یافته‌های جدید از آتشفشان دماوند

یافته‌های اولیه ۹ دستگاه و سازمان دولتی درخصوص نحوه پایش کوه آتشفشانی دماوند برای پاسخ به سه پرسش کلیدی درباره وضعیت این آتشفشان تشریح شد. به گزارش «دنیای اقتصاد»، در کارگروهی که روز گذشته به منظور پایش وضعیت کوه آتشفشانی دماوند تشکیل شد ترکیبی از نمایندگان دست‌کم ۹ دستگاه وسازمان دولتی حضور داشته و با ارائه یافته‌‌های اولیه خود از وضعیت این کوه آتشفشانی، راهکارهای خود برای اجرای طرح پایش دماوند را ارائه کردند. قرار است تصمیمات و یافته‌های این کارگروه منجر به استقرار سامانه اولیه پایش لرزه‌ای کوه دماوند شود و از سوی دیگر با تهیه فهرستی از ملزومات استقرار ایستگاه‌های پایش لرزه‌ای و سایر ایستگاه‌های مورد نیاز، شبکه‌ کاملی مرکب از دست‌کم ۲۰ ایستگاه‌ پایش لرزه‌ای به منظور رصد فعالیت‌های کوه آتشفشانی دماوند در اطراف قله این کوه مستقر شده و آتشفشان دماوند به شبکه‌‌ ایستگاهی گسترده‌ای به این منظور مجهز شود. در صورت استقرار این شبکه ایستگاهی، امکان هشدار درخصوص زمان فوران کوه آتشفشانی دماوند به منظور تخلیه سریع یا انتقال ساکنان مناطق تحت تاثیر به پناهگاه‌های امن، دو تا سه روز قبل از وقوع آتشفشان فراهم خواهد شد. قرار است سامانه اولیه پایش، با استفاده از امکانات موجود تا پایان سال راه‌اندازی شده وسپس با تامین اعتبارات و سایر ملزومات، شبکه ایستگاهی پایش لرزه‌ای فعالیت‌های دماوند مستقر شده وگسترش یابد.

اولین پرسش درباره وضعیت فعالیت کوه آتشفشانی دماوند که دیروز در کارگروه پایش به آن پاسخ داده شد به «میزان شناخت و تسلط اطلاعاتی درباره کوه آتشفشانی دماوند» مربوط می‌شود. اینکه اساسا در شرایط فعلی، جامعه علمی و اجرایی کشور تا چه اندازه نسبت به این کوه آتشفشانی و رفتارهای آن شناخت دارد؛ دومین پرسش مطرح که دیروز در این کارگروه از سوی نمایندگان دستگاه‌های مرتبط با موضوع پایش کوه آتشفشانی دماوند پاسخ داده شد به «ماجرای صداهای انفجارگونه و متصاعد شدن بخارات از قله کوه دماوند و همچنین وقوع سیل در تابستان گذشته در منطقه دماوند و نواحی مجاور آن» مربوط می‌شود؛ نمایندگان دستگاه‌های متولی امر پایش کوه آتشفشانی دماوند همچنین به یک سوال بابت «زمان فوران آتشفشان دماوند با توجه به شایعات مطرح شده در ماه‌های اخیر در فضای مجازی» پاسخ دادند.

کارگروه پایش کوه آتشفشانی دماوند مرکب از نمایندگان سازمان هواشناسی کشور، سازمان زمین‌شناسی کشور، موسسه ژئوفیزیک دانشگاه تهران، سازمان نقشه‌برداری کشور، مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی، سازمان مدیریت بحران کشور، پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله، استانداری مازندران و... دیروز تشکیل شد. این کارگروه به دنبال وقوع سیل اخیر در محدوده دماوند و نواحی اطراف آن در تابستان سال گذشته، تشکیل شده است. وقوع سیلاب گسترده در تابستان سال جاری در این منطقه به رغم عدم بارندگی منجر به طرح این فرضیه شد که تغییرات رفتاری کوه آتشفشانی دماوند و گرم شدن و ذوب یخچال‌های طبیعی قله این کوه به‌عنوان عامل بروز سیلاب در آن منطقه معرفی شود؛ این در حالی است که به دلیل ضعف زیرساخت‌های مطالعاتی و ایستگاه‌های پایش رفتار این قله آتشفشانی، امکان اظهار نظر دقیق در این زمینه فراهم نشد.

نمایندگان ۹ دستگاه و سازمان دولتی حاضر در کارگروه پایش قله آتشفشانی کوه دماوند با ارائه یافته‌های اولیه خود از وضعیت این کوه آتشفشانی، به سوال اول در مورد میزان شناخت وتسلط جامعه علمی کشور درباره این کوه آتشفشانی، پاسخ دادند؛ یافته‌های ارائه شده در این کارگروه نشان می‌دهد قله آتشفشانی کوه دماوند در صورت فوران مواد مذاب، جمعیتی حدود ۱۶ میلیون و۷۰۰ هزار نفر در مناطق شهری و ۲ میلیون و ۷۰۰ هزار نفر در مناطق روستایی را تحت تاثیر قرار خواهد داد؛ این جمعیت که معادل حدود یک چهارم جمعیت کل کشور است به انواع مختلف در معرض عواقب ناشی از جابه‌جایی خاکسترهای آتشفشانی خواهند بود؛ خاکسترهای آتشفشانی ناشی از فعال شدن قله کوه دماوند تا شعاع ۴۰۰ کیلومتری اطراف این کوه شامل تهران و استان‌های شمالی و شمال شرق کشور تا گرگان را تحت‌تاثیر قرار می‌دهد و در صورت بیشتر بودن سرعت باد و متناسب با جهت آن، دامنه این تاثیر‌گذاری می‌تواند گسترده‌تر از این میزان نیز باشد.  تاریخچه فعال شدن قله آتشفشانی کوه دماوند بنا بر اعلام نمایندگان حاضر در کارگروه پایش کوه آتشفشانی دماوند به ۲ میلیون سال قبل و سابقه آخرین فعالیت آن در اسناد ثبت شده به ۷ هزار سال پیش برمی‌گردد؛ هر چند احتمال فعال شدن این آتشفشان در مقاطع زمانی بعد از آن نیز وجود دارد که به علت محدودتر بودن، احتمالا به ثبت نرسیده‌اند.  نمایندگان حاضر در این کارگروه همچنین اعلام کردند به رغم اینکه به دلیل ضعف دستگاه‌ها و ایستگاه‌های لرزه‌نگار و سایر زیرساخت‌های مربوط به پایش وضعیت آتشفشان دماوند اطلاعات دقیقی از وضعیت فعلی این آتشفشان و زمان دقیق فعال شدن آن وجود ندارد، اما مطالعات نشان می‌دهد احتمالا فعالیت آتشفشان دماوند در صورت فوران از نوع درجه چهار خواهد بود؛ یعنی جزو آتشفشان‌های قوی با قدرت اثرگذاری بر محدوده وسیعی از جغرافیای سرزمین است. این در حالی است که جغرافیای اثرگذاری این کوه آتشفشانی بسته به فصلی که فوران در آن انجام می‌شود متفاوت است؛ محققان می‌گویند در صورتی که قله آتشفشانی کوه دماوند در فصل زمستان فوران کند از آنجا که در این فصل بادها از سمت غرب می‌وزند مناطق شرقی کشور بیشترین اثرپذیری را از این پدیده خواهند داشت؛ این در حالی است که در صورت فوران قله آتشفشانی دماوند در فصل تابستان، شهر تهران و مناطق اطراف آن تحت‌تاثیر قرار خواهند گرفت.  مطابق با اعلام نماینده سازمان نقشه‌برداری کشور، کوه دماوند براساس آخرین محاسبات علمی ۵۶۱۰ متر ارتفاع دارد؛ یافته‌های اولیه نشان می‌دهد به احتمال زیاد فوران قله آتشفشانی دماوند به‌صورت «انفجاری» خواهد بود که این نوع از فوران منجر به ایجاد خسارت وسیع‌تر و بیشتری به نواحی اطراف می‌شود. محاسبات اولیه حاکی است همچنین در صورت فعال شدن آتشفشان دماوند، در یک مترمربع، ۱۰۰ کیلوگرم خاکستر ناشی از فوران آتشفشانی با ضخامت ۱۰ سانتی‌متر بار وارد خواهد شد. 

یافته‌های اولیه نشان می‌دهد برخلاف زمین‌لرزه که اتفاقی ناگهانی و غیرقابل پیش‌بینی است که در اثر شکست ناگهانی پوسته زمین و بدون بروز علائم خاص اتفاق می‌افتد، در صورت وجود شبکه پایش رفتارهای لرزه‌ای و سایر رفتارهای مربوط به کوه‌های آتشفشانی، امکان پیش‌بینی زمان فوران آتشفشان‌ها وجود دارد؛ معمولا قبل از فوران آتشفشانی رفتار لرزه‌ای عرصه آتشفشانی و زمین‌های مجاور آن تغییر می‌کند و با اتکا به داده‌های دریافت شده از این تغییر رفتار که توسط ایستگاه‌های لرزه‌ای به ثبت می‌رسد می‌توان زمان وقوع آتشفشان را تشخیص و اقدامات لازم به منظور تخلیه جمعیت در معرض خطر و انتقال آنها به مناطق امن را انجام داد.  بنا بر آنچه روز گذشته از سوی نمایندگان سازمان زمین‌شناسی کشور در کارگروه پایش کوه آتشفشانی دماوند مطرح شد، هم‌اکنون حدود ۵۰۰ قله آتشفشانی در دنیا وجود دارد که فعالیت‌های حدود ۲۵۰ قله پایش، مانیتور و رصد می‌شود؛ این قله‌ها عموما در اطراف و نزدیکی مراکز سکونتی قرار دارند و به همین علت موضوع پایش فعالیت‌ آنها از اهمیت اساسی برخوردار است؛ همچنین هر سال به طور متوسط، ۵۰ قله آتشفشانی در مناطق مختلف دنیا فوران می‌کند و از سال ۱۷۰۰ میلادی تاکنون حدود ۲۶۰ هزار نفر در اثر فوران قله‌های آتشفشانی جان خود را از دست داده‌اند.  نمایندگان دستگاه‌ها وسازمان‌های حاضر در کارگروه پایش آتشفشان دماوند همچنین با اشاره به موضوع «صداهای انفجارگونه و متصاعد شدن بخارات از قله کوه دماوند و همچنین وقوع سیل در تابستان گذشته در منطقه دماوند و نواحی مجاور آن» اعلام کردند: اگرچه به جهت ضعف اطلاعاتی ناشی از عدم استقرار تجهیزات پایش لرزه‌ای و آتشفشانی در نزدیکی قله کوه دماوند اطلاعات کافی از شرایط فعلی کوه آتشفشانی دماوند در دست نیست و نمی‌توان زمان فوران این کوه آتشفشانی را اعلام کرد اما وقوع سیل در نواحی اطراف این کوه آتشفشانی در تابستان سال‌جاری منجر به طرح فرضیه احتمال فعال شدن آتشفشان دماوند شد؛ طی ماه‌های اخیر نیز صداهای انفجارگونه و بخاراتی از قله این کوه متصاعد شد که همه این عوامل در کنار هم منجر به بروز شایعات و فرضیاتی در مورد فعال شدن کوه آتشفشانی دماوند شد. 

مطالعات اولیه نشان می‌دهد صداها و بخارهای متصاعد شده از این کوه آتشفشانی در نتیجه تغییرات آب و هوایی در این منطقه ایجاد شده است؛ همچنین سیل ایجاد شده ناشی از ذوب شدن یخچال‌های طبیعی کوه دماوند بوده است که یک فرضیه بابت فعال شدن این کوه آتشفشانی و اثر آن در گرم شدن نواحی اطراف، منجر به تشکیل کارگروه پایش کوه آتشفشانی دماوند به منظور بررسی گسترده و همه‌جانبه وضعیت این آتشفشان و حصول نتیجه قطعی در این‌باره شده است. بنا بر اعلام نماینده سازمان هواشناسی در کارگروه پایش آتشفشان دماوند، مشاهدات نشان می‌دهد، ذوب شدن یخچال‌های طبیعی در این نواحی و فرو افتادن قطعات یخ منجر به بروز صداهای مهیب و همچنین متصاعد شدن بخار از قله این کوه آتشفشانی در ماه‌های اخیر شده است. با این حال اظهار نظر قطعی در این‌باره مستلزم پایش دقیق فعالیت‌های این کوه آتشفشانی پس از تجهیز منطقه به ایستگاه‌های پایش است.  اعضای کارگروه پایش آتشفشان دماوند همچنین با اشاره به شایعاتی که در رابطه با فعال شدن آتشفشان قله دماوند به‌خصوص طی ماه‌های اخیر در فضای مجازی مطرح شده است، اعلام کردند: از سال ۸۵ تاکنون فعالیت‌ لرزه‌ای گسترده‌ای در محدوده کوه آتشفشانی دماوند به ثبت نرسیده است و انتظار نمی‌رود که این فعالیت‌ها گسترده‌تر از آنچه به ثبت رسیده است، بوده باشد؛ هر چند امکان ثبت زمین‌لرزه‌های بسیار ریز با استفاده از امکانات موجود وجود ندارد و این دست تحرکات لرزه‌ای با دستگاه‌های موجود قابل‌ثبت نیست. آتشفشان دماوند هم‌اکنون نیمه‌فعال است؛ با این حال، هرگونه اظهارنظر دقیق درباره زمان فوران کوه آتشفشانی دماوند مستلزم استقرار شبکه ایستگاهی مجهز در این منطقه است؛ ضعف اطلاعات و داده‌های قابل اتکا طی دست‌کم دو دهه گذشته منجر به طرح شایعات زیادی درخصوص زمان فوران و فعال شدن آتشفشان کوه دماوند شده است که با تلاش برای از بین بردن این ضعف، باید اطلاعات دقیقی در این زمینه حاصل شود.  بنا بر تاکید صورت گرفته در این جلسه از سوی زلزله‌شناسان وزمین‌شناسان، با اتکا به روش‌های معمول و رابطه‌های تجربی نمی‌توان به فهم دقیقی در رابطه با وضعیت فعلی و آینده کوه دماوند دست یافت و زمان فوران این قله آتشفشانی را اعلام کرد.

دو چالش پایش آتشفشان دماوند

نمایندگان دستگاه‌های حاضر در کارگروه پایش آتشفشان دماوند با تاکید بر ضرورت همکاری همه دستگاه‌های عضو این کارگروه و سایر دستگاه‌ها و سازمان‌های مرتبط با امر پایش این قله آتشفشانی در عین حال به دو چالش مهم مانیتورینگ کوه دماوند اشاره کردند.  بنا بر آنچه روز گذشته در این کارگروه اعلام شد، عدم تامین مالی و اختصاص اعتبارات لازم به منظور ساخت مراکز ایستگاهی وخرید تجهیزات مورد نیاز برای ایجاد شبکه ایستگاهی در اطراف آتشفشان دماوند، یکی از مهم‌ترین این چالش‌ها است؛ نمایندگان دستگاه‌های عضو این کارگروه اعلام کردند هم‌اکنون برای احداث یک شبکه ایستگاهی مرکب از ۲۰ ایستگاه، رقمی معادل دست‌کم ۱۰ تا ۱۲ میلیارد تومان مورد نیاز است؛ ضعف نیروی انسانی متخصص برای پایش قله دماوند در سال‌های گذشته تاکنون نیز دومین چالش در این زمینه عنوان شد.  برآیند جلسه روز گذشته کارگروه پایش آتشفشان دماوند آن است که از آنجا که یافته‌های اولیه ودانش موجود برای شناخت کافی از وضعیت فعلی وآینده کوه آتشفشانی دماوند قابل اتکا نیست، لازم است پایش کوه آتشفشانی دماوند با اتکا به دو سناریو آغاز شود؛ در سناریوی اول، با استفاده از امکانات و تجهیزات موجود هر چند اندک و ناکافی، سامانه اولیه پایش لرزه‌ای کوه دماوند در این منطقه مستقر می‌شود ودر سناریوی دوم با تهیه فهرستی از ملزومات واعتبارات مورد نیاز و ارائه آن به کمیسیون زیربنایی دولت به منظور تصویب و تخصیص اعتبارات، این شبکه تکمیل وگسترش می‌یابد؛ همچنین پیشنهادی به منظور تخصیص اعتبارات مورد نیاز در بودجه سال آینده کشور نیز در این کارگروه مطرح و مقرر شد همزمان با دو سناریوی دیگر راهبری شود.