ریسک‌های آتی صنعت فولاد ایران
امروزه یکی از اساسی‌ترین پایه‌های اقتصادی کشورهای جهان را صنایع آهن و فولاد تشکیل می‌دهند، به‌طوری که تولید و مصرف فولاد یکی از شاخص‌های اصلی توسعه‌یافتگی کشورها به شمار می‌آید. افزایش مصرف فولاد، افزایش تولید و رقابتی‌شدن بازار را به همراه داشته و تولیدکنندگان را بر آن داشت تا با افزایش بهره‌وری و به‌کارگیری امکانات موجود، سهم بیشتری از بازار جهانی را به خود اختصاص دهند. فولادسازی در ایران یکی از صنایع استراتژیک کشور به شمار می‌رود که سرمایهگذاری بسیار زیادی را می‌طلبد و مقامات هر استان بسیار علاقه‌مند هستند که با احداث یک کارخانه فولاد در حوزه استحفاظی خود، این نماد توسعه صنعتی را داشته باشند و در مسیر صنعتی‌شدن پیش بروند. همین رقابت شدید، باعث شده است که مطالعات اصولی برای تاسیس کارخانه‌های فولادسازی به‌خوبی انجام نشود و سرمایه بسیاری به این ترتیب هدر رود.
چالش‌های رسیدن به چشم‌انداز
ایران در سال ۱۳۹۵، با تولید ۵/ ۱۸ و ۳/ ۱۷ میلیون تن فولاد خام و آهن اسفنجی به‌ترتیب در رتبه چهاردهم و دوم تولیدکنندگان جهانی این دو محصول قرار گرفت. درحالی‌که ظرفیت واحدهای فولادسازی و آهن‌سازی کشور در سال گذشته به ترتیب ۸/ ۲۹ و ۵/ ۲۴ میلیون تن گزارش شده است. براساس طرح جامع فولاد کشور ایران باید در سال ۱۴۰۴ که سال چشم‌انداز ۲۰ساله است، به ظرفیت تولید ۵۵ میلیون تن فولاد دست یابد. برای رسیدن به این هدف، ظرفیت استخراج معادن سنگ آهن و واحدهای کنسانتره‌سازی، گندله‌سازی و احیای مستقیم کشور باید تا سال ۱۴۰۴ به ترتیب به ۱۶۸، ۸۶، ۸۰ و ۵۲ میلیون تن در سال برسد. اما بر اساس مجوزهای صادرشده از وزارت صنعت، معدن و تجارت و همچنین روند پروژه‌های در دست اجرا و بروز کاستی‌های چشمگیر در این بخش‌ها، رسیدن به این چشم‌انداز دشوار خواهد بود.
ایران با داشتن بیش از ۱/ ۳ میلیارد تن ذخایر قطعی و بیش از ۶/ ۴ میلیارد تن ذخایر زمین‌شناسی سنگ‌آهن، با ۱/ ۲ و ۱۱ میلیارد تن ذخایر قطعی و زمین‌شناسی زغال‌سنگ و همچنین به‌عنوان رتبه دوم جهان در ذخایر گاز طبیعی، مزایای نسبی چشمگیری در صنعت آهن و فولاد دارد. از طرف دیگر، سابقه ۵۰ساله این صنعت در کشور، وجود نیروهای متخصص بومی در صنعت تولید فولاد، مصرف روزافزون این محصول در کشور و همچنین وجود بازار داخلی و منطقه‌ای مناسب، فرصت خوبی را برای پیشرفت در این عرصه فراهم کرده است.
با این حال، براساس آمار سازمان توسعه و نوسازی معادن و صنایع معدنی ایران (ایمیدرو)، ظرفیت تولید فولاد خام ایران در سال‌های گذشته بالغ بر ۲۹ میلیون تن بوده که نشان‌دهنده ضریب بهره‌وری ۶۲ درصدی واحدهای فولادسازی کشور است. سهم تولیدکننده‌های دولتی و خصوصی در تملک واحدهای فولادسازی به ترتیب ۷۸ و ۲۲ درصد است.
براساس ظرفیت‌های نصب‌شده کنونی (تا پایان سال ۱۳۹۵)، می‌توان دریافت صنعت فولاد در حلقه گندله‌سازی و کنسانتره‌سازی به‌ترتیب با ۷/ ۵ میلیون تن کمبود ظرفیت و ۷/ ۳ میلیون تن مازاد ظرفیت مواجه است. از این رو، لزوم توسعه واحدهای گندله‌سازی کاملا مشخص است. در بهار ۱۳۹۶، واحد گندله‌سازی سنگان در استان خراسان رضوی با ظرفیت پنج میلیون تن وارد مرحله تست گرم شد. بر اساس پیش‌بینی‌ها، از سال آینده و با راه‌اندازی چند واحد گندله‌سازی در کشور، حلقه کنسانتره‌سازی به‌عنوان گلوگاه زنجیره تولید فولاد، ظرفیت‌های خود را در کشور نشان خواهد داد.
سرمایهگذاری نامطمئن
با اینکه صنعت فولاد در برخی شاخه‌ها دارای مازاد ظرفیت است و برنامه‌ریزی‌های صورت گرفته تلاش کرده‌اند کمبود تولید را در بخش‌های دیگر نیز جبران کنند، اما یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های پیش روی تحقق اهداف سند چشم‌انداز ۱۴۰۴ در صنعت فولاد، تامین سرمایه مورد نیاز برای تکمیل و بهره‌برداری طرح‌ها است. میزان سرمایهگذاری موردنیاز برای تکمیل طرح‌ها در بخش کنسانتره‌سازی، گندله‌سازی، آهن‌سازی و فولادسازی به ترتیب حدود ۲، ۳/ ۱، ۷/ ۱ و ۸/ ۳ میلیارد یورو و در مجموع حدود ۱/ ۹ میلیارد یورو برآورد شده است. بنابراین یکی از بزرگ‌ترین مشکلات پیش روی صنعت فولاد کشور برای دستیابی به اهداف سند چشم‌انداز ۱۴۰۴، نبود برنامه مدون برای تخصیص منابع مالی به واحدهای در دست احداث است. از طرف دیگر، وجود تحریم‌های رسمی و غیررسمی بین‌المللی علیه ایران و عدم تمایل سرمایه‌گذاران بین‌المللی به ورود نیز از دیگر مشکلات پیش روی این صنعت به شمار می‌رود.
یکی از راه‌های جبران کمبود سرمایه داخلی، جذب سرمایهگذاری خارجی برای صنعت فولاد است. با اینکه گفته شده است خود صنایع فولادسازی نیازمند حدود ۹ میلیارد یورو سرمایهگذاری هستند، اما باید گفت بخشی از سرمایه‌گذاری‌ها نیز باید به مصرف زیرساخت‌هایی مثل حمل‌ونقل، تهیه آب و برق برسد. بنابراین به گفته سید‌رضا شهرستانی، عضو هیات‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌‌مدیره انجمن تولیدکنندگان فولاد ایران که با «ایرنا» گفت‌وگو کرده است، صنعت فولاد ایران نیاز به حدود ۲۰ میلیارد دلار سرمایهگذاری دارد. به گفته شهرستانی، دستیابی به ظرفیت ۵۵ میلیون تنی فولاد در افق ۱۴۰۴ نیازمند سرمایهگذاری ۲۰ میلیارد دلاری است که حدود ۱۵ میلیارد دلار آن در زیر‌ساخت و حمل و نقل باید صرف شود.به گفته کارشناسان، اولویت سرمایهگذاری در صنعت فولاد، مربوط به بخش فناوری‌های روز این صنعت است که بهره‌وری را افزایش خواهد داد و در پی آن، با ورود سرمایه‌های خارجی به کشور علاوه بر رونق تولید، اشتغال و صادرات، ثبات و آرامش کشور هم به همراهش خواهد آمد. بر اساس سند برنامه ششم توسعه کشور (۱۴۰۰-۱۳۹۶) باید سالانه حدود ۴۳ میلیارد دلار سرمایه از منابع خارجی در قالب فاینانس (تامین مالی)، سرمایهگذاری مستقیم خارجی و قرار‌دادهای مشارکتی صورت می‌گرفت.
دستیابی به صادرات حدود۵۰ درصدی تولید فولاد کشور در افق چشم‌انداز، با بهره‌گیری از سرمایهگذاری خارجی امکان‌پذیر خواهد شد و انعقاد قرارداد جذب سرمایهگذاری خارجی باید در قالب بازی برد - برد به اجرا گذاشته شود تا منافع دو طرف را تضمین کند. پیش‌بینی شده است که در سال ۱۴۰۴، ایران با ظرفیت ۵۵ میلیون تنی فولاد، امکان صادرات ۱۵ تا ۲۰ میلیون تن از این محصول را داشته باشد. اما برعکس، طی سال‌های ۲۰۱۲ تا ۲۰۱۵ میزان جذب سرمایهگذاری خارجی روند کاهشی به خود گرفت؛ به عبارت دیگر، اوج سرمایهگذاری خارجی برای فولاد در این بازه زمانی در سال ۲۰۱۲ بود که ۷/ ۴ میلیارد دلار جذب شد اما در سال ۲۰۱۳ به ۱/ ۳ میلیارد دلار و در سال ۲۰۱۴ به ۱/ ۲ میلیارد دلار کاهش پیدا کرد. در سال ۲۰۱۵ نیز جذب سرمایهگذاری خارجی برای صنعت فولاد ۵/ ۲ میلیارد دلار بود.
رقیب قدرتمند چینی
فولادسازی ایران در شرایطی باید فعالیت خود را ادامه دهد که با رقیب قدرتمندی به نام چین و فولادسازان آن مواجه است. چین قسمت اعظم فولاد جهان را تولید می‌کند، به‌طوری‌که فولادسازان آمریکا را که به‌طور سنتی در این بازار دست بالا را داشتند، به زانو درآورده است. کارشناسان پیش‌بینی می‌کنند که تولید فولاد جهان در آینده در دستان اهالی این صنعت در دو کشور چین و هند باشد. در این وضعیت، تولیدکنندگان ایرانی فولاد با افزایش هزینه‌های انرژی، دستمزد و مواد روبه‌رو هستند، مالیات ارزش افزوده به‌طور غیرمستقیم هزینه‌های تولید را افزایش می‌دهد و امکان تعدیل نیروی کار برای اغلب واحدهای ایرانی وجود ندارد. مکان‌یابی کارخانه‌های فولاد مناسب نبوده و بوروکراسی دولتی هنوز بر آنها حاکم است. به این ترتیب، کارخانه‌های فولاد ایران قادر به رقابت با فولادسازان چینی نخواهند بود و عدم حمایت آنها از سوی دولت باعث توقف آنها خواهد شد. با این حال، به گفته مسوولان شرکت ملی فولاد ایران، تراز تجاری فولاد خام ایران طی دو سال اخیر مثبت بوده است که حکایت از رشد صادرات در این بخش دارد. رقابت در صادرات فولاد بسیار بالا است و صادرات منطقه مزیت نسبی نزدیک‌بودن به بازارهای هدف را دارد. در حال حاضر، فولاد ایران به اروپا و کشورهای منطقه صادر می‌شود و شرکت ملی فولاد می‌گوید که کیفیت فولاد ایران مطابق با استانداردهای اروپا و آمریکا است. در میان کشورهای تولیدکننده، ایران با ۵/ ۱۸ میلیون تن تولید در مقام چهاردهم جهان قرار دارد، در این بین علاوه بر اینکه در سال‌های گذشته چین بازارهای صادراتی ایران را تحت فشار گذاشته است، اتحادیه اروپا نیز در مقاطعی (اواخر سال ۹۵) مدعی شده است که ایران با ارزان‌فروشی فولاد در بازارهای جهانی دست به دامپینگ زده است. اما برخی از کارشناسان بازار معتقدند که اروپا با طرح این ادعا، تلاش می‌کند که تولیدکنندگان خودش را سرپا نگه دارد؛ صادرات فولاد ایران طی سال‌های ۲۰۱۳ تا ۲۰۱۶ حدود هشت برابر شده است و به همین دلیل، واردات فولاد از ایران به تهدیدی برای شرکت‌های فولادسازی اروپایی تبدیل شده است. در سال ۹۵ صادرات فولاد ایران به اروپا به حدود ۲ میلیون تن در سال رسید و ایران با ۹/ ۱ میلیون تن پس از چین و هند به سومین تامین‌کننده بزرگ فولاد اروپا تبدیل شد.
ارسال نظر