صرفه اقتصاد
حمل‌ونقل ریلی در اقتصاد چه جایگاهی دارد؟
پورتر (۱۹۸۵) نشان داد که ارزش را می‌توان از طریق تفاوت‌های ایجادشده در طول هر مرحله از زنجیره، از طریق فعالیت‌هایی که منجر به تولید محصولات و خدمات با هزینه‌های کمتر برای خریداران می‌شوند، ایجاد کرد. در حقیقت زنجیره ارزش محصول یا فعالیت منجر به کارآمدی، بهره‌ور شدن و خلق ثروت می‌شود. در طول زنجیره ارزش فعالیت‌ها و بازیگران متعددی حضور دارند که از جمله می‌توان به تامین‌کننده نهاده‌ها، تولیدکننده، فروشنده و مصرف‌کننده اشاره کرد که یکی از بازیگران زنجیره ارزش حمل‌ونقل‌کنندگان (خصوصی یا شرکتی) هستند که وظیفه جابه‌جایی و انتقال نهاده و کالای نهایی را بر عهده دارند. در ادبیات موضوع حمل‌ونقل کالا زیرمجموعه لجستیک قرار می‌گیرد. لجستیک، فرآیند برنامه‌ریزی، اجرا و نظارت بر خدمات و اطلاعات مرتبط با حمل و نگهداری کالا از مبدأ تا محل مصرف با هدف تامین نیاز مشتری و کاهش هزینه‌هاست. از دیدگاه کلی، مهم‌ترین عامل رقابت بین کسب‌وکارهای متفاوت، کاهش هزینه‌های موجود در زنجیره‌های ارزش است و کاهش هزینه‌های مترتب بر فعالیت‌های لجستیک می‌تواند عامل رقابت در زنجیره ارزش باشد.
حمل‌ونقل و خدمات وابسته به آن بخش مهمی از خدمات لجستیک است که تاثیری بسزایی در کیفیت و کمیت (هزینه‌ها، زمان، ضایعات و...) در زنجیره ارزش دارد. در دنیای کنونی نقش خدمات لجستیک و حمل‌ونقل به گونه‌ای است که علاوه بر تاثیر مستقیم بر تولید ناخالص داخلی کشورها، به عنوان یک عامل رقابتی برای آنها محسوب می‌شود. بر اساس مطالعات صورت‌گرفته در کشورهای مختلف، از کل هزینه‌های لجستیکی در هر کشور، ۶۲ درصد آن متعلق به بخش حمل‌ونقل، ۳۴ درصد به بخش نگهداری موجودی و انبارداری و ۴ درصد مربوط به مدیریت و کنترل لجستیک است. در سال ۲۰۱۶ اطلاعات و آمار نشان می‌دهد که حمل‌ونقل سهم بالایی در هزینه لجستیک دارد و کاهش و افزایش آن بر قیمت تمام‌شده محصول و خدمات تاثیرگذار بوده و قدرت رقابتی در بازار را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد.
امروزه گرانی حمل‌ونقل هوایی و نارسایی شبکه حمل‌ونقل جاده‌ای به ویژه ضریب ایمنی پایین راه‌ها و افزایش سرعت، کاهش حجم آلایندگی هوا و... موجب شده تا کشورهای پیشرفته و پرجمعیت دنیا نسبت به سرمایه‌گذاری و توسعه شبکه ریلی خود بیش از گذشته اقدام کنند. از این‌رو استفاده از حمل‌ونقل ریلی در زمینه انتقال مسافر و کالا در دنیا به دلیل مزیت‌های آن بسیار محبوب و رو به توسعه است، ۵۰ برابر ایمنی بیشتر، ۲۰ برابر آلودگی کمتر (به ازای هر تن بار)، کاهش هفت‌برابری مصرف سوخت، ظرفیت جابه‌جایی بالاتر، استهلاک و هزینه تعمیر و نگهداری کمتر و صرفه اقتصادی بالا، کاهش آلودگی‌های زیست‌محیطی، سهم ناچیز در آلودگی صوتی، از جمله مزیت‌های حمل‌ونقل ریلی به نسبت جاده‌ای و همچنین حمل‌ونقل هوایی است. از سوی دیگر حمل‌ونقل ریلی به توسعه تجارت خارجی نیز می‌تواند کمک موثری بکند. ترانزیت کالا از طریق حمل‌ونقل ریلی و کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی بین کشورهای مختلف در صادرات و واردات کالاها نقش موثری دارند؛ خصوصاً کشورهایی که به دریا ارتباط ندارند.
در اقتصاد، حمل‌ونقل مجموعه‌ای از فعالیت‌های جابه‌جایی انسان و کالا تعریف می‌شود. این خدمات به صورت ریلی، جاده‌های هوایی، دریایی، لوله‌ای و خدمات پشتیبانی است که به شکل درون‌شهری، برون‌شهری و برون‌مرزی انجام می‌شود. از نظر تئوری، تقاضا برای حمل‌ونقل، عمدتاً در گروه تقاضای مشتقه دسته‌بندی می‌شود که از تقاضا برای دیگر کالاها و خدمات ناشی می‌شود. به عبارتی وجود حمل‌ونقل و خدمات مرتبط با آن، به ادامه و پایداری فعالیت‌های اقتصادی جامعه (تولید کالا و خدمات) کمک شایانی می‌کند.
اطلاعات و آمار موجود کشور حاکی از آن است که زیرساخت‌های حمل‌ونقل در طول زمان روند افزایشی داشته است به‌طوری که بر اساس اطلاعات سال ۱۳۹۵ سالنامه آماری مرکز آمار ایران، طول راه‌آهن صنعتی و تجاری از ۷۸۸ کیلومتر در سال ۱۳۸۰ به رقم ۱۰۲۴ کیلومتر در سال ۱۳۹۵ بالغ شده که در سال ۱۳۹۵ نسبت به سال ۱۳۸۰ در حدود ۳/ ۱ برابر شده است. طی همین دوره وزن کالاهای جابه‌جا‌شده از رقم ۲۶۳۹۲ هزار تن در سال ۱۳۸۰ به رقم ۴۰۲۸۲ هزار تن در سال ۱۳۹۵ بالغ شده که در سال ۱۳۹۵ حدود ۵/ ۱ برابر نسبت به سال ۱۳۸۰ شده است. رشد جابه‌جایی حمل‌ونقل بار خالص نشان از افزایش تقاضا برای حمل‌ونقل ریلی کالا دارد. از طرف دیگر اطلاعات نشان می‌دهد تعداد مسافران جابه‌جا‌شده توسط راه‌آهن از رقم ۱۳۱۱۱ هزار نفر در سال ۱۳۸۰ به رقم ۲۳۰۴۲ هزار نفر در سال ۱۳۹۵ بالغ شده که حدود ۸/ ۱ برابر شده است. از منظر گردشگری نیز حمل‌ونقل ریلی توانسته مسافران را جابه‌جا کند و این جابه‌جایی ریلی افزایش داشته است. سهم حمل ریلی در کل حمل‌ونقل در سال ۷۹، ۱/ ۱۶ درصد، در سال ۹۲، ۵/ ۱۰ درصد و در سال ۹۵ به ۱۲ درصد رسیده و رشد داشته است. آمار و اطلاعات نشان می‌دهد رشد بار و مسافر در حمل‌ونقل ریلی طی سال‌های مطالعه‌شده اتفاق افتاده است اما سهم آن هنوز اندک است.
بر اساس آمار حساب‌های ملی بانک مرکزی جمهوری اسلامی ایران، ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت جاری از رقم ۲۳۳۲ میلیارد ریال در سال ۱۳۸۳ به رقم ۲۳۹۱۲ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۴ بالغ شده است که نرخ رشد سالانه آن در حدود ۵/ ۲۳ درصد بوده است. همان‌طور که نمودار ۱ نشان می‌دهد بیشترین افزایش در ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت جاری مربوط به سال ۱۳۹۴ با ۴۱ درصد تغییر مثبت است. در سال ۱۳۹۴ بخش حمل‌ونقل ریلی با کاهش رشد مواجه بوده است. بررسی وضعیت ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت‌های جاری طی سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۴ نشان‌دهنده تاثیر قابل توجه عوامل مختلف به ویژه تحریم‌های بین‌المللی (کاهش تولید و تقاضا برای حمل‌ونقل) بر روی آن است که موجب نوسانات شدید آن شده است.
مقایسه سهم ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی از کل ارزش افزوده حمل‌ونقل زمینی کشور طی سال‌های ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۴ حاکی از آن است که رشد اندکی در جایگاه حمل‌ونقل ریلی در ایجاد ارزش افزوده حمل‌ونقل زمینی اتفاق افتاده است به‌طوری که از رقم ۳۴/ ۲ درصد در سال ۱۳۸۳ به رقم ۴۹/ ۲ درصد در سال ۱۳۹۴ بالغ شده که در حدود ۹/ ۱ درصد رشد سالانه داشته است (نمودار ۲). ارقام ارزش افزوده بخش حمل‌ونقل ریلی به قیمت ثابت سال ۱۳۹۰ نشان می‌دهد که از رقم ۱۳۵۴۶ میلیارد ریال در سال ۱۳۸۳ به رقم ۶۶۹۰ میلیارد ریال در سال ۱۳۹۴ بالغ شده است که نرخ رشد سالانه آن حدود ۷/ ۶ درصد و منفی بوده است. همان‌طور که نمودار ۳ نشان می‌دهد بیشترین افزایش در ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت ثابت مربوط به سال ۱۳۸۸ با ۳۲ درصد تغییر مثبت است. در سال‌های ۱۳۸۷،۱۳۸۵، ۱۳۹۰، ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت ثابت سال ۹۰ با رشد منفی مواجه بوده است.
مقایسه ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت جاری و ثابت حاکی از وجود تورم شدید در این فعالیت است به‌طوری که در سال ۱۳۹۴ ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت جاری در حدود ۶/ ۳ برابر ارزش افزوده آن به قیمت ثابت سال ۹۰ بوده است. اطلاعات نشان می‌دهد نرخ رشد ارزش افزوده حمل‌ونقل ریلی به قیمت جاری طی دوره ۱۳۸۳ تا ۱۳۹۴ در حدود ۵/ ۲۳ درصد و به قیمت ثابت سال ۹۰ در حدود منفی ۷/ ۶ درصد بوده که اختلاف بین نرخ رشد به قیمت جاری و ثابت نشان‌دهنده تورم فزاینده در بخش حمل‌ونقل ریلی است. افزایش تورم در حمل‌ونقل ریلی باعث افزایش هزینه حمل‌ونقل و قیمت تمام‌شده محصول و کاهش رقابت‌پذیری با محصولات مشابه خارجی شده و از طرف دیگر افزایش قیمت محصول، بر کاهش تقاضا موثر است.
مرکز تحقیقات و آموزش راه‌آهن ایران در گزارشی کارشناسی به بررسی وضعیت بهره‌وری راه‌آهن در سال‌های ۱۳۸۷ تا ۱۳۹۰ پرداخته است. این گزارش با محاسبه شاخص‌های بهره‌وری به این نتیجه دست یافته است که بهره‌وری عوامل کل تولید در راه‌آهن ایران در سال‌های مطالعه‌شده کاهش یافته است. در این میان بهره‌وری سرمایه افزایش و بهره‌وری نیروی کار کاهش یافته است. اطلاعات و آمار نشان می‌دهد در بخش حمل‌ونقل ریلی بهره‌وری نیروی کار کمتر از بهره‌وری سرمایه است. به عبارت دیگر در رشد بخش حمل‌ونقل ریلی بهره‌وری سرمایه بیشتر از نیروی کار تاثیر پذیرفته است. بهره‌وری این است که با «انجام درست کارها» به حداکثر کارایی دسـت یافت و بـا انجـام «کارهای درست» به نهایت اثربخشی نائل آمد. به این معنا که بهره‌وری، مفهوم کارایی و اثربخشی را توأمان دربر می‌گیرد. بدون تردید افزایش بهره وری در حمل‌ونقل ریلی نیازمند برنامه راهبردی و نقشه راه به‌خصوص برای افزایش بهره‌وری نیروی کار است. بخش حمل‌ونقل ریلی به هر میزان نیروی کار بهره‌ورتری داشته باشد، از خلق ارزش بالاتری برخوردار خواهد بود چراکه نیروی انسانی است که با تفکر، خلاقیت و نوآوری خلق ارزش می‌کند.
عوامل مختلفی بر بهره‌وری نیروی کار موثر است که از جمله می‌توان به پایین بودن دستمزدها، کم‌انگیزگی، پیاده نشدن شاخص‌های کار شایسته در بنگاه‌ها، بی توجهی به مهارت و تخصص افراد در کار، نگرانی از آینده و دغدغه تامین اجتماعی و ضعف در فرهنگ کار از دلایل پایین بودن بهره وری نیروی کار اشاره کرد، اما در این خصوص لازم است با مطالعه علمی دلایل افزایش و کاهش بهره‌وری نیروی کار استخراج و برای افزایش بهره‌وری چاره‌جویی کرد. از سوی دیگر تجارب کشورهای موفق در ارتقای بهره‌وری حمل‌ونقل ریلی نشان می‌دهد که افزایش شاخص فناوری یکی از مهم‌ترین مولفه‌های رشد بهره‌وری است. آنچه مسلم است برای دستیابی به سهم ۳۰درصدی حمل‌ونقل ریلی در افق ۱۴۰۴ در بخش بار و مسافر، نیاز به سرمایه‌گذاری لازم در بخش زیربنا و ناوگان است که سهم بخش دولتی و بخش خصوصی باید به‌طور مشترک و با جذابیت سرمایه‌گذاری بخش خصوصی انجام شود. این سرمایه‌گذاری در مسیر افزایش بهره‌وری عوامل تولید و به منظور ارتقای کارآمدی خواهد توانست جایگاه حمل‌ونقل ریلی را در بخش حمل‌ونقل بار و مسافر ارتقا بخشد.
ارسال نظر