تغییر ذائقه فرهنگی در بحران اقتصادی

 گروهی از نویسندگان و مسوولان همواره بر تفاوت‌های فرهنگی کشورها تاکید کرده و دراین‌باره هشدار داده‌اند؛ نکته‌ای که اتفاقا شاید دلیل همین استقبال‌ باشد. روانشناسان و جامعه‌شناسان معتقدند هنگامی که درد و رنج بر انسان و جامعه‌ای فزونی می‌گیرد به‌قدری که قادر به مقابله با آن نیست یا آن را بسیار سخت می‌یابد، مکانیزم دفاعی، ناخودآگاه برای رهایی از درد انسان را به سوی فرار از بحران سوق می‌دهد؛ این پدیده گاه به‌صورت فراموشی، زمانی پناه‌بردن به لذت‌های آنی، مواد مخدر یا حتی جنون رخ می‌نمایاند. این موضوع را شاید بتوان در جامعه ما و واکنش عامه کتابخوانان شبیه‌سازی کرد.

در سال‌های اخیر با افزایش دشواری‌های معیشتی بسیاری از خوانندگان نه‌تنها مطالعه آثاری با مضامین درد و رنج را در فهرست اولیه انتخاب‌های خود قرار نداده‌اند بلکه برای رهایی (ولو چند ساعت) از مشکلات روزمره به دامان ادبیات به‌کلی متفاوت با جامعه خود پناه برده و با خواندن آثاری تخیلی، رمانتیک و فانتزی سعی کرده‌اند با شخصیت‌های خیالی یا عاشق‌پیشه همذات‌پنداری کنند. این موضوع در زمینه آثار بازاری شبه‌روانشناسی نیز صدق می‌کند. زمانی این گونه آثار از جمله کتاب‌هایی که مردم را به شاد بودن و... ترغیب می‌کردند در صدر پرفروش‌ها بودند ولی هم‌اکنون آفتاب این آثار نیز رو به غروب است چرا که حتی یادآوری راه‌های مقابله با درد نیز به نحوی انسان‌ها را به یاد درد می‌اندازد پس راهی نمی‌ماند به جز رهایی کلی از فضای درد و وابسته شدن به فضای فانتزی.

در آن سوی جهان

استقبال از فراموشی منحصر به کشور ما و جامعه‌ای خاص نیست بلکه پدیده‌ای است که به ذات بشر وابسته است. همان‌طور که روزنامه اقتصادی فایننشال تایمز اخیرا در یادداشتی به وضعیت بحران اقتصادی یک دهه گذشته کشور انگلیس اشاره می‌کند که در سال‌های بحران یکسری کتاب‌ها و رمان‌های خاص پرفروش‌تر از بقیه بودند. به گزارش خبرگزاری کتاب ایران، این نشریه می‌نویسد وقتی یک دهه گذشته بحران اقتصادی گریبان اکثر کشورهای غرب و شرق را گرفته بود هیچ دلیلی نداشت که فکر کنیم بازار کتاب نیز دستخوش تحولاتی متعاقب آن نشود. هرچند شاید بسیاری بگویند که کتاب قیمت زیادی ندارد و خریدن یا نخریدن آن اقتصاد خانوار را تهدید نمی‌کند. در بحران اقتصادی سال ۲۰۰۸ شورای هنر بریتانیا در گزارشی وضعیت صنعت چاپ کتاب را چندان مطلوب ارزیابی نکرد ولی در گزارش خود نیز از ثبات نسبی بازار کتاب خبر داد. این شورا در گزارش خود به افزایش فروش ۷میلیارد دلاری کتاب صوتی در کشور انگلیس اشاره کرد که در سال ۲۰۰۹ نیز آمارهای مشابهی اعلام شد.

در دو سال ۲۰۰۸ و ۲۰۰۹ آمار فروش کتاب‌هایی مثل مجموعه داستان‌های گرگ و میش استفنی میر و رمان‌های دن براون و حتی دختری با خالکوبی اژدها نوشته استیگ لارسون در اوج قرار داشت. مجموعه گرگ و میش که داستان فانتزی و عاشقانه خون‌آشام‌‌ها را تعریف می‌کرد و رمان‌های دن‌براون داستان رمزگشایی از رازهای کلیسای کاتولیک را می‌‌گفت در سال‌های اوج بحران اقتصادی فروش داشت. کارشناسان می‌گفتند مردم از گرفتاری‌های اقتصادی به داستان‌های تخیلی و فانتزی پناه می‌برند و به نوعی ترجیح می‌دهند در انزوای خودشان از دنیای واقعی فاصله بگیرند. وقتی فیلم‌های سینمایی نیز از این داستان‌ها روی پرده نقره‌ای اکران می‌شود بدون توجه به وضعیت اقتصادی سینماها پر می‌شوند.

دیوید شلی، مدیر اجرایی انتشارات هچت انگلیس می‌گوید: بحران اقتصادی در اواخر سال ۲۰۰۸ به اوج خود می‌رسد ولی در همین زمان فروش رمان‌های فانتزی بیشتر می‌شود و البته نمی‌توان قانون و قاعده‌ای برای آن تعریف کرد ولی تجربه نشان می‌دهد در زمان وقوع بحران اقتصادی مردم بیشتر کتاب‌های داستانی علمی- تخیلی یا فانتزی را می‌خرند. به عبارتی به نظر می‌رسد خوانندگان کتاب دوست دارند در دنیایی غیر از دنیای واقعی قرار بگیرند و زمان‌هایی خودشان را از بحران اقتصادی جدا کنند. مدیر انتشارات هچت می‌گوید مردم وقتی داستان‌هایی مثل بازی‌های گرسنگی سوزان کالینز را می‌خرند، معلوم است که می‌خواهند خودشان را در نقش شخصیت اصلی داستان قرار دهند که برای رسیدن به کاپیتول ثروتمند در مسابقه‌ای با سبک دوران روم باستان شرکت کند. داستان رمان در دنیایی اتفاق می‌افتد که یک پایتخت به نام کاپیتول بسیار ثروتمند است و دوازده ایالت دیگر در فقر به سر می‌برند. شرکت‌کننده‌ای از هر ایالت در این مسابقه شرکت می‌کند و با کشتن بقیه رقیبان می‌تواند مردم ایالت خود را به ثروت و رفاه برساند. وقتی بازی‌های تاج و تخت جورج مارتین در سال ۱۹۹۱ نیز آمد همین عطش را در بین خوانندگان حفظ کرد.

نقطه پایان

حالا یک دهه از بحران اقتصادی در کشورهای غربی به خصوص کشور انگلیس گذشته است و شورای هنر بریتانیا در گزارش دیگری از بحران احتمالی در آینده خبر می‌دهد. بحرانی که ممکن است با خروج بریتانیا از اتحادیه اروپا رقم بخورد. ممکن است وضع بهتر شود یا بدتر، ولی چیزی که در مورد بازار کتاب حتمی به نظر می‌رسد ثبات فروش داستان‌های فانتزی است که در چند سال اخیر نیز لیست کتاب‌های پرفروش همین امر را ثابت می‌کند. لیست‌ها نشان می‌دهد اکثر کتاب‌های پرفروش در زمان برگزیت مربوط به داستان‌های فانتزی یا علمی- تخیلی است. میدل انگلند نوشته جاناتان کو قرار است ماه نوامبر منتشر شود و مردم برای چاپ این داستان فانتزی از کشور انگلیس از همین حالا لحظه‌شماری می‌کنند.