روبل روسیه هفته گذشته با یک شوک ارزی مواجه شد. نرخ برابری دلار به روبل در طول این هفته از ۵۸ تا ۶۵ نوسان کرد که تضعیف نزدیک به ۱۲ درصدی روبل را نشان می‌داد. افت روبل در این بازه، از سال ۱۹۹۹ میلادی بی‌سابقه محسوب می‌شود. در این شرایط، واکنش بانک مرکزی روسیه به نزول تاریخی روبل بسیار جالب بود. رئیس این نهاد پولی پرسش‌های مطرح شده در رابطه با ریزش روبل را با معرفی استراتژی نظارت بدون مداخله پاسخ داد. «الویرا نابیولینا»، رئیس بانک مرکزی روسیه که فرماندهی خروج از بحران سال ۲۰۱۴ میلادی را با نمره قبولی در کارنامه خود ثبت کرده بود، عدم مداخله در مکانیزم بازار آزاد و حفظ نظام نرخ ارز شناور را به‌عنوان اولویت بانک مرکزی معرفی کرد. او روند نوسانات را طبیعی ‌دانست و پایان روند نزولی روبل را در آینده نزدیک وعده داد. عدم مداخله سیاست‌گذاران پولی در عین نظارت بر روند بازار در نهایت با فروکش تب شوک ارزی موثر واقع شد. نابیولینا استفاده از ابزارهای پولی در شرایطی که ریسک‌های خارجی و سیاسی دلیل نوسانات هستند را بی‌دلیل عنوان کرد و بیشتر بر کاهش هراس در بازارها تمرکز داشت. عدم سراسیمگی بانک مرکزی روسیه، پیشینه موفق این نهاد و اعتماد عمومی به سیاست پولی که بدون دخالت دولت اجرا می‌شود، از جمله دلایل موفقیت بانک روسیه در راستای مقابله با شوک‌های ارزی هستند. البته حساسیت بالای روبل به نااطمینانی‌های سیاسی و تنش‌های ژئوپلیتیکی که از تقابل بلوک شرق و بلوک غرب ناشی می‌شود، امکان تضعیف مجدد روبل در روزهای آتی را فراهم خواهد کرد.

زنی که پوتین حرف او را می‌خواند!

الویرا نابیولینا سال ۲۰۱۳ میلادی ریاست بانک مرکزی روسیه را بر عهده گرفت. از زمانی‌که سکان هدایت سیاست پولی به دستان او سپرده شد، روبل ۳ بحران متفاوت را تجربه کرده است. اولین بحران با سقوط روبل در سال ۲۰۱۴ میلادی رخ داد. سقوط مقاوم به ترمیم روبل در این دوره زمانی مهم‌ترین بحران ارزی روس‌ها در قرن بیست‌ویک لقب گرفت. بحران دوم روبل نیز به دلیل نسبتا مشابهی در سال ۲۰۱۶ رقم خورد. وجه اشتراک این ۲ دوره را می‌توان در نزول قیمت جهانی نفت خلاصه کرد. البته وجه تمایز قابل توجه میان این ۲ دوره نیز به مولفه ثانویه‌ای که از دل تنش‌های ژئوپلیتیک و تحریم‌های غرب علیه روسیه شکل گرفته بود، مربوط می‌شد. این مولفه با وضع تحریم‌های دولت‌های غربی در واکنش به مناقشات کیف-مسکو بر سر کریمه بر روبل اثر کاهشی گذاشت. آخرین بحران روبل که کمتر از یک هفته عمر دارد بیشتر به سقوط سال ۲۰۱۴ شبیه است؛ چراکه ریزش ارز فدراسیون روسیه ریشه در تحریم‌های جدید کاخ سفید علیه کرملین و همچنین تنش‌های مربوط به سوریه داشت. با  در نظر نگرفتن عامل نفت، دخالت مسکو در سوریه جایگزین تهاجم (دست‌اندازی) به کریمه شده و تحریم‌های سال ۲۰۱۴ نیز با تحریم‌های تازه‌ای از سوی دولت ترامپ جانشین شده‌اند تا شبیه‌سازی سراشیبی روبل ۲۰۱۴ با نسخه ۲۰۱۸ امکان مقایسه را فراهم سازد. پیش از ورود نابیولینا به بانک مرکزی نیز روبل در دفعات متعددی ضربات شدیدی را متحمل شده بود که مهم‌ترین آنها به «بحران روبل» یا «آنفلو‌آنزای روسی» مشهور است. آنفلو‌آنزای روسی در سال ۱۹۹۸ میلادی، زمانی که «سرگی کرینکو» نخست‌وزیر وقت کرملین بود، کلید خورد. با اینکه عمق بحران ۹۸ روسیه از طول دوره نخست‌وزیری ۴ماهه کرینکو عیان است؛ اما عواملی که اقتصاد روسیه را آشفته ساختند فراتر از کابینه کرینکو بود. نظام نرخ ارز ثابت که سختگیرانه از تضعیف روبل در برابر دلار اجتناب می‌کرد یکی از زمینه‌سازان آنفلو‌آنزای روسی شد. بودجه ناتراز دولتی و هزینه گزاف جنگ چچن نیز عوامل داخلی دیگر را شکل داده بودند. دو مولفه بیرونی نیز بحران روبل را تعمیق کردند؛ عوارضی که از بحران مالی ۱۹۹۷ آسیا به بازارهای مالی و تجارت روسیه سرایت کرد و کاهش ارزش نفت در بازارهای جهانی مولفه‌های بیرونی محسوب می‌شدند. با این اوصاف، چند عامل مشخص همواره توان غلتاندن روبل به سراشیبی را داشته‌اند. نزول قیمت جهانی نفت، تنش‌های ژئوپلیتیکی که به‌واسطه حضور یا دخالت روسیه با مقابله غرب همراه می‌شوند و وضع تحریم‌ علیه این کشور سه نیروی کاهشی روبل در چند دهه اخیر بوده‌اند. البته ۲ مولفه موثر بر ریزش روبل نیز وجود دارد که جزو پرده دوم نمایش سقوط روبل هستند. تولید فضای اضطرابی که تقاضا برای ارزهای خارجی را به شدت افزایش می‌دهد و حضور فعال سفته‌بازانی که التهاب بازار را برای کسب سود بیشتر تشدید می‌کنند، سلسله رفتار عمومی معمول در بحران‌های ارزی روسیه (و سایر کشورها به خصوص در نظام‌هایی که نرخ ارز با دخالت مستقیم دولت تعیین می‌شود) محسوب می‌شوند؛ بنابراین برای بررسی عملکرد الویرا نابیولینا باید به شیوه برخورد خاص وی با این عوامل توجه کرد. مدل مدیریت بحران ارزی به فرماندهی زنی که «دست راست پوتین» لقب گرفته با بررسی بحران ۲۰۱۴ و سقوط هفته گذشته روبل به‌خوبی آشکار می‌شود.

شناورسازی پولی-اجتماعی

سال ۲۰۱۴ میلادی همزمان با نزول شدید بهای نفت در بازارهای جهانی، تنش‌های روسیه با دولت‌های غربی افزایش یافت و در نهایت تحریم‌هایی علیه روسیه وضع شدند. بروز این مجموعه از عوامل برای بازارهای مالی روسیه ناآشنا نبودند و برآیند آنها منجر به آغاز ریزش ارزش روبل در برابر دلار شد. بانک مرکزی تحت فرماندهی نابیولینا در ابتدا نشانی از استقلال کافی از خود نشان نداد و با تزریق ارزهای رایجی مانند دلار و یورو به بازار ارز این کشور تلاش برای پاسخ به تقاضای زیاد که از اضطراب فراگیر و نااطمینانی نسبت به آینده روبل و اقتصاد روسیه شکل گرفته بود را استارت زد؛ اما کاهش شدید ذخایر ارزی بانک مرکزی تنها سرانجام بازار سیری‌ناپذیر ارز بود. پس از ناتوانی پروسه تزریق ارز، نرخ بهره ظرف زمان کوتاهی نزدیک به ۲ برابر شد. این راهکار پس از مدت کوتاهی از سوی بانک مرکزی روسیه تنها ابزاری برای کنترل تورم خوانده شد؛ به این معنا که بازگشت قدرت پیشین روبل در برابر دلار و یورو با تکیه بر این ابزار به طرز صحیح ممکن نخواهد بود. منظور از طرز صحیح، بدون مداخله بیش از حد در بازارهای مالی و ماندگاری تاثیر ابزار است؛ بنابراین در مرحله بعد، نابیولینا یکی از مهم‌ترین تحولات سیاست پولی روسیه در قرن حاضر را معرفی کرد. او مکانیزم نرخ شناور ارز را به‌عنوان چاره اساسی نجات روبل نه تنها در آن دوره خاص بلکه در بلندمدت به اجرا درآورد. سکاندار پولی دولت پوتین خواستار پایان دادن به بحران ارزی سال ۲۰۱۴ و ختم پرونده وابستگی شدید روبل به فرازونشیب‌های قیمت نفت شده بود و خواسته خود را با اجرای بسته شناورسازی دنبال کرد. نابیولینا مدعی بود، تعیین نرخ برابری دلار به روبل در صورتی که به وسیله بازار آزاد انجام شود، وابستگی به نفت را در بلندمدت از میان خواهد برد و دست سفته‌بازان را از کنترل روند بازار کوتاه می‌کند. همزمان با سپردن مسوولیت تعیین نرخ روبل به بازار، آماده‌سازی اذهان عمومی در جهت کنترل هجوم تقاضا در نوسانات ارزی نیز پیگیری می‌شد. برنامه مداخله با تزریق روزانه ۳۵۰ میلیون دلاری پایان یافت و عدم‌مداخله دولت در تعیین نرخ بهره به جامعه منتقل شد تا جایی که اعتماد به سیاست پولی بانک مرکزی بازگشت. در واقع، نابیولینا در سخنرانی خود، پایان تزریق ارز را به مردم نسبت داد؛ «رفتار عقلایی خانوارها در رابطه با تقاضای ارزهای خارجی باعث شد مداخله در بازار بی‌معنا شود».

تشریح کالبد بحران

سقوط هفته گذشته روبل که با ریزش گسترده ارزش بازار سهام مسکو مقارن شده بود، با واکنش مدبرانه رئیس بانک مرکزی روسیه همراه شد. سقوط روبل در روزهای ابتدایی هفته گذشته رکورد تضعیف پول ملی روسیه در برابر دلار آمریکا را جابه‌جا کرد؛ اما روند نزولی روبل همان‌طور که رئیس بانک مرکزی روسیه وعده داده بود تداوم نیافت. روبل تا عصر چهارشنبه بیش از ۱۱ درصد نسبت به دلار آمریکا تضعیف شد. پول ملی روسیه از روز دوشنبه با افت ۲۸/  ۴ درصدی هفته بحرانی خود را استارت زد و این روند در روزهای سه‌شنبه و چهارشنبه نیز ادامه داشت تا بدترین هفته روبل از سال ۱۹۹۹ میلادی در تاریخچه این ارز ثبت شود. کارشناسان اقتصادی ضمن بررسی بازیگران مختلفی که در تضعیف روبل نقش داشته‌اند، مهم‌ترین عامل را افزایش ریسک ژئوپلیتیک معرفی می‌کنند. واکنش به سقوط روبل آن هم همزمان با ریزش گسترده در بازار سهام مسکو، حمایت روسیه از بشار اسد را به مرکز سیبل منتقدان تبدیل کرد. با توجه به آغاز حمله موشکی آمریکا و متحدان اروپایی‌اش به سوریه فرضیه کارشناسان درخصوص اهمیت تنش‌های ژئوپلیتیک تایید شده است. رئیس بانک مرکزی روسیه نیز یکی از حامیان این فرضیه بود. سیاست این بانک در برخورد با ریزش روبل بنابر اظهارات مقامات بانکی عدم مداخله انتخاب شده بود. الویرا نابیولینا، رئیس بانک مرکزی روسیه، تاثیر وضع تحریم‌ها علیه این کشور و ریسک عوامل ژئوپلیتیک را دلیل ورود بازارهای مالی به قلمرو اصلاح عنوان کرد. او روند روزهای گذشته بازارهای مالی را طبیعی دانست؛«روزهای ابتدایی در بازار معمولا با افزایش نوسانات به‌دلیل بروز نااطمینانی‌های سیاسی و اقتصادی همراه می‌شود. بازیگران بازار و سرمایه‌گذاران در این شرایط قادر به درک عواقب بلندمدت نیستند؛ بنابراین هراس فراگیر باعث ریزش بیشتر خواهد شد. این روند تا جایی که منطق به بازار برگردد ادامه خواهد یافت.» رئیس بانک مرکزی روسیه واکنش خود نسبت به این پروسه را عدم مداخله در عملیات بازار آزاد و سیاست نرخ ارز شناور حاکم بر سیاست پولی این کشور معرفی کرد؛ چراکه سیاست‌های پولی کوتاه‌مدت و عجولانه برای مواجهه با ریسک‌های خارجی و سیاسی کارآیی لازم را ندارد و موجب تشدید بحران خواهد شد. نابیولینا علاوه‌بر تشریح وضعیتی که به عقیده وی طبیعی تلقی می‌شد، از قدرت بانک مرکزی برای استفاده از ابزارهای مناسب جهت کنترل وضعیت روبل ابراز اطمینان کرده بود. الویرا نابیولینا در کنفرانس خبری مسکو گفته بود: «این بانک تمام ابزارهای لازم برای خنثی کردن تاثیر‌های منفی تحریم‌های آمریکا را در اختیار دارد. در صورت وقوع ناپایداری مالی، بانک مرکزی روسیه طیف گسترده‌ای از ابزارهای کارآ را برای اقدام در شرایط گوناگون در اختیار دارد. هیچ نیازی برای به کارگیری ابزارهای سیستماتیک نیست؛ اما ما شرایط را تحت نظر داریم و در صورت لزوم اصلاحاتی انجام خواهیم داد.»

۴ مرحله واکنش به شوک ارزی

بانک مرکزی روسیه با وجود فشارهایی که خواستار دخالت این نهاد برای جلوگیری از ریزش روبل شده بودند، استقلال خود را حفظ کرد؛ بنابراین استراتژی نظارت بدون مداخله با مقاومت بانک مرکزی در برابر فشارها به‌عنوان اولویت اصلی اجرا شد. دولت روسیه نیز در سیاست‌‌گذاری پولی دخالت نکرد تا پروسه آرام‌سازی بازارها طبق تصمیم نهاد سیاست‌گذار انجام شود. به این ترتیب، بانک مرکزی مجبور به  استفاده‌از ذخایر ارزی خود برای مقابله با شوک ارزی نشد؛ اشتباهی که بارها در روسیه تکرار شده بود.واکنش به شوک هفته گذشته که روبل را تحت فشار قرار داده بود، در چند مرحله قابل‌بررسی است. بانک مرکزی روسیه و تحلیلگران بازار شرایط را در چند مرحله تشریح کرده‌اند. جابه‌جای سریع روبل با دلار، هراس در بازار، تطبیق بازار با شرایط و در آخر توصیه به سرمایه‌گذاران مجموع این مراحل را تشکیل می‌دهند.جابه‌جای سریع روبل با دلار: وضع تحریم‌های جدید علیه مسکو و تقویت تنش‌های مربوط به حمایت پوتین از بشار اسد، بازارها را در روز ابتدایی هفته گذشته نزولی کردند. فعالان حوزه فاینانس در روسیه، سراسیمگی سرمایه‌گذاران و مردم را دلیل موج دوم فروش گسترده دارایی‌های روسی عنوان کردند. این سراسیمگی در ادامه منجر به سقوط بیشتر روبل و شاخص‌های بازار مسکو شد.

پدیده ترس در بازارها: آنچه هفته گذشته بر سر بازار سهام و روبل آمد، غیرمنتظره بود. کسی آمادگی لازم برای برخورد با این شرایط را نداشت؛ بنابراین هراس بر سرمایه‌گذاران و مردم غالب شد و ابعاد شوک را گسترش داد. تحلیلگران روسی با توجه به رشد قیمت جهانی نفت، امکان تداوم ریزش حدود ۱۰ درصدی روبل در برابر دلار را پیش‌بینی کردند.

شرایط تحت کنترل: روز سه‌شنبه هفته گذشته نشست ارزی مسکو برگزار شد. رئیس بانک مرکزی روسیه در این نشست ضمن اشاره به ریزش ارزش روبل، اصرار داشت که دلیلی برای نگرانی فراگیر وجود ندارد؛ اقتصاد روسیه در حال تطابق با شرایط جدید است و رگولاتوری ریسک خاصی برای ثبات مالی اقتصاد تشخیص نداده است. رویدادهایی که اخیرا شرایط را تغییر داده‌اند، منجر به اصلاح در بازارها خواهند شد. در چنین شرایطی، نوسانات شدید اجتناب‌ناپذیر هستند؛ اما اقتصاد روسیه در حال تطبیق با ریسک‌های خارجی است.توصیه‌نامه خطاب به جامعه: همزمان با سقوط بازارها در روسیه، کارشناسان، بانکداران و مقامات اقتصادی پروسه آرام‌سازی اجتماعی را آغاز کردند. پرهیز از تصمیم‌گیری احساسی پیام مشترک آنان به سرمایه‌گذاران بود. تحلیلگران، بهترین استراتژی ممکن برای مقابله با شوک جدید را عدم‌مقابله عنوان کردند. آنها به سرمایه‌گذاران اطمینان دادند که پایان هراس در بازارها به پایان فروش دارایی‌های روسی منتهی خواهد شد؛ بنابراین پایان نزول شاخص‌ها و روبل منجر به ایجاد فرصت‌های سرمایه‌گذاری جدید و جذابی می‌شود.

حساسیت روبل به نااطمینانی سیاسی

نظرسنجی‌هایی که از سرمایه‌گذاران روسی درخصوص وضعیت بازارهای مالی صورت گرفته‌اند، نشانگر غلبه ابهامات سیاسی به‌عنوان محدودیت اصلی هستند و نرخ بالای بهره کمتر از این عامل بر بازارها اثرگذار است. نابیولینا با این نظر موافق است. به گفته او «رکود اقتصادی ما بیشتر از عوامل ساختاری ناشی می‌شود». اولویت رئیس بانک مرکزی روسیه تداوم کاهش بهای نفت جهانی نیست. او بیشتر بر بهبود پویایی و ماندگاری ثبات در محیط کسب و کار متمرکز است. البته نابیولینا در سال ۲۰۱۶ میلادی به‌طور علنی از غول نفتی دولتی«روس‌نفت» گلایه کرده بود، شرکتی که در راس خود متحدان قدرتمند پوتین را دارد. رئیس بانک مرکزی در رابطه با این شرکت نفتی گفته بود «نیاز روس‌نفت برای بازپرداخت بدهی خارجی بزرگش این انتظار را در بازار به وجود آورده که این غول نفتی به فروش روبل روی آورده است. چنین کاری منجر به افت واحد پولی کشور شده است.» در پی این اعتراض، مدیر روس‌نفت در حرکتی غیرمتعارف به دیدار نابیولینا رفت تا در این رابطه گفت‌وگو کند. پس از این دیدار بود که روس‌نفت انتشار اوراق قرضه را برای تامین مالی بدهی خود متوقف کرد. یکی دیگر از افرادی که دیدگاه‌های مخالفی با نابیولینا داشت، گلازیف مشاور پوتین بود. ایده‌های گلازیف شامل کنترل سرمایه، ممنوعیت استفاده از دلار در روسیه و چاپ اسکناس برای احیای رشد اقتصادی بود. سیاست‌هایی که به کلی با ایده‌های رئیس بانک مرکزی مغایرت داشت. منتقدان نابیولینا می‌گویند سیاست‌های سختگیرانه و انقباضی CBR مقصر اصلی چشم‌انداز اقتصادی ضعیف روسیه است چراکه سرمایه‌گذاری را در این کشور فلج کرده است؛ اما عبور از بحران روبل در سال‌های ۲۰۱۴ و ۲۰۱۶ میلادی با رشد ۵۰ درصدی نقدینگی شرکت‌ها همراه شد که دست آنها را برای برنامه‌ریزی در جهت تقویت جذب سرمایه‌گذاران مهیا  بازگذاشت.

Untitled-1