موازنه‌سازی ایران در قفقاز

در شرایط کنونی ایران به دلیل موضع‌گیری‌های سیاسی- آرمانی خود از نگاه برخی کشورهای غربی به‌عنوان کشوری غیرهمسو و از نگاه ایالات‌متحده به‌عنوان کشوری مخل امنیت جهانی و مصمم به داشتن فناوری‌های نظامی پیشرفته معرفی می‌شود و از دیگر سو، از جانب تعداد محدودی از کشورهای حوزه خلیج‌فارس به‌عنوان مداخله گر در امور داخلی کشورهای عربی شناخته شده و در هر نشست منطقه‌ای یا بین‌المللی سعی می‌کنند ایران را به نحوی با سناریوهای همسان و همسو به‌عنوان کشوری مهاجم و مداخله گر معرفی کنند. لیکن ایران با وجود تمام اینها سعی دارد روابط متعادلی را با کشورهای همجوار، منطقه‌ای و حتی فرامنطقه‌ای ادامه دهد. این رویکرد را در مورد ایروان و باکو می‌توان مورد دقت نظر قرار داد.

ایران درحالی‌که به‌عنوان کشوری مسلمان از موضع سیاسی جمهوری‌آذربایجان دفاع می‌کند و بارها در اظهارات مقامات عالی‌رتبه ایرانی و مسوولان سیاست خارجی دفاع از حقانیت آذربایجان در مساله قره‌باغ را شاهد هستیم، از دیگرسو از اهمیت تقویت روابط تجاری با ارمنستان هم غافل نبوده و تراز لازم را در معیار دیپلماسی رعایت می‌کند. به‌طوری که در سفر اخیر نیکول پاشینیان، نخست‌وزیر ارمنستان به ایران و نمایشی که در باشگاه آرارات درخصوص قره‌باغ به راه افتاد، علاوه بر نمایندگان مجلس، موضع‌گیری برخی مقامات استانی را هم شاهد بودیم. در همین رابطه سفارت ایران در باکو به صراحت موضع‌گیری سیاست خارجی ایران درخصوص تعلق منطقه قره‌باغ کوهستانی به آذربایجان را ابراز کرد. سفر المار محمد یاروف، وزیر امورخارجه جمهوری‌آذربایجان به ایران و دیدار با محمدجواد ظریف در ۱۸ اسفند ماه پیرامون مسائل دو جانبه و تحولات منطقه‌ای در پی عزیمت نخست‌وزیر ارمنستان حائز اهمیت بوده و آن را می‌توان در راستای موضع‌گیری حسن روحانی، رئیس‌جمهور ایران در اثنای مراسم افتتاحیه مسیر راه آهن قزوین- رشت تفسیر کرد.

در مراسم افتتاحیه رئیس‌جمهور با اشاره به توسعه راه‌های مواصلاتی بین‌المللی از طریق خط آهن شمال و جنوب و اهمیت مسیر راه‌آهن قزوین- رشت و اتصال آن به خط آهن ایران- آذربایجان که می‌تواند جنوب ایران را به شمال و از طریق روسیه به شمال اروپا متصل سازد، تاکید کرده و از اهمیت همکاری با جمهوری‌آذربایجان سخن به میان آورد و در سخنرانی خود در لاهیجان بار دیگر تقویت بیشتر روابط اقتصادی را موردتوجه قرار داده و سیاست صمیمانه با همسایگان را در راستای اهداف سیاست خارجی بیان کرد. وی بر این باور است که راه آهن قزوین- رشت و در آینده اتصال آن به آستارا و سپس به آذربایجان، موجب وحدت راهبردی بین ایران و آذربایجان خواهد شد؛ او در عین حال از نقش ایران به‌عنوان پل ارتباطی بین خلیج‌فارس با کشورهای شمال اروپا صحبت کرد.

اظهارات اخیر مقامات به ویژه رئیس‌جمهور ایران نشان داد که دیدار نیکول پاشینیان هر چند در رابطه با مسائل تجارت انرژی، انتقال گاز طبیعی بوده، ولی موجب نگرانی جدی باکو از تهران نشده است و سکوت معنادار بعد از خبرساز شدن مساله مربوط به باشگاه آرارات نشان از اطمینان باکو به تهران دارد و سفر اخیر وزیر امورخارجه آذربایجان به ایران بر تقویت ارتباطات مشترک و صحه نهادن بر اهمیت روابط دو جانبه دارد. سفر وزیر امورخارجه جمهوری‌آذربایجان را باید نشان از خرسندی موضع‌گیری عالی‌ترین مقام رسمی کشور دانست. به‌طوری که شاهین مصطفی یف، وزیر اقتصاد جمهوری‌آذربایجان نیز به اراده سیاسی و دوستی جمهوری‌آذربایجان با ایران تاکید ورزیده و ایران را پایگاه اصلی برای توسعه همکاری‌های منطقه‌ای توصیف کرد و بر اهمیت نشست‌های رهبران دو کشور ایران و آذربایجان در سال‌های اخیر برای گسترش روابط اقتصادی، تجاری و امنیتی تاکید ورزید.

آنچه از نگاه سیاست خارجی ایران بدون اندیشه و توجه نیست، علاقه ایران به حفظ روابط با آذربایجان و ارمنستان در منطقه قفقاز است که به‌عنوان دو کشور مهم در جغرافیای سیاسی در جنوب قفقاز به‌شمار می‌روند. ایران با درک این اهمیت در مسائل تنش زای میان دو کشور سعی در جانبداری از موضع میانجیگرانه دارد.  مقامات ایرانی تمایلی به شیوع تنش‌های قومی و نژادی در منطقه و توسعه آن به داخل کشور را نداشته و به منظور جلوگیری از بروز شرایط حاد که آن را تهدید بالقوه امنیتی برای بخش شمالی کشور می‌دانند، سعی دارند توازن رفتاری و رویکردی را میان ایروان و باکو حاکم سازند. به همین منظور، ایران در مورد حل‌وفصل مناقشات قره‌باغ کوهستانی با ارمنستان و آذربایجان موضع تک‌جانبه گرایی را پیش نمی‌گیرد و ضمن اینکه تهران در رابطه با ایروان دارای سطح معینی از اعتماد و درک متقابل را ترجیح داده است، به اهمیت روابط با جمهوری‌آذربایجان و حقانیت آن کشور در رابطه با منطقه کوهستانی قره‌باغ با تکیه بر مستندات تاریخی صحه می‌گذارد.

 ایران درحالی‌که با غرب مشکل دارد، سعی می‌کند در جبهه مرزهای شمالی خود که برخی از کشورهای حوزه قفقاز با روسیه و بعضی با آمریکا روابط حسنه دارند، فضای تشویش فکری در تحلیل سیاسی نداشته باشد. به هر حال ایران در شرایط کنونی به‌عنوان بازیگر سیاسی پیشرو در منطقه قفقاز سیاست ورزی خردمندانه‌ای را پیش گرفته است و احتراز از موضع‌گیری‌های بعضا ایجابی باعث خواهد شد که قفقاز به اولویت نخست در حل مسائل بین‌المللی بدل نشود. چرا که هنوز اولویت‌های مهمی در خاورمیانه برای تهران متصور است که باید آنها را حل‌وفصل کند.