مروری بر اقتصاد یارانه‌ای
ظهور و افول کوپن
تورم آن سال ها۲۳,۵ درصد و کالاهایی مثل روغن نباتی، برنج، قند و شکر، گوشت قرمز، مرغ، کره، پنیر و تخم مرغ و حتی صابون و پودر رختشویی، با کوپن توزیع می‌شدند.
صف‌های طویل برای دریافت کالای کوپنی، پررنگ‌ترین خاطرات ایرانی‌ها در دهه ۶۰است. پس از پایان جنگ شرایط اقتصادی ایران تغییر کرد اما کوپن هنوز باقی مانده بود. قبل از تولد کوپن و در همان سال‌های ابتدای انقلاب دفترچه سهمیه خانوار توسط شوراهای محلی هم منتشر شد که ۲۲ قلم کالا با این دفترچه بین مردم توزیع می‌شد. در سال های اولیه اقتصاد کوپنی، قیمت کالاهای یارانه ای بین ۵۸ تا ۱۷۸ ریال کاهش یافت که نشانه موفقیت این طرح بود. در سال ۱۳۸۶حدود ۷۰ میلیون نفر تحت پوشش سیستم توزیع کوپنی قرار داشتند اما اهمیت کوپن کم کم کاهش یافت. در سال۸۹ با تورم ۱۲.۵درصدی کوپن از اقتصاد ایران خداحافظی کرد تا دو سال بعد یارانه نقدی جانشین آن شود.
تولد کوپن
دولت شهید محمدعلی رجائی در جلسه پنجم مهرماه سال ۱۳۵۹ تشکیل «ستاد بسیج اقتصادی کشور» را مصوب کرد. این ستاد افزون بر توزیع کوپن، وظیفه قیمت‌گذاری و سیاست‌گذاری مرتبط با بازار کالا را نیز برعهده گرفت. بدین ترتیب دولت انحصار فروش اقلام ضروری از جمله روغن، گوشت، برنج، صابون و پودر شوینده، پنیر، قند و شکر را در ازای دریافت کوپن از شهروندان و روستائیان را از آن خود کرد.
ستاد بسیج اقتصادی کشور ابتدا کاغذ مورد نیاز را خریداری و سپس چاپخانه بانک ملی کوپن را چاپ می‌کرد. زمان‌بندی توزیع کوپن براساس بعد خانوار اعلام و سرپرستان خانوار با مراجعه به شعب بانک صادرات اوراق کوپن خود را تحویل می‌گرفتند. از سال ۱۳۶۰ تا سال ۱۳۹۰ که سال توقف کامل نظام کوپنی بود، ۱۳ مرحله کوپن در میان شهرنشینان، روستائیان و عشایر توزیع شد.
در دوران جنگ،از بنزین، برنج،روغن، قند، شکر، صابون، پودر شوینده، پنیر، و تن ماهی گرفته تا گوشت و مرغ و تخم‌مرغ از طریق کوپن توزیع می‌شد. همزمان به عنوان مکمل کوپن و بنا بر ضرورت کمبودهای مقطعی حاصل شده برخی اقلام دیگر مثل سیگار، دفترچه مشق، لوازم التحریر، پارچه چادری و برخی تولیدات داخلی مثل پارچ و لیوان با دفترچه‌های «ستاد بسیج اقتصادی کشور» و با قیمت یارانه‌ای با همکاری مساجد و تعاونی‌های دولتی و محلی در میان خانواده‌ها توزیع می‌شد.
با پایان یافتن جنگ و کاهش دامنه فعالیت ستاد بسیج اقتصادی، این ستاد به وزارت بازرگانی منتقل و توزیع سری‌های جدید کوپن نیز از طریق دفاتر پستی سراسر کشور انجام شد. با اتمام وضعیت جنگی اقتصاد ایران کالاهای کوپنی به روغن، شکرو برنج محدود شد.
خوب و بد کوپن
دهه۶۰ دولت بر این باور بود که با توزیع کوپنی کالاهای ضروری، حداقل معیشت را برای عموم مردم تامین کرده اما از دید کارشناسان منتقد، توزیع کوپنی نه تنها هزینه دولت را افزایش داد که الگوی مصرف خانوارهای ایرانی را نیز به زیان اقشار کم درآمد تغییر داد. از سوی دیگر عدم تطبیق الگوی مصرف بخشی از خانوارها با سبد توزیعی دولت، آنها را ناگزیر از فروش کوپن برخی کالاها و جایگزین کردن آن با کوپن کالاهای دیگری می‌کرد که در نتیجه به شکل گیری شغل غیرمولد «کوپن فروشی» منجرشد. اما کوپنیسم فوایدی مانند توزیع عمومی کالاهای ضروری و جلوگیری از رشد قیمت آنها و حفظ روحیه مردم در شرایط جنگ را نیز در پی داشت.
بدون کوپن هرگز !
کوپن هیچوقت اقتصاد ایران را ترک نکرد. سیاست حمایتی که دولت و مجلس وقت در قالب هدفمندسازی یارانه ها اجرا کردند همان توزیع به شیوه کوپن اما به صورت نقدی بود. با این تفاوت که به جای تعیین نوع و میزان کالای توزیعی، به مردم قدرت انتخاب داد تا خودشان برای تعیین میزان و نوع کالاهای سبد مصرفی تصمیم بگیرند.
با گران شدن سطح قیمت ها این سیاست به نتیجه لازم نرسید. دولت در سال۹۱برمبنای هزینه های خانوار در سال۸۸با یارانه ای اختصاص داد که توانست حدود۱۴.۵درصد هزینه سبد خانوار را پوشش دهد این در حالی‌است که در دوران جنگ، کوپن‌های غیر نقدی و سیاست‌های توزیعی فقط معادل ۲ درصد از هزینه‌های خانوار را پوشش داده بود. بنابراین در سال های اول اجرای پرداخت یارانه نقدی، سهم دولت در بودجه خانوار افزایش یافت.
حالا دوباره زمزمه بازگشت کوپن این بار به شیوه الکترونیکی شنیده می‌شود. سیاستی که بارحمایت را به دوش می‌کشد و مثل آن سال‌ها موافقان و مخالفان خاص خود را دارد.
