ایران فرصت آزمون و خطا با طرح‌هایی مثل تولید بنزین از متانول را ندارد؛
گره کور افزایش تولید بنزین
لازم به ذکر است هریک از راهکارهای بیان‌شده محدودیت‌هایی در حوزه مالی، فنی و عملیاتی دارند که در این گزارش به‌صورت مختصر بیان شده‌است، اما با عنایت به همه محدودیت‌های موجود در کشور به‌ویژه در حوزه تامین مالی، باید راهکاری مدنظر قرار گیرد تا با کم‌ترین هزینه، بهترین کارآیی و بیشترین افزایش تولید بنزین را به‌همراه داشته‌باشد.بهطور کلی چهار روش برای افزایش تولید بنزین در کشور وجود دارد که در ادامه بهطور مختصر به بیان هرکدام از این روش‌ها خواهیم پرداخت:
۱- احداث مینیریفاینری مبتنی بر خوراک سبک (میعانات گازی و نفتا)
در حال‌حاضر حدود 220 پالایشگاه کوچک یا در اصطلاح مینیریفاینری در کشور وجود دارد که یک‌چهارم آنها به‌صورت تقطیری و باقی آنها به‌صورت بلندینگ فعالیت می‌کنند. متاسفانه تعداد کمی از مینی ریفاینری‌های موجود از نظر فنی و کیفی، توانایی تامین بنزین با مشخصات(اسپک) لازم را دارا هستند و این واحدها عموما در بحث سولفورزدایی مشکل دارند. خوراک دریافتی این واحدها بهطور متوسط حدود 3درصد گوگرد داشته و این واحدها صرفا به حذف مرکاپتان‌های سبک اکتفا‌کرده و ترکیبات گوگردی سنگین‌تر مانند تیوفن‌ها در فرآورده باقی خواهند ماند و در نتیجه فرآورده‌های تولیدی اکثر این واحدها فاقد کیفیت مناسب جهت مصارف داخلی هستند. همچنین بر اساس مشاهدات میدانی و مطالعات پیش‌بینی رفتار مخزن مبتنی بر مدل‌های شبیه‌‌‌‌‌‌سازی موجود، افت تولید گاز از میدان گازی پارسجنوبی از سال۱۴۰۴ شروع شده و انتظار می‌رود که تولید روزانه به اندازه ۲۸میلیون متر‌مکعب(معادل تولید یک فاز‌استاندارد پارسجنوبی) در هر سال‌کاهش یابد. خوراک دریافتی این واحدها عموما میعانات گازی بوده که احتمالا با بهرهبرداری از پالایشگاه مهر خلیج‌فارس در آینده نزدیک، توانایی تامین پایدار میعانات گازی را نخواهند داشت. در خوراک نفتای وارداتی نیز بسته به کامپوزیشن، نیاز به واحدهای ایزومریزاسیون یا ریفورمینگ وجود داشته که در مینی‌ریفاینری‌های کشور این واحدها وجود ندارند. در مجموع برای تولید گازوئیل و بنزین با استاندارد یورو نیاز به واحدهای HDS، Isom و CCR و خوراک دائمی با مشخصات ثابت وجود دارد که سرمایه‌بر و خارج از توان مالی اکثر مینی‌ریفاینری‌های کشور بوده و با این تفاسیر احداث واحدهای مینیریفاینری با توجه به چالش‌های بیان‌شده کمکی به حل مشکل کمبود تولید بنزین نخواهد کرد.
2- پالایشگاه‌های جدید
بهطور کلی، آینده صنعت پالایش نفت متفاوت از گذشته خواهد بود. در آینده با گذار انرژی و به دلیل کاهش کرک‌اسپرد پالایش نفت‌خام، پالایشگاه‌های نفت‌خام کوچک و ساده(فاقد واحد تکمیلی و با وزن بالای تولید فرآورده‌های سنگین) از بازار حذف خواهند شد.کرک‌اسپرد(Crack Spread) پالایش نفت‌خام، به تفاوت بین قیمت نفت‌خام و قیمت فرآورده‌های پالایشی تولیدشده از آن گفته میشود. این شاخص نشان‌دهنده سودآوری پالایشگاه‌ها و عملکرد اقتصادی آنها است. کرک‌اسپرد یک ابزار کلیدی برای تحلیل بازار انرژی و ارزیابی سودآوری عملیات پالایش نفت‌خام است. پالایشگاه‌ها برای بقا و سودآوری بیشتر باید به‌سوی فرآیندهای تولید کم‌‌‌‌‌‌کربن و محصولات پتروشیمی حرکت کنند. این تحولات نه‌تنها به کاهش انتشار کربن کمک می‌کند، بلکه زمینه را برای انطباق با تقاضای جدید بازار فراهم خواهد کرد. به همین جهت احداث واحدهای پالایشی جدید در دنیا دیگر مرسوم نیست و تنها احداث مجتمع‌های جدید پالایش و پتروشیمی(Crude Oil to Chemical) با هدف تولید حداکثری محصولات پتروشیمی مطرح است. به‌عنوان مثال با گذر زمان و حرکت بیشتر پالایشگاه‌ها به سمت تولید بیشتر خوراک پتروشیمی، تکنولوژی‌های جدیدتر خانواده FCC، همچون HSFCC و DCC مورد‌توجه بیشتر قرارگرفته‌اند. در این تکنولوژی‌ها با استفاده از خوراکVGO، میزان تولید محصولات مورد‌استفاده در صنعت پتروشیمی همچون اتیلن، پروپیلن و گازمایع تا 50درصد افزایش یافته‌است. متاسفانه در این بخش به علت تحریم‌ها محدودیت‌های مالی و تکنولوژی جدی در کشور وجود داشته و با شرایط فعلی امکان احداث این واحدها در کشور وجود ندارد.
3- تبدیل متانول به بنزین
از جمله طرح‌هایی که اخیرا مورد‌توجه فعالان صنعت پتروشیمی و به‌خصوص واحدهای تولیدکننده متانول قرارگرفته، احداث واحدهای MTG با هدف تولید بنزین از متانول است. این طرح دارای اقتصاد ضعیف بوده و تنها با ارائه تخفیف بالای خوراک، اقتصادی خواهدشد، ضمن اینکه در آینده با گذار انرژی و کاهش تقاضای بنزین(که با کاهش قیمت همراه خواهد بود) دولت در راستای حفظ این شرکت‌ها مجبور به ارائه تخفیف‌های بالاتر خواهدشد. همچنین با احداث این واحدها شاهد کاهش درآمد صادراتی کشور و دود‌شدن متانول صادراتی در اثر ناکارآمدی و سیاست‌های نادرست اقتصادی در بخش بنزین (قیمت‌گذاری نادرست و مصرف بی‌رویه) خواهیم بود و در مجموع این طرح اولویت اول افزایش تولید بنزین در کشور نخواهد بود. فارغ از اقتصاد ضعیف طرح تولید بنزین از متانول که با کمک تخفیف خوراک، به بازدهی حداقلی خواهد رسید، پیگیری تنظیم قرارداد حداقل ۱۰ساله تعیین فرمول قیمت‌گذاری بنزین با وزارت نفت به‌نحوی‌که ضرایب و بنچمارک‌‌‌‌‌‌های فرمول قیمت‌گذاری بنزین تولیدی بهطور دقیق مشخص و غیرقابل‌تغییر باشند، بسیار مهم و ضروری است. در غیر‌این‌صورت پیش‌بینی میشود در آینده چالش فعلی پالایشگاه‌های کشور برای این واحدها نیز اتفاق‌افتاده و با تغییر فرمول قیمت‌گذاری بنزین دچار کاهش سودآوری شوند.
4- احداث واحدهای تکمیلی در پالایشگاه‌های نفت‌خام فعلی
در آینده با افزایش سرعت گذار به انرژی‌های تجدیدپذیر، تقاضای انرژی برای فرآورده‌های نفتی(به‌خصوص فرآورده‌های سنگین) کاهش خواهدداشت که باعث کاهش کرک‌اسپرد فرآورده‌های نفتی و در مجموع باعث کاهش سودآوری پالایشگاه‌های نفت خواهدشد، به‌همین‌دلیل احداث واحدهای Bottom Upgrading همچون واحد FCC که سهم بسزایی در کاهش وزن فرآورده‌های سنگین تولیدی و افزایش تولید فرآورده‌های سبک و با ارزش‌افزوده بالاتر دارد، در حفظ روند سودآوری پالایشگاه‌ها از اهمیت بالایی برخوردار است. حجم تولید روزانه نفتکوره در پالایشگاه‌های کشور بالغ‌بر ۶۰میلیون لیتر است. در کشور تنها در حد فاصل سال‌های 1389 تا 1393 کاهش 4.6واحد‌درصد در تولید نفتکوره مشاهده میشود که دلیل اصلی آن افزایش تولید وکیوم‌باتوم و قیر در پالایشگاه‌ها و همچنین قرارگرفتن واحدهای ارتقای RCD وRFCC پالایشگاه امام‌خمینی شازند در مدار تولید است. در صورت احداث و بهرهبرداری از واحدهای FCCعلاوه بر کاهش تولید نفتکوره با ارزش‌افزوده کمتر و بهبود اقتصاد پالایشگاه‌ها، بین ۱۶ تا 40میلیون لیتر (متغیر بسته به نوع خوراک، تکنولوژی و طراحی) به ظرفیت تولید روزانه بنزین کشور افزوده خواهدشد. حداقل فرآورده بنزین تولیدی(16میلیون لیتر) با ارتقای پالایشگاه‌های فعلی معادل با حجم بنزین تولیدی در صورت احداث یک پالایشگاه نفت‌خام ۵۰۰هزار بشکه‌‌‌‌‌‌ای با ضریب پیچیدگی پایین است و اهمیت توسعه پالایشگاه‌های فعلی را بیش از گذشته تداعی می‌کند؛ در واقع بهترین مسیر برای تولید بنزین و رفع کمبود آن، ارتقای ضریب پیچیدگی پالایشگاه‌های موجود است تا ضمن تولید بنزین، اقتصاد پالایشگاه نیز بهبود یابد، یعنی حل هر دو مشکل کمبود بنزین و توسعه پالایشگاه‌ها.با توجه به روند گذار انرژی و محدودیت منابع مالی، کشور فرصت آزمون و خطای بنزینی با طرح‌هایی مثل احداث مینی‌‌‌‌‌‌ریفاینری‌‌‌‌‌‌ها و تولید بنزین از متانول را ندارد. تنها راهکار اصولی و درست، توجه به ظرفیت‌های موجود و اجرای پروژه‌های تبدیلی نفتکوره در پالایشگاه‌های فعلی است که به‌دلیل تغییر فرمول قیمت بنزین و کاهش تخفیف خوراک نفت‌خام، به دلیل کاهش سودآوری پالایشگاه‌ها با چالش تامین منابع مالی مواجه شده‌است. به احتمال زیاد دوران طلایی کرک‌اسپرد پالایش نفت‌خام(نیمه دوم سال۱۴۰۱ و سال۱۴۰۲) که به دلیل شرایط خاص بازار(جنگ اوکراین) اتفاق‌افتاده و منجر به افزایش سودآوری پالایشگاه‌های کشور شده بود، دیگر اتفاق نخواهد افتاد. متاسفانه همان دوران مبنای تصمیم‌گیری قرارگرفته و در سال‌جاری با تغییر فرمول قیمت بنزین حدود 1.3میلیارد دلار از درآمد پالایشگاه‌های نفت‌خام کاهش پیدا خواهد کرد که این امر چالش اساسی در پیشبرد طرح‌های افزایش ضریب پیچیدگی پالایشگاه‌ها خواهد بود. براساس یک تصمیم دیگر نیز تخفیف ۵درصدی خوراک مشروط به اجرای طرح‌های توسعه‌‌‌‌‌‌ای پالایشگاه‌های کشور شده و در صورت تاخیر در اجرای پروژه‌ها،درصد تخفیف خوراک کاهش خواهدداشت. با کاهش تخفیف خوراک که منجر به کاهش سودآوری پالایشگاه‌های نفت میشود، در روند تامین مالی و پیشرفت پروژه‌ها اخلال ایجاد خواهدشد که این امر مجددا منجر به کاهش تخفیف خوراک نفت‌خام خواهدشد. این سیکل معیوب در پالایشگاه‌ها تکرار شده و به دلیل تغییر فرمول بنزین نیز تشدید میشود. در مجموع بر اساس مطالب بیان‌شده ضمن لزوم توجه جدی در احداث واحدهای FCC برای جبران کمبود تولید بنزین در کشور، نقش سیاستگذاری صحیح و هدایت قوای مقننه و مجریه کشور (مجلس شورای‌اسلامی و وزارت نفت) در حمایت از پالایشگاه‌ها در جهت کاهش ریسک و اصلاح رویه فعلی بیش از گذشته اهمیت پیدا کرده‌است.
