می‌توان به آینده امیدوار بود. از سوی دیگر بسیاری از محصولات رایج و پرحجم معاملاتی همچون گندم، جو، ذرت و حتی شکر به دلایل مختلف در بورس کالای ایران مورد دادوستد قرار نمی‌گیرد که دلیل اصلی افت جدی حجم معاملات را می‌توان در همین رویکرد مورد بررسی قرار داد.
قیمت‌گذاری رسمی تاکنون برای معاملات محصولات کشاورزی در بورس کالا به منزله یک سرعت‌گیر بزرگ یا دقیق‌تر چراغ قرمزی است که نه‌تنها در برابر رونق بازار موضع گرفته بلکه اجازه معامله آزادانه در این بازار را هم نمی‌دهد. تا زمانی که قیمت‌گذاری رسمی برای محصولات کشاورزی را شاهد باشیم به احتمال قوی همین اوضاع باز هم ادامه می‌یابد به‌خصوص در شرایطی که فاصله قیمتی بین نرخ‌های رسمی مثلاً در چارچوب خرید تضمینی در برابر برخی نرخ‌ها در بازار آزاد فاصله معنی‌داری را نشان می‌دهد. حتی این رخداد بر حجم خرید تضمینی هم اثر گذاشته و در ادبیات برخی از تصمیم‌سازان و مدیران این حوزه نیز به آن اشاره شده است. اگر قرار باشد از کشاورز به صورت واقعی حمایت شود باید مسیر رونق تولید در حوزه کشاورزی را از جاده بورس کالا ترسیم کرد که تاکنون چنین امری محقق نشده است.در کنار این موارد باید گفت که بورس کالا حتی با وجود اما و اگرهای مدیریتی باز هم به سراغ کالاهایی رفته است که از شمول قیمت‌گذاری رسمی اندکی فاصله داشته تا به کمک همان آزادی عمل بتوان از سازوکارهای معاملاتی و ابزارهای مالی در بورس کالا بهره برد. معاملات آتی و همچنین گواهی سپرده کالایی زعفران، زیره و پسته را می‌توان در همین چارچوب مورد ارزیابی قرار داد آن‌هم در شرایطی که امیدواری به ورود کالاهای جدید هم به این سازوکار معاملاتی وجود دارد.به‌رغم کاهش حجم معاملات کل در بورس کالای ایران، شاهد هستیم که حجم دادوستد فیزیکی محصولات صنعتی و معدنی در هفت ماه نخست سال جاری ۷/ ۶ درصد رشد کرده که این رقم یک داده مثبت برای این بازار به شمار می‌رود و البته نشان می‌دهد که حوزه صنعت و معدن بیش از سایر بخش‌ها در روزهای سخت اقتصاد به اهمیت بورس کالا پی برده و از این سازوکار حداکثر استفاده را برده است.
تجربه نشان داده است که حوزه صنعت در بورس کالا با محوریت دادوستد فولاد و مواد اولیه آن اغلب تیزبینی‌های خاص خود را داشته است که این آمارها در کنار برخی دستورالعمل‌های اجرایی تاکنون به رشد معاملات در این بخش حتی در روزهای سخت اخیر منتهی شده است. این ویژگی را باید مهم ارزیابی کرد آن‌هم در شرایطی که تلاش برای جذب کالاهای جدید به بورس کالا هنوز هم برای بازار محصولات صنعتی و معدنی ادامه دارد. از ویژگی‌های دیگر این بازار رشد ۲۳۴درصدی حجم و افزایش ۴۵۹درصدی دادوستد طلا در بازار فیزیکی است که به معنی افزایش جدی توجه فعالان بازار به دادوستد فیزیکی طلاست اگرچه هنوز هم توانمندی‌های این بازار در معاملات طلا به صورت جامع و کامل محقق نشده است بنابراین در آینده می‌توان به تقویت این معاملات در بورس کالای ایران امید جدی داشت.ارزش معاملات در بازار فیزیکی بورس کالا در هفت ماه نخست سال جاری رشد ۴۹درصدی داشته است یعنی با وجود افت حجم معاملات، باز هم ارزش دادوستد در این بازار تقویت شده است. دلیل اصلی آن را باید در دو نکته جست‌وجو کرد؛ یکی رشد قیمت ارز در بازار آزاد یا استفاده از دلار نیمایی و دیگری تغییر فاز قیمت‌گذاری از دلار رسمی یا همان دلار ۴۲۰۰تومانی به قیمت دلار نیمایی برای تعیین قیمت‌های پایه در بورس کالا با احتساب نبود سقف مجاز رشد قیمت‌ها در بورس کالا. این موارد موجب شد تا به‌رغم افت حجم معاملات، باز هم ارزش دادوستد در بازار فیزیکی بورس کالا تقویت شود که یک سیگنال مثبت برای این بازار محسوب می‌شود.
افت جدی ارزش معاملات در بازار مشتقه
حجم کل قراردادها در بازار مشتقه بورس کالا در هفت ماه نخست سال جاری دو درصد رشد کرده است اگرچه در همین مدت ارزش معاملات رقمی نزدیک به ۸۱ درصد کاهش را نشان می‌دهد. البته بی‌بهره بودن بورس کالا از معاملات آتی سکه طلا مهم‌ترین دلیل در این افت جدی ارزش قراردادهاست ولی همین رقم نشان می‌دهد که بازارهای جایگزینی همچون آتی زعفران و زیره نتوانسته جای خالی بازار آتی سکه را در بورس کالا پر کند اگرچه آتی پسته هم به این بازار افزوده شده و البته با توجه به رشد تعداد سررسیدهای آتی احتمالاً در آینده‌ای نزدیک شاهد بهبود این بازار خواهیم بود ولی شاید جای خالی آتی سکه را پر نکند. این موارد در حالی بود که قراردادهای اختیار معامله نیز به گردونه معاملات مشتقه اضافه شده و شاهد هستیم که به نسبت مدت مشابه در سال قبل تعداد این قراردادها رشد ۲۷۸درصدی داشته و ارزش این معاملات نیز افزایش ۱۶۲درصدی را نشان می‌دهد.
بازار مالی در بورس کالا نیز به نسبت مدت مشابه از لحاظ تعداد قراردادها افت ۶۴درصدی و از نظر ارزش معاملات کاهش ۲۷درصدی را نشان می‌دهد.
این در حالی است که تعداد قراردادهای گواهی سپرده کالایی رشد ۱۲۰درصدی را نشان می‌دهد و به این معنی است که تغییر فاز بورس کالا در حوزه محصولات کشاورزی از بازار فیزیکی به سمت بازار گواهی سپرده از این نظر رخداد مثبتی به شمار رفته و رشد ۱۲۰درصدی تعداد قراردادها و افزایش ۱۳۳درصدی ارزش این قراردادها را تقویت کرده است. کاهش ۴۷درصدی ارزش قراردادهای سلف استاندارد موازی در بورس کالا نیز رخداد نگران‌کننده دیگری است که در هفت ماه نخست سال جاری به ثبت رسیده است که به معنی کاهش تامین مالی واحدهای بزرگ تولیدی از بستر بورس کالاست.
