بار گران
حملونقل ریلی در صنعت فولاد چه جایگاهی دارد؟
افزایش رقابت‌پذیری صنعت فولاد با بهره‌گیری از حمل ریلی
به‌طور کلی استفاده از شبکه حملونقل ریلی می‌تواند تاثیر بسیار زیادی در کاهش قیمت تمام‌شده و قدرت رقابت‌پذیری داشته باشد. میزان رقابت‌پذیری صنایع فولادی و به‌ویژه مصرف‌کنندگان به حملونقل وابسته است؛ چراکه بخشی از بهای تمام‌شده محصول تولیدی شامل هزینه‌های حمل مواد اولیه و محصولات تولیدی می‌شود. با توجه به نقش مهم حملونقل در صنایع مادر و بزرگ، اصلی‌ترین نکته، رعایت جانمایی واحدهای زنجیره تولید فولاد با معادن سنگ‌آهن، بندرها و شبکه راه‌آهن است. دولت باید در برنامه‌ریزی برای صدور مجوز، ایجاد و توسعه طرح‌های تولیدی، نزدیکی این طرح‌ها به معادن، بندرها و خطوط ریلی را به‌منظور کاهش هزینه‌های حملونقل در نظربگیرد.
درحال‌حاضر، هزینه‌های حملونقل در تولید فولاد بیش از پیش‌بینی‌ها بوده، درحالی‌که این مقدار در کشورهای با زیرساخت حملونقل مناسب، بسیار کمتر است.
طی مطالعات به‌عمل‌آمده در کشورهای توسعه‌یافته تمایل به استفاده از راه آهن برای حمل مواد معدنی بیشتر است؛ در این کشورها اطمینان از حملونقل، سطح قیمت‌ها، ظرفیت، مدیریت اطلاعات و مدت زمان جزو شاخص‌هایی هستند که در انتخاب خطوط ریلی در حمل مواد معدنی موثر است. وضعیت ایران از نظر قرار گرفتن در مسیر ترانزیتی از موقعیت خوبی برخوردار است، ولی گسستگی خطوط راه آهن ایران از خطوط راه آهن جهانی موجب شده نتوانیم از این مسیر برای صادرات محصولات خود یا حتی در بخش ترانزیتی بهره ببریم.
درحال‌حاضر، مشکل حملونقل در زنجیره فولاد فقط مربوط به جابه‌جایی مواد اولیه مثل سنگ‌آهن، کنسانتره یا گندله نیست، بلکه تعدادی از شرکت‌های فولادی به‌دلیل عدم اتصال به شبکه ریلی مجبورند محصولات نیمه‌نهایی و نهایی خود را به‌طور عمده به‌وسیله جاده حمل کنند که این مساله از عدم جانمایی درست واحدهای تولیدی در گذشته حکایت دارد.
از سوی دیگر، با دسترسی به یک روش حمل مناسب تولیدکنندگان نیز می‌توانند با سرعت بیشتری ضمن دریافت اقتصادی و پایدار مواد اولیه، محصولات خود را در اختیار مصرف‌کنندگان قرار دهند. امروزه رقابت در صنعت فولاد دنیا بسیار مهم است و هر فولادسازی که بتواند تولید رقابت‌پذیری داشته باشد، موفقیت خود را در بازار تضمین خواهد کرد.
ایران به دلیل موقعیت خاص جغرافیایی و قرار گرفتن در مسیر راه‌های بین‌المللی، حملونقل خصوصاً حمل ریلی جایگاه ویژه‌ای در توسعه اقتصادی کشور دارد. از طرفی در ایران به دلیل وجود منابع معدنی و کارخانه‌ها به‌خصوص صنایع فولاد در نقاط مختلف حمل ریلی جایگاه ویژه‌ای در حمل محمولات زنجیره فولاد داشته است. به گونه‌ای که بیشترین میزان حمل را در شیوه‌های حمل ریلی و جاده‌ای به خود اختصاص داده است.
علل جایگاه برتر حمل ریلی نسبت به حمل جاده‌ای در صنعت فولاد
حملونقل ریلی از لحاظ مصرف سوخت و کارایی بسیار کاراتر از زیر‌بخش حملونقل جاده‌ای عمل می‌کند. همچنین هزینه‌های تخریب و اجتماعی در حملونقل ریلی به مراتب کمتر از حملونقل جاده‌ای است. بر اساس مطالعات بانک جهانی و سازمان محیط زیست هر تن آلاینده منتشر‌شده در سیستم حملونقل به عنوان معیاری برای مشخص شدن هزینه اجتماعی در نظر گرفته می‌شود. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده هزینه تخریب محیط زیست در سیستم حملونقل جاده‌ای تقریباً هشت برابر این شاخص در سیستم حملونقل ریلی است.
همچنین بالا بودن ضریب ایمنی، کاهش قابل توجه در میزان مصرف سوخت، حمل حجم زیاد از محصول در هر مرحله بارگیری و بالطبع کاهش تردد جاده‌ای از ویژگی‌های حمل ریلی است.
حملونقل یکی از اساسی‌ترین بخش‌ها در اقتصاد کشور است؛ وجود زیرساخت مناسب برای حملونقل کالا به یک کسب‌و‌کار کمک می‌کند تا بتواند با سایر رقبا رقابت کند. حملونقل ریلی به عنوان یکی از زیربخش‌های حملونقل، دارای نقش کلیدی در اقتصاد نسبت به روش‌های دیگر حملونقل است. براساس سند چشم‌انداز ۲۰ساله و تا افق ۱۴۰۴ باید سهم حملونقل ریلی برون‌شهری در جابه‌جایی کالا از ۱۰ به ۳۰ درصد از کل حملونقل کشور برسد.
چالش‌های پیش‌روی حمل ریلی محصولات فولادی
در حال حاضر به دلیل وجود فاصله بین تولیدکننده و مصرف‌کننده و ماهیت نگهداری و حمل مواد اولیه، حملونقل یکی از چالش‌های بنگاه‌های زنجیره فولاد کشور به شمار می‌رود. بر اساس بررسی‌های انجام‌شده در حال حاضر بیش از 60 درصد حمل ریلی مواد اولیه و محصولات کشور مربوط به محمولات زنجیره‌های فولاد است.
با توجه به هدف راه آهن مبنی بر حمل 200 میلیون تن محموله در افق 1404 و جایگاه فعلی حمل محصولات مرتبط با زنجیره فولاد و سهم آنها در حمل، لازم است این موضوع مورد توجه راه آهن و بنگاه‌های زنجیره فولاد قرار بگیرد و ضرورت آینده‌نگری برای تامین زیرساخت‌ها و امکانات لازم جهت لجستیک زنجیره فولاد صورت پذیرد. بنابراین سرمایه‌گذاران در بخش‌های مختلف زنجیره فولاد باید حملونقل ریلی را مشابه یکی از بخش‌های تولیدی و فرآیندهای آن لحاظ کرده و در زیرساختهای آنها نگاه ویژه‌ای به این مقوله داشته باشند.
قطعاً حمل پایدار مواد اولیه و محصولات تولیدی، یکی از الزامات تولید پایدار بوده و در صورت ایجاد ثبات و توسعه در این بخش بهره‌برداری از ظرفیت‌های تولید و توسعه‌های آتی امکان‌پذیر خواهد بود.
طبق بررسی‌های کارشناسی حملونقل ریلی مواد و محصولات در مسیر طولانی به خصوص بالای 250 کیلومتر علاوه بر مسائل زیست‌محیطی و ایمنی به دلیل اقتصادی نسبت به حمل جاده‌ای مقرون به‌صرفه‌تر است. اما در کشور ما متاسفانه به دلیل محدودیت‌هایی از قبیل عدم اتصال تعدادی از مبادی تامین و مراکز بار به شبکه ریلی، محدودیت‌های نیروی کشش و ظرفیت سیر که به کاهش قابل توجه سرعت سیر نیز منجر شده است، حمل قابل توجهی از مواد و محصولات زنجیره فولاد به حمل جاده‌ای کشانده شده است. البته پایین بودن نیروی کشش به دلیل نبود لوکوموتیو آماده مهم‌ترین دلیل حمل جاده‌ای مواد اولیه و محصولات فولادی است.
در حال حاضر کمبود نیروی کشش از چالش‌های عمده حمل ریلی بوده که علاوه بر تاثیر در حمل کالاهای اساسی، ترانزیت و سوخت منجر به توقف طولانی واگن‌های حمل مواد اولیه در مسیر حمل و عدم حمل به‌موقع مواد اولیه شد و بعضاً کاهش تولید تعدادی از کارخانه‌های تولیدی را سبب شده که در صورت تداوم این موضوع به توقف بخش‌های تولیدی برخی از صنایع منجر خواهد شد. عدم اتصال مبادی به شبکه ریل و ظرفیت سیر نیز رتبه‌های بعدی رادر این مورد به خود اختصاص می‌دهند.
بنابراین موضوع حملونقل یکی از چالش‌های مهم صنعت فولاد کشور به‌شمار می‌رود که بخش قابل‌توجهی از هزینه‌های تولید محصولات فولادی را به خود اختصاص داده است. استفاده از حملونقل ریلی می‌تواند با کاهش هزینه‌های عملیاتی، سودآوری و توان صادراتی شرکت‌های فولادی را افزایش دهد. با وجود این، به‌دلایل مختلف از جمله یارانه بالای سوخت در کشور و عدم توسعه زیرساختهای ریلی، توجه زیادی به این مقوله نشده است.
نیاز به سرمایه‌گذاری در زیرساختهای ریلی
بررسی‌ها نشان می‌دهد، کالاهای معدنی و فلزی به ترتیب دارای رتبه اول و چهارم در میزان حمل جاده‌ای بوده‌اند، که این خود نشان‌دهنده حجم بالای حمل مواد معدنی در کشور است که باید ظرفیت بیشتری را در حوزه حمل ریلی به خود اختصاص دهد. با توجه به افق 1404 در مورد تولید 55 میلیون تن (شمش فولاد) و نیاز به حمل بخشی از 168 میلیون تن سنگ‌آهن، 86 میلیون تن کنسانتره و 80 میلیون تن گندله مرتبط با تولید 55 میلیون تن و افزایش سهم ریل در حمل این مواد لازم است، اقدامات موثر از سوی راه آهن جمهوری اسلامی ایران که بعضاً با مشارکت و سرمایه‌گذاری شرکت‌های صنایع معدنی و فولادی در خصوص زیرساختهای حمل ریلی از جمله افزیش بهره‌وری، تامین نیروی کشش و توسعه شبکه ریلی به عمل آید تا علاوه بر تضمین حمل پایدار مواد اولیه و محصولات فولادی در راستای توسعه اقتصادی و تحقق توسعه اجتماعی در بخش‌های مختلف نیز گام برداشته شود.
پیش‌بینی دولت برای حمل بار توسط شبکه ریلی در چشم‌انداز سال ۱۴۰۴ برابر با ۲۰۲ میلیون تن بوده که از این میزان بار ۱۰5 میلیون تن برای مواد معدنی و فولادی است و همچنین در سند چشم‌انداز طول شبکه ریلی کشور ۲۵ هزار کیلومتر برآورد شده است که در حال حاضر کل خطوط ریلی (اصلی، فرعی، مانوری) در حدود 14 هزار کیلومتر برآورد می‌شود. بنابراین برای رسیدن به سند چشم‌انداز احداث 9 هزار کیلومتر از ضروریات لازم است.
برای دستیابی به حملونقل فولاد در چشم‌انداز ۱۴۰۴ (به میزان ۵۵ میلیون تن)، از مجموع ۱۲ هزار کیلومتر خطوط توسعه، تا پایان سال ۱۴۰۴، سهم فولاد به میزان ۱۷۹۵ کیلومتر است که علاوه بر این ۱۲۵۵ کیلومتر از خطوط راه‌آهن نیز باید دوخطه بشود تا بتوان به اهداف سند چشم‌انداز در حملونقل ریلی دست یافت.
در کشورهای پیشرفته برای حمل مواد معدنی عمدتاً از بخش ریلی استفاده می‌شود، در حالی که در ایران به علت بالا بودن هزینه‌های احداث زیرساختهای حمل ریلی نسبت به حمل جاده‌ای و دریایی سهم ریلی پایین‌تر است. به همین علت صنایع معدنی و فولاد از مزیت‌های راه آهن نمی‌توانند استفاده کنند که در نتیجه باعث بالا رفتن هزینه تمام‌شده محصولات خواهد شد.
آمارها نشان می‌دهند، 30 کشور برتر در زمینه خطوط ریلی، بیش از 84 درصد خطوط ریلی جهان را در اختیار دارند و 52 درصد از این خطوط، تنها متعلق به شش کشور است. در این میان، ایران با داشتن حدود 15 هزار کیلومتر خط ریلی، یک درصد از خطوط ریلی جهان را به خود اختصاص داده و جایگاه بیست‌ویکم جهان را در این زمینه کسب کرده است. در بخش لجستیک و زنجیره‌های تامین در حوزه ترانزیت و جابه‌جایی کالا و صادرات نیز ایران در رتبه 64 جهان قرار دارد. در حال حاضر، حجم جابه‌جایی بار در کشور حدود 500 میلیون تن است که 12 درصد آن با استفاده از سیستم ریلی انجام می‌شود و براساس برنامه ششم این مقدار باید به 30 درصد افزایش یابد.
