آیین‌های نوروزی چگونه در دل فرهنگ ایران باستان شکل گرفتند؟
گزاره‌هایی از پیشینگی ایرانی بهار
پیدایش آیین‌های نوروزی در جغرافیای فرهنگی ایران
قدمت نوروز و وجود این جشن به زمان‌های پیش از شکل‌گیری ایران و قبل از دوره مادها و هخامنشیان برمی‌گردد، ولی نام آن در اوستا نیست. از سه هزار سال پیش از میلاد، در آسیای میانه و آسیای غربی دو عید رواج داشته‌است، عید آفرینش در اوایل پاییز و عید رستاخیزی که در آغاز بهار برگزار می‌شده است. بعدها دو عید پاییزی و بهاری به یک عید تبدیل شده و سر آغاز بهار جشن گرفته می‌شده است. در ایران آیین مرگ و رستاخیز سیاوش «ایزد شهید شونده گیاهی ایران» با نوروز پیوند خورده است؛ به این ترتیب که چند روز پیش از عید، به سوگ سیاوش می‌نشستند و با فرارسیدن نوروز، به جشن و شادی دست می‌زدند؛ چنان‌که گویا سیاوش زنده شده باشد. آریایی‌ها که وارد منطقه شدند بن‌مایه‌هایی مانند فروهرها و بازگشت ارواح را با خود آورده و به تدریج آیین خود را با باورهای قبلی رایج در منطقه ادغام کردند. از جمشید پادشاه مشهور پیشدادی به‌عنوان بنیان‌گذار این جشن یاد شده است.
از پژوهش‌هایی که در تطبیق نوروز ایرانی و نوروز قبطی (نوروز مصری) و تاثیر و تاثر آن دو به عمل آمده، برمی‌آید که نوروز ایرانی در زمان داریوش بزرگ و توسط او در مصر رایج شد. درباره نوروز و سنت‌های وابسته بدان تا چند دهه قبل منابعی قدیم‌تر از ایام ساسانیان که به دست نویسندگان مسلمان نوشته شده بود، وجود نداشت. اما با کشف بایگانی‌های دولتی اشکانیان در تاجیکستان معلوم شد که نوروز در دوران شاهنشاهی اشکانیان و ایامی قدیم‌تر از دو هزار سال پیش در آغاز بهاران بوده است. در تمام دوران ساسانی نوروز جشن ملی همه ایرانیان به‌شمار می‌رفته است. به همین جهت حتی مردمی که پیرو آیین زرتشت نبوده‌اند اما در حوزه حکمرانی ایران زندگی می‌کردند، نیز در آن شرکت داشتند. شواهدی وجود دارد که در دوران ساسانی سال‌های کبیسه رعایت نمی‌شده‌است.
روز برگزاری مراسم نوروز در هر دوره ۴ ساله، یک روز از موعد اصلی خود عقب می‌ماند و در نتیجه زمان نوروز در این دوران همواره ثابت نبوده و در فصل‌های گوناگون سال جاری بوده‌است. پنج روز نخست فروردین جشنی همگانی بین عموم مردم بود از این رو آن را «نوروز عامه» نامیده‌اند. روز ششم فروردین که جشن نوروز به گونه درباری برگزار می‌شده است «نوروز بزرگ» نام داشته‌است. مجموعه رسم‌های جشن بهاری نوروز با جشن سوری و آتش‌افروزی آغاز می‌شد و پس از برگزاری مراسم سال نو، در روز سیزده فروردین پایان می‌یافته‌است. شرح آیین نوروز و تشریفات وابسته به آن به تفصیل در تاریخ‌نگاری دوران اولیه اسلام آمده‌است، که قدیمی‌ترین سند در این دوره به جاحظ دانشمند سده سوم هجری تعلق دارد.
آیین‌های نوروز باستانی ایران
آداب و رسوم نوروز باستانی ایران همه سرچشمه‌ای کهن دارند و از نظرگاه دانش مردم‌شناسی بسیار جالب توجه برای مطالعه هستند. ایرانیان عقیده داشتند که سرنوشت انسان و جهان در سالی که در پیش است، در عید نوروز تعیین می‌شود. گفته می‌شد که در این روز زرتشت با خدا گفت‌وگویی پنهانی داشت و در این روز نیکبختی‌ها برای مردمان زمین تقسیم می‌شود و از این روست که ایرانیان نوروز را روز امید نامند.
خوان نوروزی از آیین‌های نوروز باستانی
ایرانیان عقیده داشتند که در ایام نوروز ارواح درگذشتگان از جایگاه آسمانی خود به زمین و به خانه‌های خویش بازمی‌گردند. بازماندگان برای پذیرایی از آنها سفره‌ای رنگین می‌گستراندند و انواع خوراک‌ها را در آن می‌نهادند تا ارواح درگذشتگان از پذیرایی و صفا و پاکیزگی بازماندگان، دل خوش شده و آنان را برکت عطا کنند. این رسم توجیه سفره نوروزی یا هفت سین شد. استاد پورداود هفت سین را همان خوانی که جهت درگذشتگان می‌گستردند، می‌داند.
هفت غله از سنت‌های نوروز باستانی
هفت غله از دیگر آیین‌های نوروز باستانی است. در واقع یکی از آیین‌هایی که پیش از نوروز تدارک آن مرسوم بوده، پروردن سبزه است. به موجب روایتی کهن، بیست و پنج روز پیش از عید نوروز، ستون‌هایی از خشت خام اطراف حیاط دربار برپا می‌کردند و بر فراز هر ستونی نوعی دانه از حبوبات می‌کاشتند و خوبی و بدی رویش غلات را در سالی که در پیش بود، از چگونگی روییدن آن پیش‌بینی می‌کردند. معمول بود به رشد این دانه‌ها نگریسته و هر یک از دانه‌هایی که بهتر بار آمده بود، تفال می‌زدند که آن محصول در سال بیشتر خواهد بود.
در خانه‌ها نیز در ظروف ویژه سبزه به عمل می‌آوردند. هر کدام از مردمان در ظرفی یا چیزی مانند آن اقلامی از دانه‌ها از قبیل گندم، جو، برنج، لوبیا، عدس، ارزن، نخود، کنجد، باقلا، ذرت و ماش می‌کاشتند. ابوریحان بیرونی نیز در داستان‌های پیدایش سبزه‌های نوروزی آورده‌است، «هر شخصی از راه تبرک به این روز در طشتی جو کاشت، سپس این رسم در ایرانیان پایدار ماند، که روز نوروز در کنار خانه هفت صنف از غلات بر هفت استوانه بکارند و از روییدن این غلات، به خوبی و بدی زراعت و حاصل سالیانه حدس بزنند.» تقدس عدد هفت نزد ایرانیان بیشتر از این جهت بود که نماینده ۷ امشاسپند است. امشاسپند به هفت فرشته بزرگ که هر یک مظهر یکی از صفات اهورامزداست، گفته می‌شود. از آیین‌های نوروز باستانی که پیش از برگزاری نوروز تدارک آن مرسوم بوده، پروردن سبزه است.
برخی از محققان عقیده دارند که ترکیب لغوی هفت سین از همین هفت صنف غلات است که ابوریحان به آن اشاره کرده‌است. به عبارت دیگر هفت صنف که در اوایل ظهور اسلام به پیروی از سنت‌های باستانی متداول بوده و فقط به جنبه تقدس آن از جهت عدد هفت و زیبایی سبزه‌های نوروزی، از نظر سنن دیرین، توجه می‌شده، به تدریج در زبان عامه مردم به این ترتیب تغییر یافته است: هفت صنف، هفت صن، هفت سن، هفت سین و در نتیجه به پیروی از معنی ظاهری کلمه، کم‌کم چنین پنداشته شده که باید بر سفره نوروزی، هفت چیز که نام آن با سین آغاز شود، فراهم آید.
جشن و مراسم آب پاشی از آیین‌های مشهور نوروز باستانی
از جمله مراسم بسیار مشهور و سنتی معتبری که در نوروز باستان انجام می‌شد، رسوم آبریزگان یا شست و شو و غسل و آب پاشیدن به یکدیگر بوده است. در جشن آبریزگان و به کار بردن آب، برای تطهیر و برای اطمینان یافتن از باران کافی بوده است. ابوریحان بیرونی می‌گوید مردمان هنگام سپیده‌دم در روز نوروز، خود را می‌شستند و در آب‌کاریزها و آبگیرها، غوطه‌ور می‌شدند. در روز نوروز مردمان به یکدیگر آب می‌پاشیدند، به همان دلیلی که خود را می‌شستند و سبب آن همان اغتسال (تطهیر) است. برخی گفته‌اند که علت این است که در کشور ایران دیرگاهی باران نبارید، ناگهان به ایران سخت ببارید و مردم به این باران تبرک جستند و از این آب به یکدیگر پاشیدند و این کار همین طور در ایران مرسوم بماند. به‌نظر می‌رسد جشن آبریزگان اصلی همان تیرگان باشد و در نوروز عبارت بوده‌است از غسل و شست و شو و آماده شدن از لحاظ سنن دینی جهت حلول سال نو.
نوروزخوانان:
در روستاها و شهرهای مختلف ایران، از نیمه‌های اسفند، گروه‌های نوروزی‌خوان راه می‌افتند و در کوچه وخیابان‌ها نوروزیه می‌خوانند. نوروزخوانان جوانانی هستند که به زبان محلی ترانه نوروزی می‌خوانند و از آمدن نوروز خبر می‌دهند و مژدگانی دریافت می‌کنند.
حاجی‌فیروز: یکی از ارمغان‌های نوروز حاجی‌فیروز است که از شادی و نشاط صحبت می‌کند. او لباسی سرخ می‌پوشد، گیوه‌های نوک‌تیز و منگوله‌دار به پا می‌کند و کلاه مخروطی دراز و منگوله‌دار بر سر می‌گذارد. او چهره‌ای سیاه و لبانی سرخ و دندان‌هایی سپید دارد و دایره‌ای زنگی در دستش است و شعرهایی را همراه با نواختن دایره زنگی می‌خواند.
چراغانی نوروزی:چراغانی، سنتی قدیمی است که قدمت آن به روزگار باستان می‌رسدکه اقوام ایرانی به هنگام فرا رسیدن نوروز بر در و بام خانه‌ها و بلندی دژها مشعل روشن می‌کردند و آتش می‌افروختند. امروزه نیز در بسیاری از نقاط ایران، این آیین را با روشن کردن ریسه‌های چراغ بالای ورودی منازل و یا روشن کردن چراغ انجام می‌دهند.
پهن کردن سفره هفت‌سین: در سفره سفید رنگ هفت‌سین که نماد گستردگی جهان، پاکی و سفید بختی است و معمولا آن را روی فرش پهن می‌کنند، هفت سینی گذاشته و در هر یک اقلامی قرار می‌دهند که با حرف (سین) شروع شده و هر یک نماد مفهومی است که ریشه در فرهنگ ایرانیان دارد. عدد ۷ عدد نامیرایی، جاودانگی و کمال است و برای ایرانیان جایگاه ویژه‌ای دارد.
نظافت شخصی و پوشیدن لباس تمیز: نظافت و رعایت بهداشت و نیز پوشیدن لباس تمیز و استفاده از عطر و بوی خوش در صورت امکان از وظایف اخلاقی و اجتماعی نوروز است. از امام صادق(ع) روایت شده که فرمود: «در نوروز غسل کن و تمیزترین لباس‌های خود را بپوش و با عطر، خود را خوشبو کن.»
تحویل نوروزی: در وقت تحویل سال تمام خانواده در کنار هم هستند و دور هم و پای سفره هفت‌سین می‌نشینند و منتظر شلیک توپ و آغاز سال نو می‌شوند. پس از شلیک توپ و تحویل سال، بزرگ خانواده از بین قرآن پول نو برمی‌دارد و به اعضای خانواده هدیه می‌دهد و عید را تبریک می‌گوید، همچنین هنگام تحویل سال، همگان دعای زیر را می‌خوانند:
یا مقلّب القلوب و الابصار
یا مدبّر اللّیل و النهار
یا محوّل الحول و الاحوال
حوّل حالنا الی احسن الحال
هدیه و عیدی: هدیه و عیدی دادن در این ایام در میان مردم معمول بوده است. نکته مهم در این رابطه خودداری از افراط و تفریط و تکلف است و باید شرایط اقتصادی افراد و جامعه مورد توجه قرار گیرد.
دیدار و شادباش‌های نوروزی
در ایام نوروز خانواده‌ها به دیدار اقوام خویش می‌روند و سال نو را به آنها تبریک می‌گویند و برایشان آرزوی سالی پربرکت می‌کنند. برخی از جملات مورد استفاده در این دیدارها تبدیل به جملاتی فراگیر در فرهنگ ایرانی شده است که اغلب ایرانیان در دیدارهای نوروزی خود از این جملات استفاده می‌کنند. خوردنی‌های نوروزی: در بسیاری از مناطق ایران، انواع شیرینی و شکلات و آجیل برای استقبال از سال جدید و پذیرایی از میهمان‌های نوروزی تهیه می‌شود. در روستاهای ایران نیز زنان خانه‌دار، انواع شیرینی‌های سنتی و محلی از جمله قطاب، نان، نخودچی، باقلوا، سوهان، نان گردویی و نان قندی را برای سال جدید می‌پزند. به جز شیرینی و شکلات نوروزی، غذاهای خاصی نیز برای استقبال از بهار پخته می‌شود؛ سبزی پلو با ماهی، کوکو سبزی، آش رشته و ماهی شکم‌پر از جمله غذاهای سنتی ایرانیان است که در شب عید طبخ و در جمع خانواده و در اولین شب سال جدید صرف می‌شود.
ارسال نظر