مهم‌ترین ضلع مثلث خطری که تحت تاثیر اجرای احتمالی طرح ترافیک جدید و عدم اعمال سیاست‌های محدودکننده هسته مرکزی شهر را تهدید می‌کند، وجود پتانسیل جذب سفر با خودروی شخصی و وانت‌بار به میزان ۵ برابر حجم تردد متعارف کنونی در این محدوده شهری است. این در حالی است که طرح پیشنهادی شهرداری تهران برای بروز این وضعیت احتمالی و جلوگیری از عواقب سوء آن بر ترافیک و آلودگی هوا، سناریوی کارآمدی پیش‌بینی نکرده است.

شهرداری تهران معتقد است روند فعلی اعمال محدودیت برای ورود خودروها به محدوده مرکزی شهر تهران بازدارندگی لازم برای استفاده از خودروهای شخصی را ندارد و در نتیجه فاقد اثر قابل قبول از حیث کاهش ترافیک و آلودگی هوا است. از این رو در هفته‌های اخیر موضوع جایگزین کردن طرح جدیدی به جای طرح ترافیک فعلی را دنبال کرده است؛ هر چند تغییراتی که شهرداری بنا دارد برای سال آینده در طرح ترافیک اعمال کند بنیادی و پایه‌ای نبوده و تنها تغییر در روش واگذاری مجوز ورود به محدوده مرکزی شهر را شامل می‌شود. در طرح پیشنهادی شهرداری همه استفاده‌کنندگان از خودروی شخصی می‌توانند وارد محدوده طرح ترافیک شوند و هیچ سهمیه‌ای وجود ندارد، اما ورود به محدوده مرکزی شهر مشمول عوارضی با ارقام متفاوت از آنچه اکنون در قالب طرح ترافیک سالانه از متقاضیان مجوز تردد در هسته مرکزی پایتخت اخذ می‌شود، خواهد بود. در این مطالعه جزئیات فرمول فعلی اعطای طرح ترافیک از حیث اینکه چه کسانی از این امتیاز استفاده می‌کنند، مورد ارزیابی قرار گرفته است. در حال حاضر اساس صدور آرم طرح ترافیک برای متقاضیان حقیقی و حقوقی مبتنی بر امتیازبندی آنها است. در این امتیازبندی ۱۶ آیتم وجود دارد که به هر آیتم براساس اهمیت و اولویت ضریب عددی متفاوتی تعلق گرفته و اسامی متقاضیان براساس ضرایبی که به آنها تعلق گرفته لیست می‌شود. در نهایت به ترتیب اولویت و بر اساس سهمیه اختصاص یافته از طرف وزارت کشور، آرم‌های مجوز تردد در محدوده طرح ترافیک در اختیار متقاضیان قرار می‌گیرد. برخی از این آیتم‌ها شامل سکونت داخل محدوده طرح، سابقه دریافت طرح ترافیک به مدت سه سال، قرارگرفتن محل کار داخل محدوده طرح، وضعیت جسمانی به لحاظ جانبازی، معلولیت و بیماری جسمی و حرکتی، قرار گرفتن در یکی از گروه‌های خبرنگاران، نخبگان علمی و خانواده شهدا است.

از سوی دیگر در حالت کلی خودروهای مجاز به تردد در محدوده طرح ترافیک علاوه‌بر خودروهای دارای آرم، شامل خودروهای امدادی (آمبولانس و آتش‌نشانی)، خودروهای پلیس (راهور و ناجا) و نیز خودروهای پلاک الف، ع، ت، ژ، سیاسی هستند. بررسی مجوزهای سالانه اعطا شده برای تردد در محدوده طرح ترافیک طی سال‌های گذشته نشان می‌دهد بیش از ۶۰ هزار مجوز در اختیار سازمان‌ها، نهادها و دستگاه‌های دولتی و شبه‌دولتی قرار گرفته و کمتر از ۴۵ هزار مجوز سالانه به شهروندان و افراد حقیقی متقاضی واگذار شده است.

در این میان اجرای نسخه پیشنهادی شهرداری تهران به عنوان جایگزین طرح ترافیک فعلی موجب شکل‌گیری یک مثلث خطر می‌شود که محدوده طرح ترافیک را تحت‌الشعاع قرار خواهد داد. خطر اول ناشی از وجود پتانسیل جذب ۵ برابری خودرو در هسته مرکزی شهر است که برای آن چاره‌جویی موثر نشده است. برابر مطالعات طرح جامع حمل‌ونقل و ترافیک شهر تهران در سال ۱۳۹۰، محدوده طرح ترافیک بدون اعمال سیاست‌های محدودکننده تردد، پتانسیل جذب یک میلیون و ۱۲۲ هزار و ۴۲۰ سفر با خودروی سواری شخصی و وانت‌بار را دارد. این در حالی است که برابر آمار دریافت شده از دوربین‌های شرکت کنترل ترافیک شهرداری تهران، حجم ترافیک وارد شده به محدوده طرح اصلی طی ساعات ۶  تا ۱۷ در شش‌ماه دوم سال گذشته، حدود ۲۲۵ هزار و ۴۹۶ خودرو بوده است. بر این اساس با حذف یا کاهش کنترل محدوده طرح ترافیک، حدود ۸۹۰ هزار خودروی سواری و وانت‌بار جدید متقاضی ورود به محدوده مذکور خواهند بود. در این خصوص باید ضمن تدوین سناریوهای احتمالی، نسبت به شبیه‌سازی این سناریوها با استفاده از نرم‌افزارهای کلان‌نگر ترافیک اقدام شود.

ضلع دوم مثلث خطر طرح ترافیک با اجرای نسخه پیشنهادی شهرداری، تغییر حالت جنس ترافیک در این محدوده تحت تاثیر تغییر رفتار ترافیکی شهروندان خواهد بود. طبیعی است با اجرای طرح جدید ممکن است مسیرهای انتخابی شهروندان تغییر کند و تحت‌تاثیر این تغییر، طول مسیر (میزان پیمایش) آنها افزایش یابد. همچنین پس از اجرای طرح جدید ممکن است برخی از شهروندان خودروی خود را در معابر حاشیه محدوده طرح ترافیک یا زوج و فرد پارک کنند و از طریق سایر مدهای حمل‌ونقلی وارد محدوده شوند. به عبارت دیگر در حجم ترافیک معابر جایگزین و همچنین شرایط پارک حاشیه‌ای و غیرحاشیه‌ای معابر اطراف طرح‌های ترافیک و زوج و فرد، احتمال بروز تفاوت‌های قابل ملاحظه‌ای وجود دارد که برای جلوگیری از بروز مشکلات احتمالی لازم است موضوع مورد مطالعه و بررسی قرار گیرد.

سومین خطری که با اجرای طرح جدید ترافیک بروز می‌کند، تشدید استفاده از موتورسیکلت است. موتورسیکلت‌ یکی از متهمان اصلی آلودگی هوا به شمار می‌آید، به نحوی که ۲۳ درصد از آلودگی هوای ناشی از ذرات معلق کوچک‌تر از ۵/ ۲ میکرون از طریق پیمایش روزانه این وسایل نقلیه تولید می‌شود. میزان آلایندگی یک موتورسیکلت ۱۲۵ سی‌سی کاربراتوری در سرعت زیر ۳۵ کیلومتر بر ساعت، حدود ۲/ ۳ برابر آلایندگی یک خودرو سمند دارای استاندارد یورو ۲ است. از سوی دیگر حدود یک‌پنجم کل تصادفات شهر تهران، نیمی از تصادفات جرحی و یک‌سوم تصادفات منجر به فوت در شهر تهران مربوط به موتورسیکلت‌ها است. با اجرای طرح جدید احتمال تغییر نوع وسیله نقلیه بسیاری از شهروندان از خودروهای شخصی به موتورسیکلت به‌منظور تردد کم‌دردسر و بی‌هزینه به محدوده طرح ترافیک وجود دارد که شهرداری تهران برای این موضوع نیز چاره‌ای نیندیشیده است.

طرح ترافیک پیشنهادی شهرداری تهران حاوی ۵ نقطه کور هم هست که در مطالعات ارائه شده از سوی شهرداری مغفول مانده است. اولین نقطه کور مربوط به مدل این بازنگری است. به این معنا که برای اصلاح طرح ترافیک باید ۳ متغیر زمان، مکان و هزینه به شکل همزمان مورد بازنگری و اصلاح قرار گیرد؛ به این معنا که ضمن واقعی شدن هزینه تردد در محدوده، مختصات مکانی آن نیز بازنگری و ساعت ورود و خروج به محدوده اصلاح شود. اما شهرداری هیچ تغییری در محدوده طرح اعمال نکرده و هزینه‌ تردد در این محدوده را متناسب با عارضه‌ای که به شهر تحمیل می‌شود، واقعی نکرده است. افزون بر این، هزینه پرداخت شده توسط خودرویی که از صبح زود تا پایان روز در محدوده طرح ترافیک پارک شده، با خودرویی که تقریبا تمام ساعات روز در معابر در حال تردد است و عوارض گوناگونی به شهر تحمیل می‌کند، یکسان است.

 

نقطه کور دوم طرح پیشنهادی شهرداری، تاثیرات اقتصادی طرح جدید ترافیک بر کاربری‌های تجاری (خرده‌فروشی‌ها و عمده‌فروشی‌ها) مستقر در این محدوده است که نامعلوم بوده و لازم است مورد بررسی قرار گیرد. سومین نقطه کور پیشنهاد شهرداری تهران مربوط به وضعیت زیرساخت‌های اجرای طرح جدید است. در حال حاضر در میزان کارآیی سیستم‌های نظارت تصویری که در سطح طرح‌های محدودیت تردد شهر تهران استفاده می‌شود، تردید وجود دارد و همواره صحت آمار حجم ترافیک ورودی و خروجی به محدوده و همچنین پلاک وسایل نقلیه‌ای که در ساعات مختلف از معابر گوناگون به محدوده وارد یا از آن خارج می‌شوند، با سوال مواجه است. از طرفی با اجرای طرح جدید هر روز ممکن است خودروهای جدید وارد طرح یا از آن خارج شوند، بنابراین نیاز به سیستم‌های نظارت تصویری مناسب و کارآ وجود دارد.

طرح ترافیک فعلی مشکلات و نواقصی در اجرا دارد که برای رفع آنها در طرح جدید نیز چاره‌جویی نشده و این موضوع چهارمین نقطه کور نسخه پیشنهادی شهرداری است. مشکلات فنی و اجرایی همچون خطای نظارت و اعتبارسنجی مجوزها، خطا در جریمه شدن خودروهای واجد طرح ترافیک روزانه، سردرگمی کاربران آرم طرح ترافیک تحت تاثیر تاخیر در تعیین تکلیف این طرح، مشکلات مربوط به شیوه صدور برگه جریمه و نیز مشکلات ناشی از تخلفات کاربران همچون تردد پرحجم موتورسیکلت‌ها در این محدوده و کمک راکبان موتورسیکلت به فرار خودروها از دوربین‌های ثبت پلاک، پوشاندن پلاک خودرو با پارچه و برف شادی و نیز استخدام برخی افراد برای راه رفتن پشت خودرو یا سوار شدن در صندوق عقب برای جلوگیری از ثبت پلاک توسط دوربین‌های مبادی ورودی و خروجی طرح ترافیک در شرایط فعلی وجود دارد که در طرح جدید نیز نقشه‌ای برای رفع آنها پیش‌بینی نشده است. نقطه کور پنجم طرح جدید ترافیک نیز به ضعف در سیستم‌های رهگیری تخلفات که موجب کاهش بازدارندگی از وقوع تخلف تردد در محدوده طرح ترافیک می‌شود، باز می‌گردد. این موضوع علاوه‌بر ارتقای تجهیزات موجود در محدوده طرح ترافیک به هماهنگی و همکاری بین دستگاه‌های سیاست‌گذار و همچنین نهادهای مجری نیاز دارد. اما در طرح پیشنهادی شهرداری تهران به عنوان نسخه جایگزین طرح ترافیک آن‌گونه که باید به این مساله پرداخته نشده است. از آنجا که طراحی محدوده طرح ترافیک، زمانی موثر است که اعمال این محدودیت با موفقیت اجرا شود، لازم است ضمن تامین زیرساخت‌های کنترل هوشمند به میزان کافی در این محدوده، میان پلیس و مدیریت شهری تهران حداکثر هماهنگی برای اجرای هرگونه طرح ترافیکی جدید در سطح شهر برقرار شود، چراکه در غیر این صورت نسخه جدید شهرداری نیز به اهدافی که مدیریت شهری پیش‌بینی کرده، نخواهد رسید.

* دبیر کمیسیون عمران و حمل‌ونقل شورای شهر تهران