گزارش «دنیای‌اقتصاد» از دو بررسی درباره بوی نامطبوع؛ ۸ گمانه مطرح است
بوی نامطبوع از کجا آمد؟
بوی گاز گوگرد می‌تواند ناشی از تنش و جابه‌جایی در لایه‌های زیرین زمین باشد
هوای آغشته به «ذرات سمی» در تهران، برای ۶ روز متوالی و نامتوالی در یک ماه اخیر حاوی «بوی نامطبوع» نیز شد؛ از جمله دو روز گذشته که به مدت حداقل ۴ساعت انتشار بویی شبیه گاز گوگرد و نزدیک به بوی فاضلاب یا زباله قدیمی در مناطقی از جمله مرکز و غرب پایتخت، وضعیت غیرعادی را در شهر به‌وجود آورد. همزمانی «آلودگی هوا» ناشی از افزایش غلظت ذرات معلق با انتشار «بوی نامطبوع» در فضای شهر تهران باعث شده گروهی از مسوولان شهری بدون اقدام برای انجام تحقیقات فنی، بو را به آلودگی یا وارونگی هوا نسبت دهند. گروهی از دولتی‌ها هم البته برای نمایش واکنش به بو نزد شهروندان، صرفا به بیان و روایت انتشار بو پرداخته‌اند - موضوعی که شهروندان به مراتب دقیق تر و بهتر از مسوولان به آن واقف هستند- و در عین حال از تشکیل کمیته‌های کارشناسی برای بررسی علت انتشار بوی نامطبوع خبر داده‌اند.
با این حال نتایج دو بررسی جداگانه و جامع درباره دومین مواجهه سالانه تهرانی‌ها با نشر بوی نامطبوع در شهر نشان می‌دهد از بین ۸ گمانه مطرح که طیفی از مسوولان، صاحب‌نظران و مجموعه مدیران شهری و دولتی درباره بوی بد تهران اعلام کرده‌اند، چهار گمانه به شکل قوی رد شده است؛ یک گمانه‌زنی از طرف مسوول آن تکذیب شده اما رد نشده است، یک گمانه نیز به شکل خفیف مردود اعلام شده است؛ اما یکی از احتمالات به‌عنوان منشأ بو بدون آنکه رد شود به‌عنوان گزینه محتمل معرفی شده و گمانه دیگر به‌عنوان متهم اصلی غیرقابل اثبات، نقطه تاریک پرونده بوی تهران را تشکیل داده است. این گمانه تحت عنوان «تنش در لایه‌های زیر زمین ناشی از فعالیت گسل‌های تهران» به‌عنوان متهم اصلی و زیرزمینی در این پرونده وجود دارد که با توان فعلی دستگاه‌ها و تجهیزات در اختیار، فعلا اثبات یا رد نقش آن غیرممکن است.
۱۲ دی ماه سال گذشته برای اولین بار بوی نامطبوعی شبیه فاضلاب در جنوب، غرب و بخش‌هایی از شرق و شمال تهران منتشر شد. همان زمان هم مقامات شهرداری و استانداری در واکنش به این اتفاق بی‌سابقه از تشکیل کمیته حقیقت‌یاب خبر دادند که البته تاکنون هیچ نتیجه‌گیری رسمی درباره بوی پارسال اعلام نشده است.
در حال حاضر بررسی‌های جداگانه درباره بوی نامطبوع زمستان پارسال و تکرار آن در پاییز امسال حاکی است: انتشار چنین بوی زننده در سطح وسیع در پایتخت طی دست‌کم ۷ دهه گذشته بی سابقه بوده است. یکی از این دو بررسی توسط یک تیم تحقیقاتی به سرپرستی علی بیت‌اللهی، عضو هیات علمی مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی انجام شده است که مشخص می‌کند انتشار بوی نامطبوع در تهران یک حادثه خاص و فاقد سابقه و تکرارشوندگی طی همه سال‌های گذشته در این شهر به حساب می‌آید. بنابراین نمی‌شود این حادثه خاص و ناگهانی را به پدیده‌های دارای سابقه تکرار از جمله تغییر جهت باد در شهر نسبت داد.
یافته‌های به‌دست آمده از این بررسی و در عین حال مطالعاتی که زمستان سال گذشته توسط اداره کل محیط زیست شهرداری تهران انجام شد، نشان می‌دهد «تنزل کیفیت بنزین و انتشار گاز دی‌اکسید گوگرد به میزان بالا ناشی از سوختن آن»، «تغییر جهت باد غربی- جنوبی به حالت عکس»، «دفن و بازیافت زباله در جنوب شهر»، «نشر فاضلاب از شبکه جمع‌آوری و انتقال فاضلاب شهری»، «متصاعدشدن گازها از کوه آتشفشانی دماوند»، «نشر گاز مرکاپتان از شبکه گاز شهری»، «وارونگی هوا» و همچنین «تنش در لایه‌های زیرین زمین تحت تاثیر فعالیت گسل‌ها» ۸ گمانه‌‌ای است که تاکنون از سوی کارشناسان معتبر به‌عنوان مطالعات اولیه قابل استناد درباره منشأ احتمالی بوی نامطبوع تهران اعلام شده است. هر چند طی روزهای اخیر برخی اظهارنظرهای غیرتخصصی و بدون پشتوانه کارشناسی از سوی برخی مسوولان نیز مطرح شده است، اما از بین همه شواهد و پارامترهای مرتبط، این ۸ گمانه می‌تواند مبنای بررسی بیشتر باشد. در این بررسی‌ها، گمانه‌زنی‌های مربوط به «دفن زباله»، «وضعیت کوه دماوند»، «گاز مرکاپتان» و «وارونگی هوا» بعد از تحقیق اولیه به شکل قوی رد می‌شود و همچنین «عامل بنزین» تکذیب و «عامل باد» با توجه به تکرار آن در طول سال به شکل خفیف مردود اعلام می‌شود. عامل «نشتی شبکه فاضلاب» اما به شکل صریح از طرف مقامات مسوول رد نشده است. در این بین، عامل مربوط به «تنش در زیرزمین و متصاعد شدن گازهای گوگردی از درون زمین» به‌عنوان متهم مطرح است. به این ترتیب بنزین و تنش‌های زیر سطحی به عنوان ناشران احتمالی گاز بدبو مطرح هستند.
علی بیت‌اللهی در گزارشی که با عنوان یافته‌های جدید در پرونده بوی پاییز ۹۸ تهران تهیه کرده و برای چاپ در اختیار «دنیای اقتصاد» قرار داده، در این باره تاکید کرده است: در پنج زمین لرزه تاریخی در ایران و کشورهای آمریکا، ایتالیا، نیوزیلند و چین، شواهد به ثبت رسیده از انتشار گاز گوگرد در روزها یا ساعاتی قبل از وقوع زلزله وجود دارد که ساکنان مناطق زلزله زده با انتشار بوی بد مواجه شده‌اند. همچنین یافته‌های تجهیزات زمین شناسی در دی ماه پارسال در یک هفته قبل و بعد از انتشار بوی نامطبوع در تهران از جابه‌جایی افقی و عمودی لایه‌های زیر زمین تهران به میزان ۵ تا ۱۲ میلی‌متر حکایت کرده است که ارتباط آن با فعالیت گسل‌های لرزه‌زا نیازمند تجهیزات بیشتر و مطالعات تکمیلی است.
آنچه «تنش در زیرزمین تهران» را به‌عنوان متهم اصلی نشان می‌دهد فقط این بررسی نیست. زمستان سال گذشته بررسی‌های شهرداری تهران نیز مشخص کرد: ۵۰ روز قبل از زلزله ۳/ ۷ ریشتری سرپل ذهاب در کرمانشاه، بوی نامطبوع در بخش‌هایی از این شهر توسط ساکنان استشمام شد که البته منشأ آن هم مشخص نشد. شهرداری تهران در گزارش خود، «منشأ زیرزمینی بوی بد تهران» را به‌عنوان یک فرضیه قابل بررسی می‌داند.
گزارش بررسی علی بیت‌اللهی درباره بوی نامطبوع به این شرح است: ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷، روز بوی تهران بود. بوی نامطبوع شبیه فاضلاب یا سوزندان زباله‌ها یا چیزی شبیه آن، در طول تاریخ تا این لحظه هرگز چنین بویی تجربه نشده و در اسناد و مدارک جست‌وجو چیزی در این زمینه یافت نشده است. حافظه مردمان ساکن تهران کنونی هم تا ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷، چنین پدیده مشمئز‌کننده‌ای را به یاد نمی‌آورد. پرس و جو از افراد مسن ساکن تهران نیز نشان می‌دهد که حداقل در تاریخ ۷۰ تا ۸۰ ساله اخیر، پخش بوی نامطبوع در تهران در این سطح وسیع از فضای تهران، جنوب تا شمال، از مرکز شهر تا شرق آن، به‌هیچ‌وجه سابقه نداشته است. بنابراین ما در تاریخ ۱۲ دی ماه سال ۱۳۹۷، با پدیده‌ای خاص و غیر تکرار شونده تا آن تاریخ مواجه بودیم. در بررسی و تفسیر علت یا علل پخش بوی نامطبوع در شهر تهران (رویداد ۱۲دی‌ماه ۱۳۹۷) یک نکته اساسی و نتیجه‌گیری مهم براساس تحقیقات نگارنده به‌دست آمد، اینکه با توجه به بی‌سابقه بودن این رخداد تا این تاریخ، رویدادهای تکرارپذیر مانند جهت وزش باد، وارونگی هوا، سوزاندن زباله‌ها، آلودگی هوا و مواردی از این قبیل نمی‌تواند علت ایجاد و پخش این بو باشد چراکه این موارد در روزها و ماه‌ها و سال‌های گذشته (که گاه در برخی ایام آلودگی هوا یا سوزندان زباله‌ها و مواردی از این قبیل قابل ملاحظه‌تر هم بوده) نیز به‌وقوع می‌پیوسته‌اند و اگر این قبیل موضوعات عامل بوی بد تهران باشند، باید طی سال‌ها، ماه‌ها و روزهای متعددی، این بوی نامطبوع به مشام می‌رسید. این نوشتار براساس نتیجه تحقیقات نگارنده بر روی پدیده «بوی نامطبوع تهران» تلاش دارد تا بر اساس درس‌ها و تجربیات سال گذشته، چه باید کردهایی پیش پای مدیران تصمیم‌گیر بگذارد.
موارد مورد تحقیق و بررسی، درباره پخش بوی بد ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷ در کلانشهر تهران، به نظر نگارنده، عینا، در مورد «بوی بد آذرماه تهران» نیز قابل تعمیم است و متاسفانه امسال، کانونی برای هم‌اندیشی به‌دلیل مسائل و نوع برخوردی که سال گذشته در پیگیری‌های موضوع پیش آمد، به‌وجود نیامد. در آن سال علت ورود ما به موضوع بررسی ارتباط پدیده با پخش آتشفشان دماوند بود که در سال گذشته شایعاتی در این خصوص پخش شد که نتایج بررسی‌های ما نشان داد که این امر منتفی است. امسال تا تاریخ ۲۵ آذرماه (تقریبا یک‌سال پس از گذشت اولین تجربه پخش بوی بد در تهران)، حداقل در ۵ نوبت (که به‌نظر بسیار عجیب می‌نماید) این پدیده که بویی شبیه فاضلاب و گازهای گوگردی و زباله دارد توسط شهروندان تهرانی در جنوب، شمال، غرب و شرق تهران تجربه شده است. در حوالی پارک پردیسان، حداقل بر اساس تجربه شخص نگارنده، این بوی نامطبوع چندین‌بار به مشام رسیده است و آخرین آن روز ۲۴ آذرماه و البته عصر دیروز در مناطق مرکزی و به سمت شمال شهر تهران، آثار و تبعات بوی بد تهران، به رسانه‌ها و فضای مجازی کشیده شد. در ماجرای بوی بد تهران، ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷، یکی از مهم‌ترین اطلاعات پایه در زمینه تحلیل رخداد پخش بوی نامطبوع در تهران، اطلاعات مربوط به سرعت و جهت وزش باد بود. داده‌های باد از بامداد تا ساعت ۲۴ روز ۱۲ دی ماه از سازمان هواشناسی اخذ شد. ما بر اساس همین داده‌های هواشناسی در سال گذشته استنتاج کردیم که گسترش گاز آتشفشان دماوند به‌سمت تهران در تراز ارتفاعی پایین حداقل منتفی است و بوی بد تهران ناشی از احتمال متصاعد شدن گازهای آتشفشانی دماوند نمی‌تواند باشد. ذرات با قطر کمتر از ۱۰میکرون و نیز گاز so۲ در ساعت پخش بوی بد دی ماه ۱۳۹۷، به‌طور قابل‌ملاحظه‌ای بالا رفتند. محل ایستگاه شادآباد(ایستگاه ثبت کیفیت و آلودگی هوا)، بر اساس میزان ذرات و میزان گاز so۲ به‌عنوان ایستگاه با بیشینه مقدار ثبت آلاینده‌های سنجش آلودگی هوا در روز ۱۲ دی ماه ( روز پخش گسترده بوی بد در تهران) اعلام و ذکر شد که احتمالا کانون بو، مکانی در حوالی این ایستگاه خواهد بود.
اکیپی از کارشناسان محیط‌زیست تهران به منطقه شادآباد عزیمت و ضمن بازدید از منطقه، با ساکنان محلی هم مصاحبه به‌عمل آوردند. نتیجه بررسی‌های میدانی نشان می‌دهد که در کارخانه‌های شیر و مجموعه‌های صنعتی واقع در محدوده شادآباد سانحه‌ای که بتواند توجیه‌گر پخش بوی گسترده در سطح شهر تهران در روز ۱۲ دی ماه باشد، رخ نداده است. بنابراین منشأ احتمالی بو در منطقه شادآباد و رخداد حادثه آلاینده‌ای در این منطقه نیز حداقل بر اساس بررسی مذکور منتفی شد.
بررسی‌های ما نشان داد که بر اساس ساعت تزریق گاز مرکاپتان که در مبادی شبکه گاز و خارج از شهر انجام می‌گیرد، نشت این گاز نمی‌تواند عامل پخش گسترده بوی بد تهران باشد. همچنین باید توجه داشت که بوی گاز مرکاپتان بسیار تند و آزار دهنده است و اگر اتفاقی در ایستگاه تزریق صورت می‌گرفت ساکنین اطراف آن نقطه، از شدت بو، مطمئنا به‌مراتب بیشتر از ساکنین نقاط شمال و یا شرق تهران کلافه و اذیت و به مراکز درمانی مراجعه می‌کردند که چنین نبوده است. همچنین با توجه به جلسات برگزارشده و اعلام رسمی مدیرعامل شرکت گاز مبنی بر اینکه به‌طور موکد اعلام شد بوی گاز ناشی از نشت یا سانحه در شبکه گاز نبوده است، این عامل به‌عنوان کانون احتمالی و منشأ بوی بد منتفی تلقی شد. شرکت آب و فاضلاب استان تهران وجود هرگونه سانحه را در شبکه فاضلاب در روز ۱۲ دی ماه( روز پخش بوی بد در تهران) رد و احتمال پخش بو ناشی از فاضلاب را منتفی اعلام کرد. استدلال این شرکت، منطقی و رسا بود که اعلام کرد نشتی مواد و گازهای فاضلابی اگر رخ بدهد آثار مشهودی در یک محله و ناحیه‌ای از شهر تهران با توجه به ثقلی بودن حرکت فاضلاب در لوله‌ها به‌جای می‌گذارد. این حادثه امر موقتی و چند ساعته طبیعتا نمی‌تواند باشد و ضمن اینکه ساکنان محل نشت مواد فاضلاب به‌مراتب بیشتر از سایر نقاط دچار اذیت و اعلام شکایت می‌شوند و از همه مهم‌تر اینکه این حوادث شکستگی لوله‌های انتقال فاضلاب و نشت مواد، به‌سهولت قابل شناسایی و ترمیم است. بنابراین عامل فاضلاب نیز در بروز بوی بد تهران منتفی اعلام شد. مدیریت مرکز پسماند آرادکوه شهرداری تهران (به‌دلیل احتمال سوزاندن زباله‌ها و بوی ناشی از آن) نیز بوی ناشی از زباله‌ها، شیرابه‌ها، سوزاندن پسماندها را به‌طور کلی رد کرد.
اعلام نظر فنی نماینده مرکز پسماند و با ذکر توضیحاتی در زمینه حجم و ابعاد زباله‌های سوزانده شده، وجود فیلترهای متعدد در کوره‌ها و مواردی مانند این نیز موید نقش نداشتن مرکز پسماند در پخش بوی بد در تهران است. در مورد پالایشگاه نفت تهران (احتمال نشت گازهای گوگردی) نیز بر طبق اعلام رسمی پالایشگاه و اعلام نماینده این پالایشگاه و مذاکرات به‌عمل آمده و توضیحات مسوولان پالایشگاه استنتاج شد که این مجموعه نیز نقشی در پخش بوی بد در تهران نداشته است. فرضیه وارونگی هوا به‌دلیل خصلت تکراری بودن آن و حالت سانحه‌ای بودن رخداد روز ۱۲دی ماه ۱۳۹۷ نیز منتفی اعلام شد.
روزهای وارونگی و آلودگی هوا به‌طور مکرر در تهران رخ می‌دهد در این صورت و نتیجتا باید به‌کرات با پدیده پخش بوی نامطبوع در سطح گسترده‌ای از فضای شهری تهران مواجه می‌شدیم که چنین نیست. هرچند که در مورد بوی بد تهران فرضیه وجود تنش در لایه‌های زیرین و متصاعد شدن گازهای محبوس فاضلابی در آبرفت‌های سطحی تنها به‌عنوان یک فرضیه مورد توجه نگارنده این سطور قرار گرفت و به‌دنبال آن تحقیقاتی انجام شد ولی این مورد نیز به پاسخ روشنی منجر نشد. طرح این موضوع در این نوشتار نیز به‌دلیل وجود ارتباط روشن پدیده زلزله با بوی بد در تهران نیست و اثبات وجود رابطه یا نبود رابطه بین این دو پدیده نیازمند وجود تجهیزات و ایستگاه‌هایی است که متاسفانه ما در حال حاضر به اندازه نیاز شهر تهران نداریم. با این وصف طرح موضوع به‌عنوان یکی از فرضیه‌ها با توجه به منتفی بودن تعدادی از چشمه‌های احتمالی در ایجاد بوی بد، از نظر اینجانب مناسبت دارد و جا دارد که مورد توجه قرار گیرد.
در نوشته‌های تاریخی زلزله‌های ایران، مواردی دال بر نشت گازهای گوگردی و احساس بوی بد وجود دارد (مورد زمین‌لرزه ۱۸۶۸ میلادی در حصار گلی در دریاچه نمک، کتاب تاریخ زمین‌لرزه‌های ایران، نوشته امبرسیز و ملویل (۱۹۹۱)، ترجمه ابوالحسن رده (موسسه انتشارات آگاه، ۱۳۷۰ – صفحات ۲۸۲ و ۲۸۳ ) این امر در مورد چند زمین‌لرزه دیگر دنیا نیز اعلام شده است (بازه زمانی دسامبر ۱۸۱۱ میلادی تا فوریه ۱۸۱۲ و سکانسی از زمین‌لرزه در منطقه نیومادرید واقع در میسوری آمریکا، زلزله سیسیل ایتالیا ۱۶۴۳، زلزله کریست چارچ نیوزیلند، ۲۰۱۰ و چند زلزله چین و...). بررسی داده‌های ایستگاه‌های GPS شهر تهران (مشتمل بر یک ایستگاه سازمان نقشه‌برداری و ۵ ایستگاه سازمان فاوای شهرداری تهران) در بازه زمانی یک هفته قبل و یک هفته بعد از روز ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷ (این بررسی‌ها و پردازش‌ها توسط کارشناسان سازمان نقشه‌برداری به انجام رسید) معرف وجود حداقل ۵ میلی‌متر جابه‌جایی مولفه افقی در ایستگاه DA۰۱_H واقع در شمال شهر تهران بود. مولفه عمودی در این ایستگاه نیز از ۵ روز قبل تا روز ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷ در حد ۱۲میلی‌متر کاهش ارتفاع را نشان داد. این مقادیر بسیار چشمگیر و از دیدگاه جابه‌جایی زمین حائز اهمیت بالایی بودند. در ادامه بررسی‌ها و با وسیع کردن بازه زمانی رکورد داده‌های GPS مشخص شد که چنین تغییراتی در طول رکوردهای ماهانه و سالانه وجود دارد و مختص این روز خاص نیست. این امر منجر به این نتیجه شد که الزام دارد تعداد و دقت و کاربرد داده‌های مکانی برپایه برداشت‌های GPS باید بیشتر و شمول وسیع‌تری یابد. برای اطلاع دقیق از منشأ بو و تعیین تکلیف متهم اصلی باید تعدادی «سنسور بو» در سطح شهر تهران نصب و آب‌های زیرزمینی به شکل برخط پایش شود.
