گزارش «دنیای اقتصاد» از یافته‌های زلزله‌شناسان؛ زمین وارد دهه «پرتنش» شده است
زنگ زلـزله
کارنامه حال و آینده زلزله‌های ایران در ۴ سناریو
روند بلندمدت گذشته زمین لرزه‌ها در ایران، یافته‌های اخیر زلزله شناسان درباره «ورود به دهه پرتنش زمین شناختی» را تایید می‌کند. متوسط تعداد زلزله‌های ماهانه در سال ۸۷ در کشور حدود ۶۰۰ تا ۷۰۰ مورد بوده در حالی‌که امسال میانگین ۸ ماهه زمین لرزه‌های ماهانه به حدود ۱۳۰۰ مورد افزایش پیدا کرده است. مهدی زارع، زلزله شناس ایرانی معتقد است: «هم اکنون دهه جدید از لحاظ تنش‌های زمین شناختی شروع شده است به‌طوری‌که حدود سه دهه بود زمین از لحاظ تنش‌های زمین شناختی در حالت تقریباً آرام به سر می‌برد اما اکنون دهه بروز تنش‌ها فرا رسیده و زلزله‌های اخیر نیز خبر از همین واقعه می‌دهد که البته کاملاً طبیعی است.» مطالعات علمی زلزله شناسان و صاحب‌نظران زمین شناسی درباره سابقه لرزه‌ای ایران نشان می‌دهد ایران یکی از لرزه‌خیزترین نواحی جهان است. ایران روی نوار لرزه خیزی آلپ هیمالایا قرار گرفته که حدود ۸ درصد از زلزله‌های دنیا و حدود ۱۷ درصد از زلزله‌های بزرگ دنیا روی این نوار رخ می‌دهند.
عمق زمین‌لرزه‌ها در ایران، کم (بین حدود ۸ تا ۲۵ کیلومتر برای بیشتر زمین‌لرزه‌های با بزرگای ۶ ریشتر یا بیشتر) است و این پیام خوبی نیست چون هر زمین‌لزره شدید (بزرگای ۶) یا بزرگتر می‌تواند درصورت قرارگیری کانون در ناحیه مسکونی (مانند بم) به تلفات و خسارت زیاد بینجامد. طی دو دهه منتهی به اواخر دهه ۹۰، بیش از ۵ درصد تلفات جانی کشور ناشی از زلزله بوده است. در حال حاضر ایرانی‌ها با حساس شدن نسبت به زلزله‌های زنجیره ای، با این پرسش مواجه شده‌اند که «دلیل تراکم بالای زلزله در بازه زمانی چند هفته گذشته چیست؟» بررسی‌های علمی زلزله شناسان درباره آنچه این روزها تحت عنوان «زنگ زلزله» تعبیر می‌شود، حاکی است ۴ سناریو برای کارنامه حال و آینده زلزله در ایران می‌توان مطرح کرد. در سناریوی اول، «تاکید بر فراوانی پس‌لرزه‌های زلزله اصلی کرمانشاه» است که وقوع بیش از ۸۰۰ پس لرزه در فاصله حدود یک ماه باعث افزایش آمار زمین لرزه در کشور شد. در این سناریو، قرار نیست موضوع زلزله غرب ایران به سایر نقاط کشور تعمیم داده شود. در سناریوی دوم، «انعکاس گسترده اخبار زلزله در فضای عمومی ناشی از خبرهای تلگرامی» مطرح است که باعث شده درجه حساسیت مردم به زلزله‌ها نسبت به مثلاً سه سال پیش، چندین برابر شود.
در این سناریو نیز روند زلزله‌ها همچنان طبیعی نمایش داده می‌شود. جنس سناریوی سوم اما متفاوت است. در این سناریو، «تغییرات مثبت در نظام رصد و ثبت زلزله‌ها» مطرح است. تعداد ایستگاه‌ها و شبکه‌های لرزه نگاری طی سال‌های اخیر افزایش پیدا کرده بنابراین به تناسب آن، تعداد زلزله‌های ثبت شده نیز افزایش پیدا می‌کند اما این به معنای بیشتر شدن تعداد زلزله‌ها نیست بلکه آمار ثبت زیاد شده است. اولین ایستگاه لرزه نگاری در سال ۱۳۳۷ در تهران نصب شد و بعد از آن در سال ۱۳۳۹ تعداد ایستگاه‌ها به ۵ فقره در تهران، تبریز، مشهد، شیراز و کرمانشاه رسید. اکنون ۱۰۸ ایستگاه در قالب ۲۰ شبکه لرزه نگاری در کشور فعال است که البته تعداد آنها، کفایت نمی‌کند. این سناریو، قابل بررسی است. اما سناریوی چهارم به مراتب بیش از سه سناریوی قبلی، به واقعیت نزدیک است. بر اساس این سناریو، دوره آرامش نسبی زمین برای یک دوره تقریبی ۱۰ ساله، به پایان رسیده است و در دهه پیش‌رو، انتظار می‌رود تعداد زلزله‌های ریز و درشت نسبت به قبل افزایش پیدا کند. علی بیت‌اللهی، زلزله‌شناس ایرانی (رئیس بخش زلزله مرکز تحقیقات مسکن و دبیر کارگروه زلزله عضو ستاد مدیریت بحران شهر تهران) با تایید سناریوی چهارم و البته لحاظ کردن سهم‌های مشخص برای سه سناریوی اول می‌گوید: در حال‌حاضر وضعیت لرزه‌ای در پهنه‌های مختلف کشور بیانگر پایان دوره آرامش زمین است.
خطر زلزله همچون گذشته در کشور ما امر اثبات‌شده‌ای است و وقوع این زلزله‌ها علائم و نشانه‌هایی دال بر حقیقت هشدارهای همیشگی است. مهدی زارع نیز با مقایسه تعداد زلزله‌های اخیر با نرخ متعارف سال‌های قبل، معتقد است: در فاصله حدود یک ماه بعد از زلزله ۲۱ آبان سرپل ذهاب، ۱۲۰ زمین لرزه با بزرگای بیش از چهار و ۲۸۰ زلزله با بزرگای بیش از ۳ ریشتر به ثبت رسید، در حالی که در ایران بین ۲۰۰ تا ۲۵۰ زلزله با بزرگای بیش از ۴ ریشتر در سال انتظار می‌رود. بر این اساس با بررسی‌های آماری می‌توان نشان داد که احتمال رخداد زمین‌لرزه با بزرگای ۷ در دهه پیش‌رو- از ٢٠١٧ تا ٢٠٢٧ - بیشتر از سه دهه قبل از ٢٠١٧ است. به نحوی که می‌توان گفت احتمال زلزله با بزرگای بیش از هفت را در قطعه گسل‌های فعال که در آنها «نبود لرزه‌ای» قابل مشاهده است، از ٢٠ تا ٣٠ درصد به ٦٠ تا ٧٠ درصد افزایش می‌یابد. این کار با انتقال استرس از پهنه‌هایی که در آن زمین‌لرزه‌های قبلی رخ داده به پهنه‌های زمین‌ساختی مجاور قابل‌انجام است.
زارع چنین مطالعاتی (آماری) را برای داده‌های قبل از روز رخداد زمین‌لرزه ٢١/ ٨/ ٩٦ «ازگله» در سرپل ذهاب انجام داده است. این بررسی‌ها البته برآورد دست‌اول است و بدیهی است که با پایش‌های دقیق تغییرشکل بر پایه لغزش و جابه‌جایی در پوسته با روش‌های میکروژئودزی، ارزیابی تغییرات تنش در لایه‌های سطحی و همچنین واردکردن داده‌های دقیق دیرینه لرزه‌شناسی و تحلیل چنین داده‌های علمی‌ای در کنار مطالعه احتمالی آمار لرزه‌خیزی و ارزیابی احتمالی خطر زلزله، می‌توان دریافت که اولا در کدام محل‌ها، باید کاندیداهای اصلی برای رخداد زمین‌لرزه‌های با بزرگای هفت را جست‌وجو کرد و همچنین در هر محل میزان احتمال رخداد لرزه‌ای یا آزادشدن تنش به‌صورت خزش و خمش (بی‌لرزه) چقدر است. با این حال، این زلزله شناس تاکید می‌کند: باید خود را برای رویداد زمین‌لرزه‌های با بزرگای هفت که نوبت‌های بعدی در نزدیکی شهرهای پرجمعیت می‌تواند رخ دهد، آماده کنیم. برآوردها از شکل‌گیری دهه پرتنش به لحاظ زمین شناختی در ایران فقط به مطالعات زلزله‌شناسان ایرانی محدود نمی‌شود، پیش‌تر دو محقق آمریکایی نیز پیش بینی کردند در کل دنیا برای دوره ۵ ساله از ابتدای ۲۰۱۸، تحت‌تاثیر فعل و انفعالات درونی زمین، تعداد زلزله‌های بیش از ۷ ریشتر افزایش پیدا خواهد کرد.
در این تحقیق، داده‌های لرزه‌ای دستکم یک قرن گذشته جهان مبنای مطالعه قرار گرفته و با بررسی نوسانات معنادار در تعداد زلزله‌ها، رابطه افزایش تعداد زلزله‌های بزرگ با تغییرات سرعت گردش زمین، شناسایی شده است. این بررسی نشان‌دهنده وجود دوره‌های زمانی ۵ ساله است که در این بازه‌ها آمار وقوع زمین‌لرزه‌های شدید افزایش یافته و در مقایسه با سایر دوره‌های زمانی به ۲ برابر می‌رسد. همه این بازه‌های ۵ ساله با کاهش سرعت گردش زمین آغاز شده‌اند. برای سال جدید میلادی بر اساس این تحقیق آمریکایی، وقوع بیش از ۲۰ زلزله بالای ۷ ریشتر قابل انتظار است. در شرایط فعلی، دو پارامتر مرتبط با مدیریت بحران می‌تواند شهرها و روستاها را تا حد امکان در برابر آسیب ناشی از زلزله مقاوم کند. پارامتر اول به فرهنگ‌سازی برای نحوه اقدام حین زلزله است و پارامتر دوم سرمایه‌گذاری فوری بر روی تجهیزات آگاه‌کننده از درپیش بودن زلزله اصلی و در عین حال توانمندسازی دستگاه‌های عملیاتی امداد و نجات برای مدیریت پسازلزله است. هر‌قدر تعداد ایستگاه‌های لرزه‌نگاری در مناطق پرریسک افزایش پیدا کند، امکان پایش خردلرزه‌ها و تغییر در تعداد آنها که می‌تواند خود نشانه‌ای برای در پیش بودن زلزله بزرگ باشد، بیشتر می‌شود.
ارسال نظر