«دنیای‌اقتصاد» آیین‌نامه جدید تاسیس داروخانه‌ها را با نگاهی به تجارب جهانی بررسی کرد
شکاف استانداردهای تاسیس داروخانه در ایران و جهان
داروخـانه محل ارائه خدمات دارویی؛ نه فروشگاه دارو
داروخانه‌ها محلی برای تامین اقلام دارویی هستند و نقش مهمی در سیستم بهداشت و درمان کشور ایفا می‌کنند، اما نباید به این نهادهای نظام سلامت صرفا از دید اقتصادی (به‌عنوان محل فروش دارو) نگاه کرد. داروخانه‌ها محل ارائه خدمات دارویی بوده و برای برقراری اعتدال و گسترش عدالت بین مصرف‌کنندگان نهایی دارو (بیماران) در اقصی نقاط کشور تاسیس می‌شوند.
نباید فراموش کرد که داروسازان نقش موثر و قابل‌توجهی را به‌عنوان ارائه‌دهنده خدمات دارویی و نه فروشنده دارو در صنف داروخانه‌ها ایفا می‌کنند. داروسازان به خاطر دقت در روند نسخه‌پیچی فرآورده‌های دارویی، قدرت درج دستور صحیح مصرف اقلام دارویی را دارند و نباید تنها به‌عنوان فروشنده در محل عرضه و تامین دارو عمل کنند.
داروسازی که بالقوه دارودرمانی را می‌داند، می‌تواند آسیب‌های احتمالی دارودرمانی را پیش‌بینی کند و در محافظت از سلامت بیمار پاسخگو باشد. فرآیند نسخه‌پیچی که شامل مراحل مختلفی ازجمله بررسی اولیه نسخه، اقدامات لازم در جهت درمان‌های از قلم افتاده، اشتباه‌ها یا ابهام‌ها، جمع‌آوری درست و آماده‌سازی داروها با برچسب مناسب، تهیه توصیه‌ها و ارائه اطلاعات مناسب است، به فراخور کار یک داروساز فرسنگ‌ها با مقوله صرف فروش دارو متفاوت است.
هر یک از بخش‌های فوق در فرآیند نسخه‌پیچی، شامل مراحلی است که به اطلاعات، مهارت‌ها و شایستگی‌های مشخصی نیاز دارد. داروساز مسوولیت قابل‌توجهی به واسطه پیچیدن نُسخ دارد؛ که این مسوولیت در صورت اشتباه احتمالی پزشک تجویزکننده، نادیده گرفته نمی‌شود.
داروسازان یا مسوولان فنی داروخانه‌ها وظیفه دارند ارزیابی مستقلی از نُسخ داشته باشند که این امر بدون شک نیاز به توانایی تفسیر دقیق و سنجش نسخه و انجام یک قضاوت حرفه‌ای در جهت اینکه آیا نسخه می‌تواند پیچیده شود یا خیر، دارد. ازاین‌رو، در مقام مقایسه نمی‌توان وظایف فروشنده دارو را با داروساز یا مسوول فنی داروخانه در دو کفه یک ترازو قرار داد.
آمار و اطلاعات مربوط به تعداد داروخانه‌های ایران
با توجه به آخرین اطلاعات و آمار موجود، می‌توان گفت در شرایط فعلی سهم حوزه داروسازی در صنعت دارویی کشور حدود ۲۰ درصد است و این میزان باید طی سال‌های آتی افزایش پیدا کند و به حدود ۷۰ تا ۸۰ درصد برسد. اگر در یک دهه گذشته حدود ۸۰ درصد از داروسازان خدمات دارویی ارائه می‌کردند، امروزه این میزان به ۶۷ درصد رسیده است که کاهش نسبتا محسوسی را به همراه داشته است.
از این رو، نیاز است تا شرایط برای بهبود میزان ارائه خدمات دارویی توسط داروسازان فراهم شود. بدون شک، نهاد یا واحد صنفی که می‌تواند برنامه‌ریزان عرصه دارو را برای تحقق این هدف یاری رساند، داروخانه است. نگاهی گذرا به فارغ‌التحصیلان رشته داروسازی حاکی از آن است که حدود یک‌سوم آنها در خارج از خدمات دارویی و در حوزه‌های نظارتی، علمی، تحقیقاتی و فنی مشغول به فعالیت هستند و دوسوم دیگر آنها در مراکز بیمارستانی و داروخانه‌ها به ارائه خدمات دارویی می‌پردازند.
در شرایط فعلی حدود ۱۳ هزار و ۴۳۰ داروخانه در ایران به مرحله تاسیس و ثبت رسیده‌اند که از این تعداد حدود ۱۲۴۷ داروخانه در وضعیت غیرفعال یا بلاتکلیف برای ادامه فعالیت قرار دارند. تعداد داروخانه‌های کشور نسبت به سال‌های ۱۳۸۰ و ۱۳۹۰ (باوجود ۵۹۱۸ و ۸۴۸۴ داروخانه) رشد ۱/ ۴۴ و ۲/ ۶۳ درصدی را به همراه داشته است.
آمار و اطلاعات موجود حاکی از روند رو به رشد تعداد داروخانه‌های کشور طی حدود یک دهه اخیر است. در سال ۱۳۹۰ تعداد ۸۴۸۴ داروخانه، سال ۱۳۹۱ تعداد ۹۵۰۱ داروخانه، سال ۱۳۹۲ تعداد ۹۶۲۵ داروخانه، سال ۱۳۹۳ تعداد ۱۰۰۶۹ داروخانه، سال ۱۳۹۴ تعداد ۹۹۷۳ داروخانه، سال ۱۳۹۵ تعداد ۱۰۹۳۷ داروخانه، سال ۱۳۹۶ تعداد ۱۱۰۳۶ داروخانه، سال ۱۳۹۷ تعداد ۱۱۲۵۳ داروخانه، سال ۱۳۹۸ تعداد ۱۱۶۷۹ داروخانه و سال ۱۳۹۹ تعداد ۱۲۱۸۳ داروخانه فعال در کشور وجود داشته‌اند و روزبه‌روز نیز بر تعداد آنها افزوده می‌شود.
در شرایط کنونی، به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت ۲/ ۲ داروساز و ۳/ ۱ داروخانه در کشور وجود دارند. به‌عبارت‌دیگر، هر داروخانه به‌طور متوسط جمعیتی معادل ۷۶۹۲ نفر را تحت پوشش خود دارد. مقایسه این آمار با آمار و اطلاعات منطقه‌ای حاکی از آن است که بین نُرم کشور و میانگین بین‌المللی (به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت ۳/ ۵ تا ۴/ ۷ داروساز و ۶/ ۲ تا ۸/ ۳ داروخانه) فاصله زیادی وجود دارد. برای رفع این مساله و کاهش حدفاصل نرم کشور با میانگین بین‌المللی، هدف‌گذاری‌ها بر این اساس گذاشته شده‌اند که تا سال ۱۴۰۴ سهم هر ۱۰ هزار نفر جمعیت کشور از داروسازان به ۲/ ۳ نفر و از داروخانه‌ها به ۸/ ۱ داروخانه برسد.
در شرایط فعلی، بیش از ۱۲ هزار داروخانه فعال در کشور وجود دارند که حدودا ۲۲ هزار داروساز در آنها مشغول به کار هستند. استان‌های تهران، خراسان رضوی و اصفهان بیشترین تعداد داروخانه و داروساز را در کشور دارند. استان تهران با بیش از ۲۷۰۰ داروخانه، بیشترین تعداد داروخانه‌های کشور (حدود ۲۳ درصد) را در خود جای داده است. همچنین، حدود ۵۲ درصد از بازار دارویی کشور در حیطه داروخانه‌های دولتی و حدود ۴۸درصد دیگر آن مربوط به داروخانه‌های خصوصی است.
استاندارد فواصل داروخانه‌ها در جهان و ایران و مولفه‌های اثرگذار بر آن
بررسی تاریخچه بسیاری از کشورهای پیشرفته دنیا حاکی از آن است که در اغلب آنها (مانند آمریکا، کانادا، هلند، اسپانیا و ...) برای تاسیس داروخانه‌های جدید حدنصاب فاصله و جمعیت تحت پوشش از جمله مهم‌ترین معیارها به شمار می‌روند. البته در این میان، کشورهایی مانند آلمان و بریتانیا نیز وجود دارند که در آنها برای تاسیس داروخانه محدودیت فاصله، تعداد مطب در فضای مجاور و داشتن امتیازات دیگر لازم نیست، چراکه تاسیس یک داروخانه در آلمان نیاز به سرمایه‌گذاری قابل‌توجهی دارد و کمتر کسی حاضر است درگیر مالیات، حقوق کارکنان و سایر هزینه‌ها شود.
از این رو، اکثر داروسازان فعالیت در داروخانه دیگری را به‌واسطه گرفتاری‌هایی که برای یک موسس متصور است، ترجیح می‌دهند. در کشورهای ایتالیا و سوئیس سیستم تولید و توزیع دارو بسیار منظم است. دارو در شرکت‌های تولیدشده به شرکت‌های پخش که همگی خصوصی هستند و در محدوده هر شهرستان فعالیت داشته و اکثرا نیز توسط داروسازان منطقه تاسیس و اداره می‌شوند، تحویل داده می‌شود. سپس، دارو توسط شرکت‌های پخش در اختیار داروخانه‌ها قرار می‌گیرد.
برای داروخانه‌هایی که تا شعاع ۱۵ کیلومتر از شرکت پخش فاصله دارند، روزی دو بار و از ۱۵ کیلومتر بیشتر روزی یک‌بار دارو توزیع می‌شود. نماینده شرکت پخش با داروخانه تماس می‌گیرد و درخواست آن را ثبت می‌کند و به دلیل فراوانی تولید و سیستم توزیع راحت، داروخانه‌ها نیازی به انبار کردن دارو و درنتیجه خواباندن سرمایه ندارند و معمولا درخواست در حد مصرف چند روز داروخانه است. در این روش، سود حاصل از فروش دارو برای داروخانه‌ها حدود ۳۵درصد و برای شرکت‌های پخش حدود ۱۰درصد است. برخلاف کشور ما که سرمایه‌داران بیشتر از داروسازان موقعیت تاسیس یک داروخانه را دارند، در این کشورها پروانه و مجوز داشتن یک داروخانه هم فقط حق داروساز است. البته این پایان ماجرا نیست و تمام داروسازانی که درصدد تاسیس داروخانه هستند باید در یک آزمون جامع شرکت کنند. با بررسی سوابق قبلی داروساز، مدارک وی و نمره‌ای که اخذ می‌کند (در صورت کسب قبولی)، امتیاز داروخانه به داروساز داده می‌شود.
پیرو مطالعات صورت گرفته، برآورد تراکم داروخانه و داروساز در کشورهای شمالی قاره آمریکا طی سال ۲۰۲۰ بین ۶/ ۲ تا ۴/ ۳ داروخانه و ۴/ ۵ تا ۷ داروساز به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت است. این میزان برای کشورهای اروپایی به‌طور متوسط بین ۸/ ۲ تا ۶/ ۳ داروخانه و ۲/ ۶ تا ۳/ ۸ داروساز به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت است. مناطق آسیایی با دارا بودن ۹/ ۱ تا ۸/ ۲ داروخانه و ۵/ ۲ تا ۹/ ۳ داروساز به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت، نسبت به نرم جهانی در سطح پایین‌تری قرار دارند. کشورهای آفریقایی نیز دارای تراکم بین ۶/ ۰ تا ۱ داروخانه و ۹/ ۰ تا ۴/ ۱ داروساز به ازای هر ۱۰ هزار نفر جمعیت هستند که عمدتا به دلیل مشکلات اقتصادی و عدم توسعه صنعت پزشکی و دارویی، در این راستا از حد متوسط جوامع بین‌المللی فاصله‌بسیاری دارند.
