ماموریت مشاور فرانسوی برای تدوین نسخه جدید طرح جامع حمل و نقل و ترافیک شهر تهران به مرحله پایانی رسیده و این شرکت یک معادله با چهار سناریو برای رفع سه نارسایی شبکه متروی پایتخت تدوین کرده است. این چهار سناریو با بهره‌گیری از تجربه شش کلان‌شهر توسعه‌یافته دنیا که واجد استخوان‌بندی کامل ریلی در شبکه حمل و نقل عمومی هستند، تدوین شده و گزینه بهینه میان آنها در نیمه پاییز امسال با همکاری مدیران شهری و ترافیکی پایتخت انتخاب خواهد شد. فرانسوی‌ها پیش از این دو نوبت دیگر مطالعات طرح جامع ریلی تهران را انجام داده بودند و اکنون نیز برای سومین بار در حال تدوین یک معادله ریلی برای حل معضل ترافیک تهران هستند. افق طرح جامع ریلی جدید تهران سال ۱۴۰۹ تعریف شده و قرار است آبان‌ماه نسخه نهایی مطالعه مشاور مراحل تصویب در شورای شهر و شورای عالی حمل و نقل و ترافیک را پشت‌سر بگذارد. به گزارش «دنیای اقتصاد»، اولین نسخه طرح جامع ریلی تهران در سال ۵۳ توسط یک مشاور فرانسوی به نام «سوفرتو» تدوین شد. در این طرح که افق آن سال ۱۳۷۰ پیش‌بینی شد، ساخت ۷ خط مترو به طول ۱۳۹ کیلومتر پیشنهاد شد تا در چشم‌انداز اجرای طرح، سهم مترو از سفرهای درون‌شهری روزانه در پایتخت به ۴۲ درصد برسد.

اما این اهداف در چشم‌انداز پیش‌بینی‌شده تحقق نیافت و نسخه بعدی طرح جامع حمل و نقل ریلی تهران در سال ۱۳۸۵ برای افق سال ۱۴۰۴ توسط یک مشاور فرانسوی دیگر به نام «سیسترا» تدوین شد. در قالب این طرح مشاور فرانسوی ۸ خط متروی شهری به طول ۲۵۱ کیلومتر، ۴ خط اکسپرس به طول ۱۷۹ کیلومتر و ۵ خط قطار سبک شهری (LRT) به طول ۶۰ کیلومتر را طراحی و پیش‌بینی کرد. با احداث این خطوط قرار بود سهم مترو از سفرهای روزانه درون‌شهری پایتخت که در مقایسه با دهه ۷۰ افزایش چشمگیری پیدا کرده بود، به ۴۵ درصد برسد. اما چشم‌انداز و اهداف این نسخه از طرح جامع ریلی نیز مورد توجه مدیران قرار نگرفت و با توجه به سپری شدن بیش از نیمی از زمان اجرای این طرح، عملا امکان تحقق آن تا سال ۱۴۰۴ وجود ندارد. متروی تهران در حال حاضر شش خط در حال سرویس‌دهی به شهروندان دارد که سهم آن از سفرهای روزانه درون‌شهری حدود ۱۰ درصد است و فاصله زیادی با برنامه‌های طرح جامع دارد.

چشم‌انداز شبکه حمل و نقل ریلی تهران در سال ۱۴۰۹ اکنون نیز توسط شرکت سیسترا در حال ترسیم است. کارشناسان این شرکت طی این ماموریت ضمن بازدید از شبکه حمل‌ونقل عمومی و متروی تهران و نیز ارزیابی وضعیت حمل و نقل شهرهای اطراف تهران، نارسایی‌های شبکه ریلی کنونی «مجموعه شهری تهران» را شناسایی کرده و چهار سناریو برای رفع این نارسایی‌ها طراحی کرده‌اند. از آنجا که بخش زیادی از نارسایی‌های شبکه حمل و نقل عمومی به دلیل ناتوانی شبکه موجود در پوشش سفرهای حومه‌نشینانی است که هر روز برای مقاصد کار، تحصیل و درمان به تهران سفر می‌کنند، طرح جامع جدید ریلی پایتخت، با اولویت‌بخشی به کانون‌های جمعیتی حومه تدوین خواهد شد.

مطالعات این طرح که از اسفند ۹۵ آغاز شده اکنون در حال اتمام است و به زودی کار تدوین طرح جامع حمل و نقل ریلی تهران به نقطه پایان می‌رسد. در صورتی که به واسطه اجرای طرح جدید، سه نارسایی کلیدی شبکه ریلی پایتخت برطرف شود، بخشی از ترافیک تهران تحت تاثیر افزایش سهم مترو از سفرهای روزانه شهری، علاج خواهد شد. نخستین نارسایی کلیدی مترو تهران در حال حاضر، وجود مناطق محروم از دسترسی مستقیم به ایستگاه‌های مترو است. در حال حاضر نسبت پوشش جغرافیایی متروی تهران ۳۲درصد است، به این معنا که حتی با فرض تکمیل خطوط ۶ و ۷ مترو، حدود ۷۰ درصد از مناطق شهر تهران به شبکه مترو دسترسی مستقیم ندارند. در نتیجه راندمان شبکه فعلی حمل و نقل ریلی تهران با توجه به عدم توزیع مناسب شبکه در کل سطح شهر، پایین است. چهار منطقه پایتخت شامل مناطق ۴، ۱۸، ۱۹ و ۲۲ یا فاقد دسترسی به ایستگاه‌های مترو بوده یا دسترسی ناکافی و تنها در بخشی از سطح جغرافیایی منطقه دارند که پاسخگوی نیاز آنها نیست. به این ترتیب جنوب تهران و نیز دو کانون جمعیتی مهم در شرق و غرب پایتخت که بیشترین فاصله را از مراکز کار و تحصیل در مرکز شهر دارند، نیازمند تقویت فوری شبکه ریلی هستند.

نارسایی دوم شبکه متروی تهران در حال حاضر از رصد پوشش جمعیتی خطوط موجود مشخص می‌شود. در حال حاضر نسبت پوشش جمعیتی خطوط مترو ۴۲ درصد است و به این ترتیب حدود ۶۰ درصد از شهروندان ساکن شهر تهران نمی‌توانند با طی مسافت ۸۰۰ متر (شعاع پوششی استاندارد مبنای مطالعه) به مترو دسترسی مستقیم پیدا کنند. این در حالی است که اگر در همین هفت خط موجود شبکه متروی تهران، ایستگاه‌های تقاطعی بیشتری بین خطوط طراحی می‌شد، بر جذابیت سفر با این وسیله حمل و نقلی افزوده می‌شد. در حال حاضر تقریبا به ازای هر ۱۰ ایستگاه موجود در شبکه مترو یک ایستگاه تبادل بین خطوط طراحی شده است.

سومین نارسایی شبکه فعلی متروی تهران، راندمان خطوط به لحاظ میزان حجم سفر در هر کیلومتر از خط و سرفاصله حرکت قطارها است. به دلیل کمبود ناوگان و برخی مشکلات دیگر در خطوط موجود همچون عدم تکمیل پارکینگ‌های خطوط، در حال حاضر ۳۴ درصد از ظرفیت واقعی شبکه متروی تهران با هفت خط استفاده می‌شود که رفع این نارسایی نیز می‌تواند موجب جذب سفر بیشتر با مترو و کاهش ترافیک شود. به گزارش «دنیای اقتصاد» مشاور فرانسوی، متروی تهران را با ۶ کلان‌شهر دنیا شامل توکیو، سئول، برلین، لندن، پاریس و نیویورک مقایسه کرده است. این مقایسه نشان می‌دهد تمام این شهرها حداقل ۱۰ خط ریلی درون‌شهری دارند، در حالی که تعداد خطوط متروی تهران با فرض تکمیل دو خط در حال احداث، هفت خط است. از سوی دیگر در تمام شهرهای مذکور، تعداد خطوط ریلی حومه‌ای به مراتب بیشتر از تعداد خطوط متروی درون‌شهری است که این موضوع در وهله اول به تعادل‌بخشی جمعیت داخل شهر مادر کمک کرده و افزون بر این بخشی از ترافیک ابرشهرها از جمعیت شناور روز نشات می‌گیرد که به واسطه خطوط حومه‌ای، از این ترافیک کاسته می‌شود.

به اعتقاد تدوین‌کنندگان طرح جامع ریلی جدید تهران، نارسایی‌های شبکه موجود با استفاده از تجربه جهان و با ابزارهایی که در دو سطح قابل دسته‌بندی است، قابل رفع است و بر این اساس معادله‌ای با چهار سناریو برای توسعه ریلی تهران پیشنهاد شده است. ابزارهای سطح اول شامل توسعه شبکه فعلی مترو، توسعه کل شبکه مترو، احداث خطوط قطار حومه‌ای و احداث خطوط سریع‌السیر ریلی است که درباره اولویت‌بندی استفاده از این ابزارها در ۴ سناریو تصمیمات متفاوتی اتخاذ شده است. ابزارهای سطح دوم نیز طراحی خطوط فیدر (تغذیه‌کننده) و خطوط محلی همچون اتوبوس تندرو، قطار سبک شهری و تراموا است که می‌تواند در طرح جامع حمل و نقل و ترافیک تهران مورد توجه قرار گیرد.

سناریوی پیشنهادی اول، تاکید بر ابزار بهبود شبکه فعلی مترو از طریق استفاده حداکثری و بهینه از زیرساخت‌های موجود احداث شده است. در قالب سناریو دوم، ترکیبی از توسعه حداکثری شبکه مترو و احداث بخشی از خطوط قطار حومه‌ای پیشنهاد شده است. سناریوی سوم نیز علاوه بر توسعه شبکه مترو، احداث دو خط ریلی سریع‌السیر که به شکل قطری شمال‌شرق به جنوب‌غرب تهران و جنوب‌شرق را به شمال‌غرب تهران متصل می‌کند و از حریم پایتخت در هر دو سمت خارج می‌شود و نیز در صورت لزوم احداث بخشی از خطوط قطار حومه‌ای که شهرهای اطراف را به ایستگاه‌های تبادلی داخل تهران متصل می‌کند، مدنظر قرار گرفته است. سناریوی چهارم نیز ترکیبی از تمام برنامه‌های ذکر شده از بهینه‌سازی خطوط موجود تا احداث خطوط جدید مترو، خطوط سریع‌السیر ریلی و قطار حومه‌ای است.

برای بررسی و برآورد اولیه برای انتخاب سناریوی برتر، این مشاور تعدادی شاخص را به‌عنوان معیار انتخاب تعیین کرده که مهم‌ترین آنها، تاثیر شهری، هزینه ساخت و بهره‌برداری، جذابیت شبکه ریلی از نظر دسترس‌پذیری برای شهروندان، سطح پوشش تقاضای سفر و در نهایت راحتی سفر و کارآیی کل شبکه است. مطالعات انجام شده نشان می‌دهد اگر قرار است با سرمایه‌گذاری اندک و در کوتاه‌مدت بهترین نتیجه ممکن حاصل شود، گزینه بهینه، سناریوی اول است. اما در صورتی که اولویت اصلی مدیران بیشترین ارتقا در جذابیت سفر با شبکه ریلی باشد، سناریوی چهارم به‌رغم اینکه از همه گزینه‌ها پرهزینه‌تر است، اما مطلوب‌ترین گزینه به شمار می‌آید. در عین حال اگر محدودیت هزینه برای توسعه شبکه ریلی وجود دارد و در عین حال تلاش بر این است که جذابیت خطوط ریلی نیز افزایش یابد، سناریوی دوم که در آن قطار حومه‌ به تهران نسبت به خطوط سریع‌السیر ریلی حومه به حومه اولویت دارد، گزینه مطلوب‌تری خواهد بود. شبکه متروی تهران در حال حاضر با لحاظ تکمیل خطوط در دست ساخت، هفت خط به طول ریل مسافری ۲۵۳ کیلومتر و با ۱۶۶ ایستگاه دارد. این در حالی است که در گزینه‌های پیشنهادی سیسترا، احداث دو تا چهار خط جدید مترو نیز پیشنهاد شده است. یکی از این خطوط در فاصله میدان بسیج در جنوب شرق تا محدوده سرسبز در شمال شرق تهران طراحی شده است. خط دیگری نیز برای اتصال میدان بسیج در جنوب شرق به محدوده چیتگر در غرب تهران پیشنهاد شده است. همچنین خطی از شمال شرق تا محدوده وردآورد در غرب تهران و خط دیگری از محدوده جنوب‌شرق و حاشیه پایتخت (بزرگراه شهید آوینی) تا غرب تهران (محدوده چیتگر) طراحی شده که ساخت هر یک از آنها بستگی به اولویت‌بندی نهایی صورت گرفته از سوی مدیریت شهری با لحاظ محدودیت‌های مالی دارد.

پیشنهادهای منطقه‌ای برای توسعه مترو

به گزارش «دنیای اقتصاد»، کارشناسان بر این باورند که برای توسعه خطوط ریلی تهران در کوتاه‌مدت، خطوط قطار حومه‌ای نسبت به خطوط سریع‌السیر (اکسپرس) حومه به حومه که از دل تهران عبور می‌کند و با تعداد ایستگاه‌های کم در داخل شهر، جمعیت حومه را به شهر مادر منتقل می‌کند، به لحاظ هزینه، مدت زمان اجرا و نتیجه‌بخشی زودهنگام در اولویت قرار دارد. افزون بر این، برخی از شهرداری‌های مناطق همچون ۱۸، ۱۹ و ۲۲ مطالعاتی درباره توسعه مترو انجام داده و به گزینه‌های پیشنهادی رسیده‌اند که باید ارزیابی شده و در مطالعات سیسترا در صورت لزوم گنجانده شود. این پیشنهادها از قبیل احداث ادامه خط سه مترو در قالب سه کیلومتر برای اتصال آزادگان به میدان الغدیر، احداث ادامه خط ۶ مترو تا محدوده پروژه ایران‌مال در منطقه ۲۲ و نیز اتصال مناطق ۱۸ و ۱۹ به خط فرودگاه امام خمینی (ره) توسط کمیسیون عمران و حمل‌و‌نقل به زودی بررسی خواهد شد.

هدفگذاری سیسترا برای آتیه تهران پس از اجرای طرح جامع ریلی جدید تا افق ۱۴۰۹، افزایش سطح پوشش جغرافیایی شبکه ریلی از ۳۲ به ۵۳ درصد است، به این معنا که در بیش از نیمی از سطح شهر تهران با طی مسافت ۸۰۰ متر، دسترسی مستقیم شهروندان به بخشی از شبکه ریلی فراهم شود. همچنین چشم‌انداز پوشش جمعیتی شبکه ریلی تهران در افق ۱۴۰۹ که توسط سیسترا پیش‌بینی شده ۶۴درصد است که افزایش قابل توجهی نسبت به سطح ۴۲ درصدی فعلی خواهد داشت. در افق طرح جامع حمل و نقل ریلی جدید تهران پس از تصویب و اجرا، سهم سفر با مترو حداقل چهار برابر خواهد شد و ۴۰ درصد از سفرهای روزانه شهروندان را پوشش خواهد داد.

 

07-01