سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل زمینی (ریلی و جاده‌ای) با چه چالش‌هایی روبه‌رو است؟
جاده‌ها باریک‌اند
سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل زمینی ایران با چالش‌های متعددی مواجه است که می‌توان آنها را در چند دسته اصلی بررسی کرد. زیرساخت‌های قدیمی و ناکافی از جمله چالش‌های این حوزه است. بسیاری از جاده‌ها و خطوط ریلی ایران قدیمی بوده و نیاز به بازسازی یا توسعه دارند. نبود شبکه جامع و یکپارچه حمل‌ونقل که بتواند شهرها و روستاهای مختلف را به‌طور موثر متصل کند. کمبود منابع مالی از دیگر چالش‌ها در این زمینه است. بودجه محدود دولت و وابستگی به درآمدهای نفتی از جمله مشکلات این حوزه است. از سویی جذب سرمایه‌گذاری خارجی با موانعی مانند تحریم‌ها و مشکلات حقوقی مواجه است. محدودیت در جذب سرمایه‌گذاری خارجی و انتقال فناوری از جمله مشکلات دیگر این بخش است. چرا که دشواری در واردات ماشین‌آلات و تجهیزات لازم برای توسعه زیرساخت‌ها را به دنبال دارد. ضعف در استفاده از فناوری‌های نوین مانند سیستم‌های هوشمند حمل‌ونقل نیز تحت تاثیر تحریم قرار دارد. باید مدیریت و نظارت اداری ناکارآمد را نیز به زنجیره چالش‌های سرمایه‌گذاری در صنعت حمل‌ونقل زمینی و دیگر حوزه‌های حمل و نقل اضافه کرد. همچنین استفاده بیش از حد از سوخت‌های فسیلی در حمل‌ونقل زمینی را باید مشکلی جدی ارزیابی کرد. تخریب محیط زیست به دلیل احداث جاده‌ها بدون توجه به ارزیابی‌های زیست‌محیطی از دیگر مشکلات این حوزه است.
مشکلات ساختاری و مداخلات دولت
محمدجواد شاهجویی، کارشناس حمل‌ونقل، با اشاره به وضعیت سرمایه‌گذاری در حمل‌ونقل زمینی، چالش‌های عمده این حوزه را بررسی کرد و تاکید دارد که در دو حوزه جاده‌ای و ریلی، مشکلات ساختاری و مداخلات دولت مانعی جدی برای مشارکت بخش خصوصی ایجاد کرده است. شاهجویی با اشاره به مدل سرمایه‌گذاری BOT (ساخت، بهره‌برداری، انتقال) در توسعه آزادراه‌ها، معتقد است: این مدل بر اساس ساخت زیرساخت‌ها از سوی بخش خصوصی، بهره‌برداری و استهلاک سرمایه از محل عوارض طراحی شده است. اما تجربه بخش خصوصی در سال‌های اخیر نشان داده که دولت با مداخله در قیمت‌گذاری به دلیل مشکلات معیشتی مردم، مانع از بازگشت سرمایه و کسب سود از سوی سرمایه‌گذاران شده است. این رویکرد، اعتماد بخش خصوصی را کاهش داده و تمایل آنها برای سرمایه‌گذاری در توسعه زیرساخت‌های جاده‌ای به‌ویژه آزادراه‌ها را به‌شدت کم کرده است. این مسئله موجب کند شدن روند توسعه در این بخش شده است. در زمینه ناوگان حمل‌ونقل، دو جنبه را می‌توان بررسی کرد: اولی قیمت‌گذاری دستوری؛ این عامل همچنان بر جذابیت سرمایه‌گذاری تاثیرگذار است، اما جذابیت نرخ سوخت، توانسته کمبود سرمایه‌گذاری در حوزه باری را جبران کند. دومی انباشت سرمایه‌گذاری در حوزه باری، که سرمایه‌گذاری بیش‌ازحد در حمل‌ونقل باری، تعادل در این بخش را به هم زده است. این کارشناس حمل‌ونقل گفت: «به دلیل نرخ‌گذاری‌های غیرمنطقی در بخش مسافری، بسیاری از سرمایه‌گذاران از حوزه مسافری خارج شده و به حمل‌ونقل باری روی آورده‌اند. این موضوع به کمبود ناوگان مسافری و انباشت ناوگان باری منجر شده است.» شاهجویی تاکید کرد که بازنگری در سیاست‌های قیمتی و ایجاد بستری برای مشارکت پایدار بخش خصوصی ضروری است تا چالش‌های ساختاری این حوزه برطرف شود.
تاثیر نرخ‌گذاری‌های نادرست بر حمل‌ونقل مسافری و باری
به گفته شاهجویی، نرخ‌گذاری‌های دستوری در حوزه حمل‌ونقل مسافری باعث شده که بسیاری از سرمایه‌گذاران در این بخش، به‌ویژه اتوبوس‌ها، ناوگان خود را کنار بگذارند و به حوزه حمل‌ونقل باری منتقل شوند. این جابه‌جایی سرمایه‌گذاری باعث شده در حالی که کمبود جدی ناوگان مسافری را شاهد هستیم، حجم قابل توجهی از ناوگان باری به وجود آید که همین مسئله باعث افزایش مدت انتظار برای دریافت بار شده است. این وضعیت نتیجه سیاست‌های اشتباه دولت‌ها در حوزه حمل‌ونقل است که نابودی نظام اقتصادی و بازار آزاد در این بخش، به ایجاد مشکلات ساختاری منجر شده که نیاز به اصلاحات فوری دارد.
چالش‌های سرمایه‌گذاری در حوزه ریلی
در حوزه حمل‌ونقل ریلی، وضعیت پیچیده‌تری وجود دارد. به گفته شاهجویی، در این بخش اکوسیستمی شکل گرفته که شرکت راه‌آهن به عنوان بازیگر اصلی، برخوردی بالا به پایین با بخش خصوصی دارد. در سال‌های اخیر، بخش خصوصی در این حوزه ترغیب نشده است سرمایه‌گذاری بیشتری انجام دهد. یکی از مشکلات عمده، عدم اجازه به بخش خصوصی برای تشکیل قطارهای کامل و توسعه ناوگان است. با این حال، در برنامه هفتم توسعه، راه‌آهن ملزم شده که قطارهای کامل و برنامه‌ریزی‌شده را ایجاد کند، که این می‌تواند موجب جذب بخش خصوصی و سرمایه‌گذاری در این حوزه شود. شاهجویی تاکید دارد که شرایط فعلی در حوزه لوکوموتیو، به دلیل فرسودگی و عقب‌ماندگی در توسعه، باعث شده که بخش خصوصی بیشتر از پیش ترغیب به سرمایه‌گذاری در این بخش شود. اگر آیین‌نامه مربوط به قطار کامل و قطار برنامه‌ای اجرایی شود، به نظر من سرمایه‌گذاری بخش خصوصی در این حوزه رونق خواهد گرفت. این تغییر می‌تواند موجب جذابیت بیشتر برای سرمایه‌گذاران شود تا در بخش ریل، چه در حوزه ناوگان و چه در زمینه بهره‌برداری، وارد شوند و به راه‌آهن کمک کنند. این روند در نهایت باعث تغییر در الگوی اقتصادی صنعت ریل خواهد شد.
