فلزاتی که اجزای اصلی تشکیل‌دهنده «صنعت فلزات غیرآهنی» هستند به سه گروه کلی و اولیه تقسیم می‌شوند: فلزات پایه (نظیر آلومینیوم، مس، زینک، سرب، نیکل و قلع)؛ فلزات گرانبها (نظیر طلا، نقره، پالادیوم و سایر فلزات گروه پلاتینیوم)؛ و فلزات فرعی شامل فلزات سخت (نظیر تنگستن، مولیبدنوم، تانتالوم، نیوبیوم و کرومیوم) و فلزات تخصصی (نظیر کبالت، ژرمانیوم، ایندیوم، تلوریوم، آنتیموان و گالیوم). به گزارش گروه اقتصاد بین‌الملل روزنامه «دنیای اقتصاد» از ویژگی‌های مهم فلزات غیرآهنی می‌توان به غیرمغناطیسی بودن، مقاومت بیشتر در برابر زنگ‌زدگی و رسانا بودن بسیاری از آنها اشاره کرد. این خصوصیات به همراه ویژگی‌های منحصربه‌فرد و متنوع دیگر، این فلزات را به مواد اولیه استراتژیک برای طیف گسترده‌ای از بخش‌ها و صنایع تبدیل کرده است؛ از فرآیندهای شیمیایی و کاتالیزوری، مهندسی تجهیزات حمل‌ونقل، صنعت خودرو، تجهیزات الکترونیک، بسته‌بندی و بخش ساخت‌وساز گرفته تا جواهرات، هوافضا، لیزر، روشنایی، تجهیزات پزشکی، رادارهای نظامی، سیستم‌ هدایت موشک، انرژی خورشیدی، و بسیاری از صنایع دیگر.

صنعت فلزات غیرآهنی اروپا بخشی از صنعت جهانی است که در تجارت بسیار باز و رقابت‌پذیر است. تجارت بین‌المللی مواد خام، فلزات پایه و تا حدودی فلزات تولیدشده، به‌عنوان یکی از مهم‌ترین ابعاد این صنعت جهانی به شمار می‌رود. سطح بالایی از جهانی‌شدن در صنعت فلزات غیرآهنی حکایت از مکانیزم‌های شفاف تعیین قیمت در این حوزه دارد: قیمت نهاده‌های خام و تولیدات اولیه فلزات غیرآهنی از طریق بورس فلزات لندن (LME)، بورس فلزات شانگهای یا بورس شیکاگو تعیین می‌شود. یکی دیگر از عوامل رقابت‌پذیری بالای صنعت فلزات به این حقیقت برمی‌گردد که این بخش سرمایه‌بر، انرژی‌بر و وابستگی بالایی به منابع دارد. انرژی‌بر بودن صنعت فلزات غیرآهنی، این بخش را با چالش قیمت‌های بالای انرژی (به‌خصوص برق) مواجه کرده است. بنابراین بخشی از سیاست‌های مربوط به صنعت فلزات غیرآهنی اتحادیه اروپا به بخش انرژی مربوط می‌شود. منابع ثانویه مواد اولیه (شامل ضایعات صنایع) برای کارآیی انرژی نهاده‌های خام در بسیاری از بخش‌های صنعت فلزات غیر‌آهنی اهمیت بالایی دارد. به‌عنوان مثال، نقش این منابع در جریان تولید جهانی و سالانه صنعت آلومینیوم بیش از ۳۰درصد تخمین‌زده شده است، در حالی که این سهم در صنعت سرب به بیش از ۵۰ درصد می‌رسد. از طرفی صنعت بازیافت اروپا یکی از پیشرفته‌ترین‌ها در جهان است، حتی در مقایسه با سایر کشورهای توسعه‌یافته نظیر آمریکا، کانادا و ژاپن. به‌عنوان مثال در صنعت آلومینیوم، سهم فلزات بازیافت شده در اروپا در حدود ۴۰ درصد است (بالاتر از میانگین جهانی با سهم ۳۰ درصدی).

اما کلید‌ی‌ترین موضوعات رقابت‌پذیری صنعت فلزات غیرآهنی اروپا چیست؟ مهم‌ترین موضوعاتی که درخصوص رقابت‌پذیری صنعت فلزات غیرآهنی اروپا مطرح است به این شرح است:‌ «سیاست‌های محیط‌زیستی»، «سیاست‌های مربوط به تغییرات‌ آب‌وهوایی»، «سیاست‌های انرژی و بازارها»، «سیاست‌های تجاری و دسترسی به مواد اولیه»، «بازیافت» و «سیاست‌های بخش تحقیق، توسعه و نوآوری».

سیاست‌های محیط‌زیستی: تولیدکنندگان فلزات غیرآهنی اروپا محدود و مجبور به تبعیت از مقررات محیط‌زیستی چندگانه هستند، مقرراتی که اجرای آنها در زمان دریافت مجوز‌های محیط‌زیستی و نظارت‌های بعد از آن تضمین می‌شود. تبعیت از این مقررات نیاز به تلاش، سرمایه‌گذاری و هزینه‌های اجرایی دارد و اثرات اقتصادی آن بر صنعت فلزات غیرآهنی قابل‌توجه است. سه سیاستی که اثرات معناداری بر صنعت فلزات غیرآهنی اروپا دارد به شرح زیر است: استانداردهای محیط‌زیستی (نظیر سیاست‌های کنترل‌ آلودگی یا IPPC/ IED)، مواد زائد (شامل فرآیندهای بازیافت)، و حفاظت از سلامت انسان و محیط‌زیست در برابر مواد مضر (REACH). سیاست‌های تغییرات آب‌وهوایی: نظام کنترل انتشار مواد آلاینده اتحادیه اروپا بر بیش از ۱۲ هزار تاسیسات صنعتی نظارت دارد، تاسیساتی که در مجموع سالانه مسوول انتشار بیش از ۲ تن گاز دی‌اکسید کربن‌ است. با توجه به اینکه این سیاست‌ها موجب افزایش هزینه‌های تولید می‌شود، اثرات مستقیم و غیرمستقیم بر رقابت‌پذیری صنعت فلزات غیرآهنی اروپا دارد. بعلاوه با توجه به اینکه قیمت تولیدات فلزات غیرآهنی در بورس‌های جهانی تعیین‌ می‌شود و از طرفی هزینه‌های محیط‌زیستی و آب‌وهوایی مربوط به داخل اتحادیه اروپا است، تولیدکنندگان نمی‌توانند این هزینه‌ها را به صنایع پایین‌دستی انتقال دهند. این امر بدان معنی است که در این حوزه، تولیدکنندگان اروپایی فلزات غیر‌آهنی در مقایسه با رقیبان خارجی در وضعیت نامساعدتری قرار دارند، چرا که این قوانین آب‌وهوایی اتحادیه اروپا به نوبه خود در دنیا بی‌نظیر است.

سیاست‌های انرژی و بازارها: صنعت فلزات غیرآهنی یکی از انرژی‌برترین صنایع است. این صنعت به‌شدت در معرض شوک‌های انرژی، افزایش قیمت انرژی و سیاست‌هایی نظیر استانداردهای انتشار گازهای آلاینده است. در واقع این سیاست‌ها تهدیدی جدی برای رقابت‌پذیری صنعت فلزات غیرآهنی اتحادیه اروپا محسوب می‌شوند. البته صنعت فلزات غیرآهنی اتحادیه اروپا توانسته به سطح بالایی از کارآیی برسد. به‌عنوان مثال، صنعت مس از سال ۱۹۹۶ میلادی موفق شده ۵۰درصد استفاده انرژی خود را کاهش دهد. در این باره آلومینیوم، روی و مس بخش‌هایی هستند که بیشترین مصرف انرژی را در صنعت فلزات غیرآهنی دارند (ذوب اولیه یکی از انرژی‌برترین‌ها در این بخش‌ها است). بنابراین باید گفت انرژی (به خصوص برق) یکی از اصلی‌ترین ردیف‌‌های هزینه‌‌ای صنعت فلزات غیرآهنی است و تغییر قیمت انرژی اثرات گسترده‌ای بر رقابت‌پذیری این صنعت دارد. بخشی از این اثرات ناشی از سیاست‌های مربوط به تغییرات آب‌وهوایی است که در بخش قبل توضیح داده شد. سایر اثرات اما در نتیجه سیاست‌های مربوط به بازارهای انرژی است.

سیاست‌های تجاری و دسترسی به مواد اولیه: تعرفه‌های واردات فلزات غیرآهنی اتحادیه اروپا برای محصولات مختلف، متفاوت است. اکثر مواد اولیه تعرفه‌های صفر دارند، در حالی که محصولاتی که فرآوری بیشتری روی آنها صورت می‌گیرد، تعرفه‌های بالاتری دارند. در میان این محصولات، آلومینیوم یکی از بالاترین نرخ‌های تعرفه را دارد. البته اغلب کشورهایی که صادرات فلزات غیرآهنی به اروپا دارند با ایجاد توافقات تجاری این تعرفه‌ها را به حداقل رسانده‌اند. مطالعات انجام شده حکایت از آن دارد که نمی‌توان به‌طور دقیق گفت برای پیشرفت این صنعت باید تعرفه‌ها افزایش یابد یا کاهش! در این باره اما نمی‌توان اثرات مثبت حذف موانع غیرتعرفه‌ای و فرآیندهای گمرکی را نادیده گرفت. یکی دیگر از نگرانی‌های اصلی تولیدکنندگان اروپایی دسترسی به مواد اولیه است. گرچه این مواد عمدتا از تولیدات پایه هستند اما در سال‌های اخیر سهم تولیدات ثانویه (بازیافت ضایعات) رو به افزایش بوده است. یکی از چالش‌ها در این زمینه ظهور اقتصادهای نوظهور است که تقاضا برای مواد اولیه را افزایش داده‌اند، به‌خصوص اینکه بسیاری از کشورهای دارای منابع اولیه با تقویت صنایع پایین‌دستی خود به تولیدات با ارزش افزوده بالاتر روی‌ آورده‌اند. این امر موجب تشدید واردات به‌خصوص از کشورهایی که از مواد اولیه ارزان‌تر بهره‌ می‌برند (نظیر چین)، کاهش وابستگی به نهاده‌های وارداتی، تاکید بر اهمیت بازیافت ضایعات، سرمایه‌گذاری در توسعه منابع مواد اولیه جدید و افزایش قیمت و صادرات ضایعات در اتحادیه اروپا می‌شود. البته باید گفت که نوع و میزان اثرگذاری هر یک از این موضوعات تجاری بر بخش‌های مختلف این صنعت، متفاوت است.

بازیافت:‌ با توجه به محدودیت منابع و دسترسی به مواد خام، هزینه‌های بالای انرژی و مقررات محیط‌زیستی، «بازیافت» برای صنعت فلزات غیرآهنی از اهمیت بسیار بالایی برخوردار است. صنعت فلزات غیرآهنی اروپا برای رسیدگی به موضوع کارآیی بازیافت، دو معیار را مدنظر قرار داده است: ۱- معیارهای مربوط به بهبود مدیریت مواد خام ثانویه و استفاده بهینه از آنها و ۲- امکان‌سنجی اقتصادی بازیافت. سیاست‌های بخش تحقیق، توسعه و نوآوری: در محیطی که هزینه‌های نیروی کار بسیار بالا است، روش‌های نوآورانه در تولید کالاها و خدمات، رقابت‌پذیری صنایع را تضمین خواهد کرد. در اروپا، سیاست‌های نوآورانه بر اشتراک دانش میان صنایع و دانشگاه‌ها، همچنین حمایت از حقوق مالکیت معنوی که به واسطه آن منافع فعالیت‌های نوآورانه می‌تواند تأمین ‌شود، متمرکز است.  

با توجه به بررسی‌های صورت گرفته، کارشناسان برخی توصیه‌ها و پیشنهادات سیاستی برای صنعت فلزات غیرآهنی اروپا ارائه کرده‌اند. بر این اساس، قیمت‌های پایدارتر انرژی (به‌خصوص قیمت برق)، همچنین ثابت ماندن سیاست‌های محیط‌زیستی، نقشی تعیین‌کننده در رقابت‌پذیری صنعت فلزات غیرآهنی اروپا دارد. در این‌باره اتحادیه اروپا باید به سیاست‌های خود مبنی بر ایجاد یک بازار واحد برق ادامه دهد. استفاده از سیاست‌های تجاری نیز باید با هدف تقویت نقش بین‌المللی صنعت فلزات غیرآهنی اروپا صورت گیرد. این سیاست‌های تجاری باید متمرکز بر دسترسی بهتر به مواد خام باشد، و هماهنگی بالایی با سیاست‌های داخلی و غیرتجاری داشته باشد. مذاکرات چندجانبه یا دوجانبه، استفاده از ابزارهای دفاع تجاری، استراتژی‌های تجارت مواد خام نظیر صادرات مواد زائد و سیاست‌های مربوط به سرمایه‌گذاری از جمله نکاتی است که باید در سیاست‌های تجاری مدنظر قرار گیرند. به‌علاوه تعرفه‌های واردات به‌خصوص در بخش آلومینیوم باید کاهش یابد، چراکه تعرفه‌های واردات ابتدایی‌ترین اصول رقابت‌پذیری را نادیده می‌گیرند و در نهایت به‌کارگیری تحقیق‌وتوسعه و نوآوری بیشتر با تمرکز بر اشتراک دانش میان دانشگاه‌ها و صنایع، همچنین حمایت بهتر از مالکیت معنوی، در تقویت صنعت فلزات غیرآهنی اروپا نقشی تعیین‌کننده دارد.

وضعیت فلزات غیرآهنی در اروپا و میزان رقابت‌پذیری آن در حالی در این گزارش بررسی شد که قرار است در هفته جاری (دهم و یازدهم مهر) در اولین همایش و نمایشگاه صنایع غیرآهنی و فناوری‌های وابسته، رقابت‌پذیری صنایع غیرآهنی در بازارهای داخلی و جهانی در یک محور اصلی بررسی شود. علاقه‌مندان برای کسب اطلاعات بیشتر درباره این همایش، می‌توانند با شماره تلفن ۸۷۷۶۲۳۵۰ تماس بگیرند یا به وب‌سایت http://events.den.ir مراجعه کنند.