چراغ‌ها را من روشن می‌کنم
توسعه صنعت برق ایران در دوره پهلوی
با بهره‌برداری از کارخانه برق شهرداری (اشکودا)، برق کافی به اهالی تهران عرضه شد، ولی با ورود متفقین و شروع کار رادیو تهران، در اردیبهشت ۱۳۱۹ نیاز عمومی به برق بیشتر شد. روند افزایش مصرف در سال‌های ۱۳۲۰ تا ۱۳۲۷ کار را به آنجا رسانید که در سال ۱۳۲۵، دفاتر برق تهران مهر شد تا هیچ مشترک جدیدی پذیرفته نشود، بهای یک انشعاب پنج‌آمپری که بین مردم خرید و فروش می‌شد، از ۶۰ هزار ریال نیز گذشته بود. با این حال مساله جنگ و اشغال ایران از سوی متفقین و آشفتگی اوضاع سیاسی داخلی از یک طرف و عدم امکان ساخت و حمل قطعات نیروگاه‌ها از سوی دیگر، امید به نصب نیروگاه‌های جدید را سلب می‌کرد. در اولین سال‌های پس از اشغال ایران توسط متفقین، توسعه صنعت برق به کندی صورت می‌گرفت. در این سال‌ها، همزمان با ادامه جنگ جهانی دوم و ویران شدن بسیاری از کارخانه‌های سازنده لوازم و تجهیزات در سراسر جهان، صنعت برق ایران نیز نمی‌توانست از این بحران جهانی به دور باشد و در نتیجه پیشرفت قابل توجهی در این زمینه صورت نگرفت. پس از پایان جنگ و پیش از خروج متفقین از ایران، برای تامین نیاز برق کشور، چهار دستگاه مولد وستینگهاوس ۲۰۰۰ کیلوواتی خریداری شد که در شمال نیروگاه اشکودا نصب و در مهرماه ۱۳۲۷ به بهره‌برداری رسید و به طور موقت مشکل برق تهران را حل کرد. احداث این نیروگاه و حتی استفاده از نیروی مازاد مولدهای برق کارخانه‌های دولتی از جمله سلطنت آباد، سیمان ری، سیلو، دخانیات و راه‌آهن نیز تکافوی پاسخگویی به نیازهای برق تهران را نمی‌کرد. چنان‌که در زمستان ۱۳۲۸، کمبود نیروی برق تهران به طور کامل محسوس شد و به همین خاطر، مسوولان پس از مطالعه و بررسی‌های لازم در سال‌های ۱۳۳۲ و ۱۳۳۳ اقدام به خرید سه دستگاه مولد دیزلی ۱۳۰۰ کیلوواتی از کارخانه نردبرگ آمریکا به مبلغ ۵۰۰ هزار دلار کردند. این مولدها در شمال غربی نیروگاه اشکودا نصب شد و در فاصله سال‌های ۱۳۳۴ و ۱۳۳۵ مورد بهره‌برداری قرار گرفتند. در برخی از شهرها و روستاهای بزرگ نیز، شهرداری‌ها یا بخش خصوصی به طور مستقل اقدام به نصب مولد و احداث شبکه توزیع برق کردند.
صنعت برق در برنامه اول عمرانی کشور
برنامه هفت ساله اول عمرانی کشور، از مهرماه ۱۳۲۷ به اجرا گذاشته شد. هدف اصلی در توسعه صنعت برق، تامین مصارف خانگی و روشنایی شهرها و فراهم آوردن رفاه اجتماعی بود. در این برنامه مبلغ ۲۵۰ میلیون ریال برای خرید مولدهای برق هزینه شد. در طول برنامه مذکور، سازمان برنامه مولدهای برق دیزلی ۵۰، ۱۰۰ و ۱۵۰کیلوواتی را خریداری کرده و با کارمزد و بهره سه درصد به شرکت‌های برق خصوصی و شهرداری‌ها فروخت. در این برنامه کمک‌های سازمان برنامه محدود به نقاطی بود که موسسه‌های برق آنها قدرت پرداخت ۵۰ درصد سهم سرمایه‌گذاری برق را دارا باشند، در نتیجه توسعه صنعت برق در برنامه اول عمرانی تابع امکانات و نیاز جاری و آینده شهرها بود. در اواخر برنامه اول عمرانی، قدرت نصب‌شده نامی نیروگاه‌های برق کشور برابر ۴۰ مگاوات و میزان تولید انرژی برق نزدیک به ۲۰۰ میلیون کیلووات ساعت بود. در این برنامه اقدامات بسیار محدودی برای ایجاد نیروگاه‌های برق‌آبی، بخاری و گازی نیز صورت گرفت و با نصب یک توربین بر روی رودخانه شوشتر با ژنراتوری به قدرت ۵۰۰ کیلووات، استفاده از نیروی برق‌آبی در خوزستان آغاز شد.
صنعت برق در برنامه دوم عمرانی
در این برنامه که از مهرماه ۱۳۳۴ تا مهرماه ۱۳۴۱ اجرا شد، اجرای طرح‌های مربوط به گسترش و ایجاد شبکه‌های برق به عنوان یک فعالیت عمران شهری در جهت بهبود وضع زندگی مردم در برنامه گنجانده شد. اهداف اصلی در این برنامه، بر پایه محورهای زیر استوار بود:
۱- افزایش قابلیت تولید برق ۲- کاهش هزینه تولید برق ۳- اصلاح نرخ‌ها و کاهش سطح عمومی نرخ‌ها.
برای تحقق اهداف فوق، کارشناسان داخلی و خارجی پیشنهاد داده بودند که محدوده جغرافیایی کشور به چهار منطقه تقسیم شده و برای هر منطقه با توجه به شرایط خاص آن منطقه، برنامه جداگانه‌ای برای توسعه تاسیسات برق تنظیم و به موقع به اجرا گذاشته شود. این چهار منطقه عبارت بودند از خوزستان (با هدف تشویق صنایع)، تهران، شهرهای بزرگ به ویژه اصفهان، مشهد، تبریز، شیراز، ساری، بابل، قائمشهر و... و شهرهای کوچک‌تر. برنامه دیگری که طی سال‌های برنامه دوم عمرانی کشور آغاز شد، شروع کار ساختمان سدهای بزرگ از قبیل سد دز (با ظرفیت اولیه ۱۳۰ مگاوات)، امیرکبیر (با ظرفیت اولیه ۹۱ مگاوات) و سفیدرود (با ظرفیت اولیه ۳۵ مگاوات) و سپس احداث نیروگاه‌های برق آبی در آنها بود. هدف این بود که عملیات اجرایی این سدها در سال‌های اولیه برنامه سوم عمرانی کشور پایان یافته و ظرفیت نیروگاه‌های برق آبی کشور، به حدود ۲۵۰ مگاوات برسد و در آینده نیز به موازات افزایش نیاز به نیروی برق، ظرفیت این نیروگاه‌ها به تدریج افزایش یابد. طی سال‌های برنامه عمرانی دوم کشور برای نخستین بار خطوط انتقال نیروی ۱۳۲کیلوولتی کشیده شد و برنامه برق‌دار کردن شهرها همراه با سایر برنامه‌های توسعه اقتصادی، اجتماعی شروع شد. در این هنگام برای نخستین بار مراکز تولید و ایجاد شبکه برای ۱۷۰ شهر کشور، طبق استانداردهای بین‌المللی، طراحی و به مرحله اجرا درآمد. برای تامین سرمایه‌گذاری‌های مورد نیاز، ۵۰ درصد آن توسط سازمان برنامه و بودجه و ۵۰ درصد دیگر توسط شهرداری‌ها تامین شد. میزان سرمایه‌گذاری‌های انجام‌شده برای افزایش قدرت نصب‌شده نیروگاه‌ها ۲۴۲۵ میلیون ریال و برای افزایش ظرفیت شبکه، ۱۱۹۰ میلیون ریال بوده است.
نیروگاه طرشت
در اواخر سال‌های برنامه اول هفت‌ساله عمرانی کشور گامی اساسی در راه تامین برق تهران برداشته شد. در بهمن‌ماه سال ۱۳۳۳ قراردادی با شرکت آلستوم فرانسه برای خرید و نصب چهار دستگاه توربین بخاری هر یک به قدرت ۵/ ۱۲ مگاوات و در مجموع به قدرت ۵۰ مگاوات به امضا رسید تا در بیرون شهر تهران در نزدیکی روستای طرشت نصب شود. بهره‌برداری از اولین واحد این نیروگاه در مردادماه ۱۳۳۸ آغاز و پس از این تاریخ، واحدهای دیگر نیز به تدریج بهره‌برداری شدند. جمع هزینه این نیروگاه به ۶۰۰ میلیون ریال بالغ شد. بدیهی است افزایش توان و انرژی برق در این زمان، نیاز به شبکه‌ای قوی‌تر و با ولتاژ بالاتر داشت. تا قبل از بهره‌برداری از نیروگاه طرشت، همان ولتاژ ۳/ ۶ کیلوولت در تهران معمول بود، به نحوی که تا سال ۱۳۳۴ تعداد ۱۳۱ ایستگاه توزیع را تغذیه می‌کرد، خرید نیروگاه ۵۰مگاواتی طرشت و پیش‌بینی رسیدن برق سد کرج به تهران، موجب شد که ولتاژ انتقال و توزیع برق در تهران تغییر کند. به همین جهت در هجدهم تیرماه ۱۳۳۶، قراردادی بین برق تهران و شرکت «سیبرا»ی بلژیک و «کوژلکس» فرانسه به منظور ایجاد شبکه جدیدی برای تهران منعقد شد. در نتیجه ولتاژ برای شبکه انتقال آن زمان، ۶۳ کیلوولت و برای توزیع فشار قوی، ۲۰ کیلوولت تعیین و همان ولتاژ ۲۲۰/ ۳۸۰ ولت برای فشار ضعیف تثبیت شد. گفتنی است در حال حاضر انتقال برق سد کرج به تهران، با ولتاژ ۱۳۲ کیلوولت صورت می‌گیرد. از ویژگی‌های صنعت برق در این دوره می‌توان به تعدد تاسیسات تولید و توزیع در شهرها اشاره کرد. شبکه‌های توزیع به محدوده شهرها منتهی می‌شد، برای مناطق روستایی شبکه برق وجود نداشت و نیروی برق مورد نیاز برای آبیاری و کشاورزی از طریق مولدهای دیزلی تامین می‌شد. به علاوه غیر از مراکز استان‌ها، در بسیاری از شهرهای کشور، نیروی برق فقط در ساعات شب و حداکثر تا نیمه‌شب توزیع می‌شد. بر اساس آمار در سال ۱۳۳۵، تقاضای برق در تهران ۵/ ۲ برابر عرضه و در شهرهایی چون تبریز، مشهد و شیراز تا پنج یا شش برابر عرضه بوده است. خاموشی‌های طولانی، ولتاژ پایین، نوسانات فرکانس و قطع و وصل مکرر برق موجب لطمه خوردن به ماشین‌آلات و تجهیزات برقی شده بود. هزینه تولید برق بسیار بالا بود که از جمله مهم‌ترین عوامل آن می‌توان به تعدد موسسات خصوصی تولید و توزیع برق، اشاره کرد که اغلب برق را به منظور تامین مصارف روشنایی تولید می‌کردند. علت دیگر فرسودگی مولدها و غیراستاندارد بودن شبکه‌های توزیع بود.
صنعت برق در برنامه سوم عمرانی
در برنامه سوم عمرانی کشور که از مهرماه ۱۳۴۱ به مدت پنج سال و نیم به اجرا گذاشته شد، به نقش صنعت برق در تقویت زیربنای اقتصادی اهمیت زیادی داده شد، ضمن آنکه تامین برق برای مصارف صنعتی در درجه اول اهمیت قرار داشت، روشنایی شهرها و مصارف خانگی نیز از نظر دور نمانده و برنامه‌ریزی‌هایی به منظور تامین رفاه اجتماعی صورت گرفته بود. در این سال‌ها برای نخستین بار برنامه‌ای برای توسعه و گسترش صنعت برق تنظیم و در برنامه‌های عمرانی کشور گنجانیده شد. اعتبارات نسبتاً زیادی برای تولید، انتقال و توزیع نیروی برق در سراسر کشور، پیش‌بینی شده و به مصرف رسید. هدف اساسی در این برنامه‌ریزی، تشویق و تسهیل کار صنایع و افزایش و بهبود رفاه مصرف‌کنندگان بود. برای تحقق بخشیدن به این دو هدف، لازم بود انرژی برق به میزان کافی و با نرخ مناسب در اختیار مصرف‌کنندگان قرار گیرد. این امر فقط از طریق توسعه تاسیسات تولید، انتقال و توزیع به ویژه در مراکز عمده مصرف و شهرهای بزرگ و متوسط که از لحاظ صنعتی اهمیت بیشتری داشتند، بر مبنای طرح‌های جامع اقتصادی امکان‌پذیر بود. به همین خاطر بازارهای برق به سه گروه متمایز تقسیم شده و برای هر گروه برنامه‌ریزی‌های جداگانه‌ای انجام گرفت:
۱- تامین برق مراکز عمده مصرف با اعتباری به میزان ۱۴ میلیارد ریال
۲- تامین برق ۱۷ شهر متوسط با اعتباری به میزان ۵/ ۱ میلیارد ریال
۳- تامین برق شهرهای کوچک با اعتباری به میزان ۲/ ۱ میلیارد ریال.
همچنین برای بهینه‌سازی روش‌های بهره‌برداری به منظور بهبود کیفیت نیروی برق، کاهش هزینه تولید و اصلاح و ترکیب نرخ‌ها، که می‌توان آنها را جزو هدف‌های کلی و عمومی برنامه سوم عمرانی کشور به حساب آورد، اعتباری به میزان ۶۰۰ میلیون ریال در نظر گرفته شده بود. در آخرین تجدید نظری که در اعتبارات برنامه سوم عمرانی کشور به عمل آمد، هزینه سرمایه‌گذاری در صنعت برق به ۲۱ میلیارد ریال افزایش یافت.
تاسیس سازمان برق
از جمله مسائل پیش‌بینی‌شده صنعت برق در برنامه سوم عمرانی کشور، تاسیس سازمانی مستقل برای توسعه صنعت برق بود. در سیزدهم دی‌ماه ۱۳۴۱، «سازمان برق ایران» تاسیس شد. با توجه به اینکه طبق اساسنامه سازمان، بودجه آن از سوی سازمان برنامه و بودجه تامین می‌شد، سازمانی مستقل بود. وظیفه سازمان برق ایران، تهیه و اجرای سیاست‌ها و اهداف برنامه عمرانی کشور بود و ارکان این سازمان به طور مستقیم با سازمان برنامه و بودجه ارتباط داشتند. هدف اولیه این سازمان، تشکیل شرکت‌های برق ناحیه‌ای بود. به این ترتیب که تولید، انتقال و بهره‌برداری به صورت عمده به این‌گونه شرکت‌ها محول شده و این شرکت‌ها، به نمایندگی از سوی سازمان برق ایران، به انجام وظایف محوله پرداختند و برق را به طور جزئی در اختیار مصرف‌کنندگان قرار می‌دادند. ولی پس از مدتی با تغییراتی که در اساسنامه این‌گونه شرکت‌ها داده شد، توزیع و فروش جزئی برق تحت اختیار و جزو وظایف شرکت‌های برق منطقه‌ای درآمد و شرکت‌های برق ناحیه‌ای از بین رفتند. تا پیش از تشکیل سازمان برق ایران، سازمان برنامه توسط شهرداری‌ها توسعه صنعت برق را بر عهده داشت. سازمان برق ایران بر صنعت برق کشور نظارت اجرایی نداشت و فعالیت‌های آن محدود به نظارت بر برنامه‌ها و اعتباراتی بود که توسط سازمان برنامه و بودجه تصویب می‌شد و این سازمان تا قبل از تشکیل وزارت آب و برق از نظر مالی تحت نظارت سازمان برنامه و بودجه بوده است. لایحه تاسیس وزارت آب و برق، در ۲۲ اسفندماه ۱۳۴۲ به تصویب مجلس شورای ملی رسید و سازمان برق ایران، تا سال ۱۳۴۴ به عنوان یک سازمان وابسته به وزارت مذکور، فعالیت‌های خود را با توجه به اساسنامه خود و قانون تاسیس وزارت آب و برق ادامه داد. سپس به موجب تبصره ۵۰ قانون بودجه سال ۱۳۴۴ کل کشور، از اول فروردین ۱۳۴۴ این سازمان منحل و در وزارت آب و برق ادغام شد.
ملی شدن صنعت برق
پس از شروع به کار وزارت آب و برق در سال ۱۳۴۳، برای اجرای طرح‌های مختلف صنعت برق از یک‌سو نیاز به سرمایه‌گذاری‌های سنگین بود که از عهده بخش خصوصی خارج بود، از سوی دیگر دولت قادر به تامین اعتبارات برای این بخش نبود، از همین رو، با هدف عرضه کافی انرژی برق در جهت تامین تقاضای روزافزون کشور، کلیه موسسات خصوصی برق در اختیار وزارت آب و برق قرار گرفت و در ادامه روند ملی شدن صنایع و منابع، صنعت برق نیز ملی اعلام شد.
صنعت برق در برنامه چهارم عمرانی
طی پنج سال برنامه چهارم عمرانی کشور، که از ابتدای سال ۱۳۴۷ به اجرا درآمد، برنامه‌های مربوط به صنعت برق با اهداف کلی و مشخص، جزو یکی از فصول برنامه چهارم منظور شد. در این برنامه، افزایش درآمد صنعت نفت موجب افزایش چشمگیر درآمد ملی کشور شد و با اختصاص یافتن قسمت اعظم این درآمد به سرمایه‌گذاری در بخش دولتی، از جمله صنعت برق، زمینه نیل به حداکثر رشد اقتصادی و ارتقای نسبی سطح زندگی مردم فراهم آمد. سیاست‌های اجرایی صنعت برق در برنامه چهارم عمرانی عبارت بودند از:
۱- تشکیل شورای انرژی کشور: این شورا به منظور ایجاد هماهنگی در بهره‌برداری از منابع انرژی کشور و تنظیم یک برنامه جامع ملی برای استفاده از انواع انرژی، فعالیت خود را از ابتدای سال ۱۳۴۷ آغاز کرد.
۲- کاهش هزینه تولید نیروی برق
۳- توسعه برق در روستاها
۴- تاسیس شرکت تولید و انتقال نیروی برق ایران (توانیر): شرکت توانیر در سال ۱۳۴۸، به منظور استفاده بهینه از انرژی تولیدی نیروگاه‌های بزرگ و انتقال انرژی تولیدشده این نیروگاه‌ها به مناطق مصرف در سراسر کشور، شبکه به هم‌پیوسته انتقال انرژی برق ملی تاسیس شد.
میزان قدرت نامی نیروگاه‌ها در پایان برنامه چهارم عمرانی، در مقایسه با رقم مشابه آن در پایان برنامه سوم عمرانی، بیش از ۲/ ۲ برابر افزایش یافت. میزان تولید انرژی برق نیروگاه‌های زیر پوشش وزارت آب و برق با میانگین رشد سالانه ۱/ ۳۰ درصد از ۱۸۴۲ میلیون کیلووات ساعت در سال پایانی برنامه سوم به ۶۸۷۰ میلیون کیلووات ساعت در پایان سال ۱۳۵۱ رسید.
از دیگر اقدامات انجام‌شده طی سال‌های برنامه چهارم عمرانی کشور در زمینه صنعت برق، می‌توان به شروع عملیات ساختمان‌های سد نیروگاه برق‌آبی کارون، نیروگاه بخاری لوشان، نیروگاه بخاری زرند کرمان و توسعه نیروگاه حرارتی مشهد اشاره کرد.
صنعت برق در برنامه پنجم عمرانی
در برنامه پنجم عمرانی کشور که از سال ۱۳۵۲ به اجرا درآمد، توسعه صنعت برق به تبعیت از توسعه سریع اقتصاد کشور در قالب یک برنامه بلندمدت ۲۰ساله تنظیم شد تا متناسب با رشد اقتصادی کشور، قادر به تامین نیازهای برق بخش‌های مختلف مصرف باشد. اهداف اصلی توسعه صنعت برق در این برنامه تامین نیروی برق برای مصارف صنعتی، کشاورزی، خانگی، تجاری و... بهبود کیفیت تامین نیروی برق و کاهش هزینه تولید برق بود.
سیاست‌های اصلی این برنامه در زمینه تولید برق عبارت بود از:
۱- احداث نیروگاه‌های حرارتی با واحدهایی نسبتاً بزرگ، در شمال و جنوب کشور در کنار دریا. ۲-احداث نیروگاه‌های هسته‌ای و استفاده از انرژی هسته‌ای، با توجه به ارزش واقعی نفت و موقعیت آن در بازارهای جهانی. ۳- ایجاد سد روی رودخانه‌های کشور به ویژه رودخانه کارون، برای استفاده بهینه از نیروگاه‌های برق‌آبی کشور. ۴- خرید تعدادی موتور دیزلی برای تامین برق مورد نیاز مناطق دورافتاده، روستاها و نواحی جدا از شبکه به هم‌پیوسته برق کشور.
از جمله اقدامات انجام‌شده طی این برنامه می‌توان به شروع عملیات ساختمان‌های نیروگاه بخاری نکا، نیروگاه بخاری بندرعباس، نیروگاه تبریز، نیروگاه هسته‌ای بوشهر و همچنین توسعه دو نیروگاه اصفهان اشاره کرد. میزان تولید انرژی برق توسط نیروگاه‌های زیر پوشش وزارت نیرو طی این برنامه با ۱۸ درصد میانگین رشد سالانه، از ۶۸۷۰ میلیون کیلووات ساعت در پایان برنامه چهارم به ۱۵۷۵۵ میلیون کیلووات ساعت در سال ۱۳۵۶ رسید که میزان افزایش آن نزدیک به ۳/ ۲ برابر بود. همچنین بیش از ۱۳۳۲ مگاوات توربین‌های گازی با قدرت نامی مختلف در شهرهای تهران، شیراز، مشهد، اصفهان، بوشهر، قائمشهر، کرمانشاه، رشت، درود و آباده مورد بهره‌برداری قرار گرفته و در سال پایانی این برنامه، نیروگاه برق‌آبی سد رضاشاه (شهید عباسپور فعلی) با چهار واحد ۲۵۰مگاواتی به میزان ۱۰۰۰ مگاوات آغاز به کار کرد. در طی این مدت ۱۴۷ مگاوات مولدهای دیزلی نیز به ظرفیت نیروگاه‌های کشور افزوده شد.
منابع:
۱- تاریخ صنعت برق در ایران، مهندس صادق حامد و منوچهر حبیبی، شرکت تحقیقات، آموزش و بهره‌وری برق تهران، ۱۳۷۶.
۲- یکصد سال صنعت برق ایران، مهندس محمداسماعیل بانکیان، روابط عمومی و امور بین‌الملل شرکت توانیر، ۱۳۸۳.
۳- صنعت برق ایران در آینه تاریخ، محمدصادق حامد و منوچهر حبیبی، شرکت برق منطقه ای تهران، ۱۳۸۴.
ارسال نظر