چگونه تدابیر با وقت‌کشی در اعلام تعطیلات خنثی شد؟
شکست مکرر از آلودگی
شواهد اثر صفر «اعلام تعطیلی بعد از انباشت آلودگی»
کمیته اضطرار آلودگی هوا در تهران با تصمیمات دو ماه اخیر، «رکورد» اعلام تعطیلی ناگهانی مدارس و مراکز تحصیلی طی همه سال‌های آلوده پایتخت را به‌نام خود ثبت کرد اما چرا با این همه تعطیلی، نتیجه عکس در آسمان شهر بروز کرد؟طی پاییز امسال (۸۸ روز گذشته از این فصل)، تهرانی‌ها در هر سه روز، یک روز هوای ناسالم تنفس کردند به این معنا که در ۳۰ روز ناپیوسته در این فصل، شاخص کیفیت هوا بیش از ۱۰۰ و در وضعیت «زرد» یا «قرمز» قرار داشت. در آذر ماه، کیفیت هوا به مراتب از ماه‌های مهر و آبان هم بدتر شد، به‌طوری‌که در ۲۹ روز اخیر، به لحاظ تعداد روزهای آلوده، تهرانی در هر دو روز، یک روز هوای ناسالم تنفس کردند. در این میان، دولت که در اجرای انواع قوانین مرتبط با کاهش پایدار آلودگی هوای کلان‌شهرها -همچون «کاهش ایام و ساعات کار هفته»، «بسترسازی برای تولید خودروهای برقی» و همچنین «تامین بخشی از منابع مالی خرید واگن مترو و اتوبوس درون شهری»- کوتاهی مفرط کرده است، طی یک ماه گذشته که پایتخت با شرایط اضطرار ناشی از شدت آلودگی بودار روبه‌رو بود نیز نتوانست «تدبیر موثر و به موقع» برای مهار لااقل «شدت آلودگی» به خرج دهد و عملا هم خود و هم شهروندان را به سادگی تسلیم ذرات معلق کرد.در فاصله ۲۲ آبان تا ۲۶ آذر، با تصمیم کمیته اضطرار آلودگی هوا، مدارس تهران ۷ روز تعطیل شد اما در همه روزهای تعطیل و حداقل یک روز بعد از آنها، نه تنها از میزان ذرات معلق موجود در آسمان کم نشد که بر غلظت آنها و همین‌طور میزان گازهای آلاینده افزوده و آلودگی سنگین‌تر شد.تعطیلی مدارس به معنای کاهش رفت و آمدها و در نتیجه کاهش حجم تردد خودروهای شخصی- منابع آلاینده هوا- است که به شکل منطقی و مورد انتظار، میزان کاهش ترافیک ناشی از تعطیلی مراکز کار یا تحصیل، اثر مستقیم (کاهشی) بر آلودگی هوا دارد. اما چرا با تعطیلی حاصل از تصمیمات کمیته اضطرار آلودگی هوا در تهران، دست آخر نتیجه وارونه در هوای شهر به‌دست آمد؟
تعطیلی «بی‌خاصیت» جای اعلام «به موقع» تعطیلی
بررسی‌های «دنیای اقتصاد» در این باره نشان میدهد: کوتاهی جمع عوامل مسوول شرایط اضطرار، در تصمیم‌گیری «به موقع» برای اعلام تعطیلی آن هم به رغم «اعلام قبلی هشدارهای صریح و مکتوب سازمان‌های متولی پایش شرایط جوی و آلودگی هوا» باعث شده کارکرد نهفته در «تعطیلی از قبل اعلام شده» جای خود را به «تعطیلی‌های بی‌خاصیت» بدهد و عملا، روند تشدید آلودگی هوا بدون تاثیرپذیری از تعطیلات بی‌خاصیت، به مسیر افزایشی خود ادامه دهد. به گزارش «دنیای اقتصاد»، کمیته اضطرار همواره در ساعات پایانی یک روز پرآلوده که شاخص کیفیت هوا ساعت‌ها قبل از آن در وضعیت نارنجی بوده و از صبح همه شواهد جوی از شدت گرفتن آلودگی حکایت داشته، تصمیم می‌گیرد مدارس شهر را برای روز بعد تعطیل اعلام کند. این در حالی است که حداقل ۴۸ ساعت و اغلب ۹۶ ساعت قبل از ورود شاخص کیفیت هوا به وضعیت «قرمز» یا همان «هشدار»، اطلاعیه‌های رسمی از سوی سازمان هواشناسی تحت عنوان «اطلاعیه ویژه آلودگی هوا» درباره مخاطره افزایش غلظت آلاینده‌ها در تهران و شهرهای بزرگ منتشر می‌شود.این نوع اطلاعیه‌ها در همه «۲ روز قبل از روزهایی» که طی یک ماه اخیر مدارس تهران به‌خاطر اوج‌گیری آلودگی، تعطیل اعلام شد، به شکل عمومی انتشار پیدا کرد و در عین حال رونوشت آن به ۷ وزیر، استاندار تهران و شهردار تهران نیز اعلام ویژه شد. اما شکل تصمیم‌گیری برای تعطیل کردن بخشی از فعالیت‌ها در شهر به گونه‌ای رقم خورد که ظاهرا هشدارهای رسمی و شواهد جوی اصلا ملاک عمل مدیران نبوده است.در قانون هوای پاک مصوب سال ۹۶ تاکید شده است، مقامات مسوول کنترل و مدیریت شرایط اضطرار هوا موظفند حداکثر ۱۲ ساعت بعد از اعلام گزارش‌های پیش‌بینی وخامت اوضاع کیفیت هوا، نسبت به تصمیم‌گیری برای اقدامات کاهنده آلودگی با هدف «بازدارندگی در برابر آلودگی بیشتر» اقدام کنند.اما آنچه در یک ماه اخیر در کارنامه مدیران مسوول مدیریت آلودگی هوای پایتخت به ثبت رسید، تصمیم‌گیری در خارج از زمان طلایی برای اعلام تعطیلی و در واقعیت، «تاخیر غیرموجه در تعطیل کردن مدارس» بود.
«زمان طلایی» در شرایط اضطرار چیست؟
زمان طلایی برای تصمیم‌گیری درباره اعلام تعطیلی مدارس، موقعیتی است که هنوز «انباشت آلودگی» در آسمان اتفاق نیفتاده است. اگر کمیته اضطرار آلودگی هوا درست در همان روز انتشار اطلاعیه سازمان هواشناسی درباره آلودگی هوای تهران، با تعطیلی مدارس از فردای همان روز به مدت حداقل دو روز موافقت کند جلوی تشکیل «انبار ذرات آلاینده در هوا» را می‌گیرد و همین مهار روند رو به رشد آلودگی مانع از «انباشت آلودگی» می‌شود و در نتیجه، با کاهش ترددهای درون شهری ناشی از تعطیلی مدارس، جلوی افزایش شاخص به وضعیت «قرمز» گرفته خواهد شد.
اما زمانی که انباشت اتفاق می‌افتد، هر چقدر ترافیک کمتر شود چون که هوا به‌خاطر نبود باد و باران، پایدار است، امکان صعود آلودگی انبارشده به تراز بالاتر جو وجود ندارد (پدیده وارونگی هوا) و در نتیجه، کاهش آلودگی رخ نمی‌دهد. این وضعیت همان وضعیتی است که در همه روزهای تعطیل شده یک ماه اخیر در آسمان پایتخت رقم خورد و این سوال به‌وجود آمد که چرا با تعطیل شدن مدارس و حتی کاهش ترافیک در معابر سطح شهر، آلودگی هوا کم نشد؟ پاسخ این است که آلودگی هوا می‌توانست در اثر تعطیلی بخشی از فعالیت‌ها در شهر به شکل چشمگیر کاهش پیدا کند اما چون زمان اعلام تعطیلی، اصلا مناسب نبود، تعطیلی اثر صفر به جا گذاشت. در خوش‌بینانه‌ترین حالت می‌توان گفت تعطیلی نافرم مدارس فقط جلوی بحرانی‌تر شدن آلودگی را گرفت اما نتوانست بحران را فروکش کند.
شکل فعلی مواجهه مدیران مسوول شرایط اضطرار تهران به گونه‌ای است که تصمیمات در این حوزه به جای آنکه از روی پیش‌بینی‌های رسمی و سازمانی مرتبط با وضعیت آلودگی اتخاذ شود، «روی هوا» است به این معنا که مدیران مسوول شرایط اضطرار در این مدت بدون توجه به «آینده‌نگری» دستگاه‌ها و تجهیزات پایش و رهگیری آلودگی‌های پیش رو، تا زمان «مشاهده چشمی اوج آلودگی» بی‌عمل مانده‌اند و درست زمانی که «انباشت آلودگی» در آسمان تهران رخ داده است، تصمیم گرفته‌اند و روز بعد را تعطیل اعلام کرده‌اند.تعطیلی مدارس در روزهای اخیر چون که در بدترین زمان - خارج از وقت طلایی- اعلام شد، نه تنها میزان آلودگی هوا را کاهش نداد که حتی غلظت ذرات آلاینده در آسمان به دلیل اثر غالب «شرایط جوی (سکون هوا)» افزایش و در بهترین حالت، شتاب افزایش آلودگی تا حدودی تخفیف پیدا کرد.
عبور از سه هشدار «خطر»
اواسط هفته گذشته یعنی زمانی که به رغم تعطیلی مدارس، «آلودگی بودار» در پایتخت از نقطه اوج خود پایین نیامد و حتی کیفیت هوا تا مرز ورود به شرایط بسیار ناسالم (شرایط بنفش) هم پیش رفت، سه هشدار و اعلام رسمی «خطر» برای این هفته مخابره شد.اولین هشدار از زبان شهردار تهران بود که با یادآوری تجربه شهرهای آلوده هنگام ورود شاخص کیفیت هوا به وضعیت بنفش از ضرورت «تعطیلی کل شهر و هدایت شهروندان به بیرون از شهر» گفت تا به نوعی، دولتی‌ها را متوجه تکلیفی که در مواقع اضطراری نسبت به شهر و شهروندان دارند آگاه کند. تعطیلی کل شهر باعث می‌شود هم شهروندان در معرض آلودگی قرار نمی‌گیرند (بخش زیادی از شهروندان در زمان تعطیلی سراسری از شهر آلوده خارج می‌شوند و مسافرت می‌روند) و هم جلوی آلودگی بیشتر گرفته می‌شود.
هشدار دوم توسط سازمان هواشناسی با اسم بردن از شهرهای پرجمعیت و صنعتی (که تهران شهر شاخص در این زمینه به‌شمار می‌رود) منتشر شد. چهارشنبه گذشته در اطلاعیه سازمان هواشناسی اعلام شد، کیفیت هوا در شهرهای پرجمعیت و صنعتی به مدت یک هفته یعنی تا چهارشنبه چهارم دی‌ماه در شرایط ناسالم قرار می‌گیرد و لازم است تدابیر لازم برای خودداری از تردد غیرضروری در سطح شهر به ویژه برای کودکان اتخاذ شود و همچنین برای کاهش رفت و آمد در شهر «تمهیدات لازم» در نظر گرفته شود. هشدار سوم نیز پنج‌شنبه گذشته توسط نقشه‌های پیش‌بینی آلودگی هوا از سوی شرکت کنترل کیفیت هوای تهران منتشر شد که نشان می‌داد در روزهای جمعه و شنبه محدوده جغرافیایی وضعیت زرد و قرمز در تهران بزرگ‌تر می‌شود که به معنای تشدید دوباره آلودگی هوا است. ظهر پنج‌شنبه گذشته شاخص کیفیت هوا حول و حوش ۱۲۰ قرار گرفت و عملا وضعیت نارنجی را نشان داد. با همه این هشدارهای صریح و رسمی و تکلیفی که قانون در عمل به این هشدارهای آلودگی برای دولت تعیین کرده، کمیته اضطرار عصر پنج‌شنبه تشکیل جلسه میدهد و با عبور از پیش‌بینی‌ها درباره موج جدید آلودگی هوا، از تعطیلی مدارس به‌عنوان «آخرین سلاح مقابله با هوای سمی» خودداری می‌کند و تصمیم‌گیری را به ظهر جمعه موکول می‌کند.
اعلام تعطیلی، دو روز قبل از شروع یک هفته سراسر آلوده - سازمان هواشناسی به صراحت اوضاع این هفته پایتخت را ناسالم پیش‌بینی کرده است- می‌توانست به مسافرت اجباری بخشی از تهرانی‌ها به بیرون از پایتخت منجر شود و جلوی انباشت آلودگی هوا در روزهای ابتدایی هفته را بگیرد و در نهایت مانع از بروز وضعیت قرمز شود. ظاهرا تصمیم‌گیری برای تعطیلی به مشاهده عینی مه دود در هوا (رویت آسمان) منوط شده است. از نظر مدیران شرایط اضطرار، زمانی امکان اعلام تعطیلی وجود دارد که شاخص کیفیت هوا به وضعیت قرمز برسد. رسیدن شاخص به وضعیت قرمز به معنی شکل‌گیری انباری از ذرات آلاینده معلق در هوای پایتخت است که در این صورت، تعطیلی فقط سرعت گسترش موجودی انبار را کاهش میدهد، اما به تخلیه انباشت آلودگی منجر نمی‌شود. در این حالت است که فقط یک جریان باد با سرعت بیش از ۶ متر بر ثانیه می‌تواند تهرانی‌ها را از محاصره مه دود نجات دهد. اتفاقی که در هفته‌های اخیر فقط برای یک روز پرآلوده رخ داد و این تصور به‌وجود آمد که تعطیلی مدارس جواب داده است در حالی که آلودگی هوا، بی‌تفاوت به تعطیلی در همان ایام تعطیلی به افزایش خود ادامه داده بود و برای ساعاتی، جریان تند باد توانست ذرات انباشت معلق در آسمان را از شهر خارج کند.
کندترین «واکنش سریع» به آلودگی
کمیته اضطرار آلودگی هوا نه تنها در «زمان منقضی»، تعطیلی مدارس را تصویب و اعلام می‌کند که برای هر روز، در ساعات پایانی روز قبل، خبر تعطیلی را مخابره می‌کند. از طرفی، تعطیلی‌های سریالی مدارس - چند روز پشت سر هم- چون به‌صورت بریده بریده و نه یکجا، اعلام عمومی می‌شود باز هم جلوی اثر سریالی بودن آن در آسمان شهر گرفته می‌شود.کندترین «واکنش سریع» به آلودگی هوا در پایتخت را مسوولان مربوطه به قانون هوای پاک نسبت می‌دهند و می‌گویند دست‌شان برای تصمیم‌گیری از روی پیش‌بینی‌های هواشناسی بسته است. این ادعا وجود دارد که در قانون هوای پاک عنوان شده کمیته اضطرار باید حتما بعد از عبور شاخص کیفیت هوا از عدد ۱۵۰ و ورود آسمان شهر به وضعیت قرمز تشکیل جلسه دهد در حالی که در متن این قانون، چنین شرطی اعلام نشده است!در حال حاضر مجموعه‌ای از عوامل طبیعی (پایداری هوا ناشی از کم‌بارشی) و مدیریتی (نابلدی و بی عملی مدیران شهر در تشویق و هدایت شهروندان به دست کشیدن از خودروی شخصی و استفاده از حمل و نقل عمومی در کنار تصمیمات تاریخ مصرف گذشته در شرایط اضطرار) دست به دست هم داده است تا غلظت ذرات سمی و شدت آلودگی در آسمان تهران به وضعیت بدتر پیشروی کند.
هوای سمی که اخیرا با گازهای بودار نیز آغشته شده است، انواع بیماری‌های قلبی و تنفسی را به همراه دارد به‌طوری‌که تخریب بافت‌های خونی و درونی بدن در اثر تنفس هوای آلوده برای کودکان و سالمندان چندین برابر سایر گروه‌های سنی است.کمیته اضطرار برای تعطیل اعلام کردن کل شهر باید با معاون اول رئیس‌جمهور هماهنگ کند. طی دو، سه هفته گذشته ظاهرا برخی مدیران پایتخت «تبعات کار و فعالیت در تهران فوق آلوده» را به مقامات ارشد دولتی متذکر شده‌اند، اما ملاحظه‌ای در بین برخی مسوولان وجود دارد مبنی بر اینکه با تعطیل کردن کل پایتخت برخی مشاغل خدماتی در شرایط فعلی اقتصادی آسیب می‌بیند.کارشناسان سلامت اما درباره این طرز برداشت دولتی‌ها هشدار می‌دهند: در همین شرایط اقتصادی که تامین دارو و تجهیزات پزشکی برای خیلی از خانواده‌های حتی میان درآمدی، چالش اصلی شده است و از همه بدتر، کمبود دارو ناشی از مسائل تحریم، درمان را پیچیده کرده است، هر چقدر ریسک بیماری کاهش پیدا کند، به نفع شهروندان خواهد بود. کاهش ریسک بیماری در وضعیت فعلی می‌تواند از مسیر خانه‌نشینی و مواجه نشدن با آلودگی هوا رقم بخورد.بنابراین دست کشیدن موقتی از کار با هدف تنفس هوای سالم برای خیلی از خانوارها بهتر از کار پرریسک و در معرض خطر قرار گرفتن است. تهران در ۸۸ روز گذشته از فصل پاییز، ۲۷ روز هوای ناسالم برای گروه‌های حساس و ۳روز هوای کاملا ناسالم داشت.
اسناد آلودگی روزهای تعطیل
اثر قابل تامل «تصمیم خارج از وقت طلایی» برای تعطیل کردن مدارس شهر تهران در شرایط اضطراری ناشی از بحران آلودگی هوا را می‌توان در اسناد مربوط به ثبت میزان آلودگی هوا در سامانه شاخص کنترل کیفیت مشاهده کرد. جزئیات این اسناد که در سامانه تحت مدیریت شهرداری تهران آرشیو شده است، نشان میدهد: در روزهایی که مدارس تعطیل شدند، «شدت آلودگی» در آسمان پایتخت با قوت برقرار بود.
اولین روزی که طی پاییز امسال مدارس به‌دلیل آلودگی تعطیل شدند چهارشنبه ۲۲ آبان بود. دولت در «ساعات پایانی» سه‌شنبه ۲۱ آبان آن هم در شرایطی که کیفیت هوا از «صبح» سه‌شنبه در وضعیت نارنجی قرار داشت و شاخص عدد ۱۳۳ را نشان می‌داد، چهارشنبه را تعطیل اعلام کرد. این مدل اعلام تعطیلی، کمکی به کاهش انباشت ذرات معلق نکرد در نتیجه شاخص کیفیت هوا در چهارشنبه عدد ۱۳۱ را ثبت کرد که فرقی با سه‌شنبه نداشت. بدتر آنکه شاخص در روز پنج‌شنبه ۲۳ آبان یعنی یک روز بعد از تعطیلی و روزی که شبه تعطیل محسوب می‌شود، روی عدد ۱۴۴ قرار گرفت که به معنی بیشتر شدن حجم آلودگی هوا نسبت به چهارشنبه بود. مدارس تهران برای دومین بار در روز ششم آذر تعطیل می‌شود. باز هم مدل اعلام تعطیلی، ساعات پایانی روز قبل است که ماحصل این مدل تصمیم‌گیری باعث می‌شود آلودگی هوای ششم آذر به مراتب بیشتر از هوای پنج آذر شود.
روز پنجم آذر شاخص کیفیت هوا ۱۰۶ بوده اما در روز تعطیلی، شاخص به ۱۲۹ می‌رسد و حتی در روز بعد از تعطیلی یعنی هفتم آذر، هوای پایتخت وارد وضعیت قرمز می‌شود یعنی آلودگی هوا تا حد شاخص روی عدد ۱۵۰ تشدید می‌شود.
سومین بار تعطیلی مدارس به روز نهم آذر اختصاص پیدا می‌کند. تهرانی‌ها در ساعات پایانی جمعه شب هشتم آذر مطلع می‌شوند مدارس در روز شنبه نهم آذر تعطیل است. این در حالی است که مسوولان شهر می‌توانستند در روز پنج‌شنبه و حتی صبح اول جمعه، شنبه را تعطیل اعلام کنند چون شاخص در جمعه روی عدد ۱۵۶ قرار داشت و وضعیت هشدار در پایتخت عملا در روز تعطیل جمعه مشخص بود. با این حال وجود انباشت آلودگی در شهر امکان کاهش آلودگی را در روز شنبه که ترافیک به‌خاطر تعطیلی مدارس به شدت کاهش پیدا کرده بود، سلب می‌کند. در نهم آذر به‌رغم تعطیلی مدارس، شاخص روی عدد ۱۴۳ قرار می‌گیرد. البته روز یکشنبه که باز مدارس تعطیل می‌شوند به‌خاطر باد تند، شاخص به ۹۵ کاهش می‌یابد، اما مجددا در روزهای بعد آلودگی بر آسمان شهر مسلط می‌شود.
مدارس تهران در روز ۲۴ آذر باز هم تعطیل می‌شود. روز شنبه ۲۳ آذر شاخص کیفیت هوا روی عدد ۱۲۲ قرار می‌گیرد که البته شاخص در ساعات مختلف صبح شنبه خیلی بیشتر از این رقم بود. تعطیلی یکشنبه چون ناگهانی اعلام می‌شود، تاثیری بر کاهش آلودگی ندارد به‌طوری‌که شاخص در یکشنبه عدد ۱۴۵ را ثبت می‌کند. در روزهای ۲۵ و ۲۶ آذر که مدارس همچنان به شکل ناگهانی - در شب روز قبل- تعطیل اعلام می‌شود، شاخص به ترتیب روی عدد ۱۵۷ و ۱۵۳ قرار می‌گیرد. البته روز ۲۷ آذر ماه به‌خاطر باد، شاخص تا ۸۲ کاهش می‌یابد.
