چگونه فرهنگ کارآفرینی اقتصاد یک کشور را متحول می‌کند
درس‌هایی از امواج تکامل استارت‌آپ‌های هندی
بایجو که در سال ۲۰۱۱ توسط یک معلم سابق تاسیس شده، تاکنون بیش از هفت دور تامین سرمایه کرده و پایگاه مشتریان آن به حدود ۳۵ میلیون مشترک می‌رسد. درآمد این شرکت در سال ۲۰۱۸ به ۲۰۰ میلیون دلار رسید که افزایش سه برابری را نسبت به سال گذشته نشان می‌دهد و هدف آن دو برابر کردن درآمد تا پایان امسال است. بایجو برای توسعه جهانی، شراکت با شرکت دیزنی را هم شروع کرده است. وقتی همه این موفقیت‌ها را می‌بینیم، مهم است که یک قدم به عقب برویم و ببینیم اکوسیستم استارت‌آپی هند چگونه به موقعیت فعلی خود رسیده است. برای این کار بهتر است الگوهای سیر تکاملی را بشناسیم. مثل بیشتر اقتصادها و فرهنگ‌های قدیمی، کارآفرینی و تجارت در هند قرن‌ها است که به شکوفایی رسیده است. بر این اساس، اکوسیستم کارآفرینی فعلی هند نتیجه سه موج فعالیت کارآفرینی با سه حوزه تمرکز مجزا است: تکنولوژی اطلاعات، مصرف‌گرایی و نوآوری. هر یک از این امواج با انواع متفاوتی از کسب‌وکارها، فعالیت‌های برجسته و اکوسیستم‌‌ها مشخص می‌شوند که از عوامل مختلف اجتماعی، قانونی، تکنولوژیک، اقتصادی و فرهنگی، تشکیل شده‌اند. با اینکه هر موج به نوعی یادآور موج قبلی است، می‌توان به این نتیجه رسید که از موج قبلی یا بعدی خود، متمایز است.
اقیانوس‌ها، دریاها و ریسک‌کننده‌ها
از نظر فرهنگی، بسیاری از جوامع هند کارآفرین و ریسک‌پذیر هستند. تاجران هندی از گذشته به کشورهای مختلفی مثل مصر، بحرین، ویتنام و میانمار سفر می‌کردند. جوامع کارآفرین هند مالک کسب‌وکارهای خانوادگی کوچک و متوسط و همچنین غول‌های بزرگی مثل ریلاینس و باجاج هستند. گزارشی که در سال ۲۰۱۸ منتشر شد، اشاره می‌کند که سرمایه بازار ۱۱۱ تا از معروف‌ترین کسب‌وکارهای خانوادگی هند، به حدود ۸۳۹ میلیارد دلار می‌رسد. این در حالی است که این عدد خیلی از کسب‌وکارهای خانوادگی کوچک و متوسط را که در سراسر هند فعالند، دربرنمی‌گیرد. داده‌های زیادی، از تمایلات کارآفرینانه هندی‌ها پشتیبانی می‌کنند. دیده‌بان جهانی کارآفرینی ارزیابی کرده که حدود ۲۰ درصد هندی‌ها (بین ۱۸ تا ۶۴ ساله) قصد دارند ظرف سه سال آینده کسب‌وکاری را شروع کنند و بیش از ۱۱ درصد آنها هم کارآفرینان نوپا هستند (میانگین جهانی این رقم ۶/ ۱۲ درصد است). حدود ۷/ ۶۳ درصد مردم هند کارآفرینی را یک گزینه کاری مطلوب می‌دانند. میانگین جهانی این رقم، ۴/ ۶۲ درصد است. گشتی در خیابان‌های شهرهای قدیمی احمدآباد، کلکته، بمبئی، دهلی، حیدرآباد و بسیاری دیگر از شهرهای هند یا عبور از مناطق صنعتی مختلف این کشور، نهادینه شدن روحیه کارآفرینی را در محیط فرهنگی و اقتصادی هند به نمایش می‌گذارد. این تمایلات کارآفرینانه، زمینه را برای ظهور امواج فعالیت کارآفرینی در هند فراهم کرده‌اند.
موج اول: اهمیت IT
ریشه‌های تکنولوژی اطلاعات را می‌توان در راه‌اندازی مدارس تکنولوژی و مدیریت و ورود شرکت IBM به هند در دهه ۵۰ میلادی مشاهده کرد. در سال ۱۹۶۸ غول شرکتی تاتا گروپ، خدمات مشاوره تاتا را وارد هند کرد و چند پروژه مرتبط با کامپیوتری‌سازی در این کشور اجرا کرد. سپس با یک شرکت تولید پردازنده مرکزی در آمریکا وارد مشارکت شد و عصر برون‌سپاری فرآیندهای کسب‌وکار آغاز شد. به هر حال، موج IT و خدماتی که به دنبال آن می‌آیند با تاسیس شرکت‌هایی مثل پاتنی (Patni Systems) در حدود دهه ۸۰ شکلی جدی به خود گرفت. موسسان این شرکت‌ها در مدارس معتبر (عمدتا در آمریکا) تحصیل کردند و با مشاهده خلأ‌های موجود در بازار، به ارزش برون‌سپاری پی بردند. آنها به کشور خودشان برگشتند تا کسب‌وکارهای IT راه‌اندازی و از این ارزش بهره‌برداری کنند. این شرکت‌های IT همچنین به محلی برای پرورش کارآفرینان جدید تبدیل شدند. کارمندان اولیه این شرکت‌ها بعدا در راه‌اندازی غول‌هایی مثل اینفوسیس دست داشتند. رشد این شرکت‌های IT و افزایش برون‌سپاری تحقیق و توسعه (R&D)، کششی برای آموزش فنی ایجاد کرد. در نتیجه، مهندسی به یک انتخاب عملی برای تحصیلات عالی تبدیل شد و مجمع بزرگی از مهندس‌ها تشکیل شد. در سال ۲۰۱۴ هند حدود ۲۵ درصد فارغ‌التحصیلان رشته مهندسی در کل دنیا را به خود اختصاص داده بود. از آنجایی که صنعت سرمایه‌گذاری خطرپذیر هنوز به‌طور جدی شکل نگرفته بود، بیشتر این کسب‌وکارها در موج اول خوداتکا بودند و بر خدمات تمرکز کردند. هر از گاهی داستان‌هایی از نارایانا مورتی، بنیان‌گذار شرکت اینفوسیس شنیده می‌شود که از همسرش پول قرض می‌گرفت و دائما ورشکست می‌شد. این شور و حرارت کارآفرینی و فرصت‌های برون‌سپاری که خیلی از کسب‌وکارهای IT در دهه ۹۰ ایجاد کردند، به تشکیل تعدادی از بزرگ‌ترین و موفق‌ترین شرکت‌ها در هند منجر شده است. امروز، شرکت‌های IT و شرکت‌های برون‌سپاری فرآیند کسب‌وکار در هند، صنعتی ۱۸۰ میلیارد دلاری را تشکیل می‌دهند که عمدتا بر بازار جهانی متمرکز است. علاوه بر این، موفقیت کسب‌وکارهای IT هند باعث رفاه بیشتر طبقه متوسط در این کشور شده است. بین دهه ۶۰ و ۹۰ میلادی، خانوارهای معمولی طبقه متوسط یک نان‌آور اصلی داشتند که عمدتا در بخش دولتی کار می‌کرد یا نهایتا یک کسب‌وکار محلی بسیار کوچک داشت. در آن زمان، به بچه‌هایی که به مدرسه می‌رفتند، توصیه می‌شد برای ادامه تحصیل مهندسی یا پزشکی بخوانند. مهندس‌هایی که فارغ‌التحصیل می‌شدند، به سرعت در شرکت‌های IT کار پیدا می‌کردند و حقوق‌شان بالاتر از درآمد والدینشان بود. رشد کسب‌وکارهای IT درآمدها را افزایش می‌داد و اثرات آن به صنایع دیگر هم سرایت می‌کرد. حالا پول بیشتری برای خرج کردن در دسترس بود و در نتیجه اقتصاد هند درهای خود را به روی بازارهای جهانی گشود و مسیرهای بیشتری برای مصرف و ایجاد تحرک در موج بعدی کارآفرینی ایجاد کرد.
موج دوم: ظهور مصرف‌گرایی
افزایش درآمد در هند، افزایش مصرف را به دنبال داشت. این موج حدودا اواسط دهه گذشته شروع شد و فرصت‌هایی برای انواع مدل‌های کسب‌وکار ایجاد کرد.
با آزادسازی زیرساخت‌های سیاسی، دسترسی به سرمایه بیشتر شد. طبقه متوسط نوظهور رو به رشد که درآمد بیشتری دارد، بیشتر مصرف می‌کند، از گوشی هوشمند استفاده می‌کند و به اینترنت دسترسی دارد. وقتی استفاده از اینترنت ارزان‌تر شد، دسترسی بیشتر شد و بنابراین مدل‌هایی در مورد تجارت الکترونیک، خرده‌فروشی تخصصی، فضای بازار، شبکه‌های پیشرفته ارسال کالا و سازماندهی بخش‌های سازماندهی‌نشده شکل گرفتند. این موج بزرگی از فعالیت کارآفرینی در هند بود. استارت‌آپ‌ها هم در بستر این موج متولد شدند. سرمایه‌گذاری‌های اساسی در حوزه‌های مصرفی ابتدا از آمریکا سرازیر شد و سپس چین و ژاپن به دنبال آن آمدند. فرصت‌های بی‌نظیری که پیش آمد، نه تنها هند را به سوی برندهای مصرفی بزرگی مثل آمازون و اوبر سوق داد، بلکه باعث ظهور بیش از ۲۵ شرکت تک‌شاخ* داخلی شد (مثل اولا، زوماتو، سوییگی، PayTM و...). نباید فراموش کنیم که والمارت، فلیپ‌کارت (Flipkart، شرکت تجارت الکترونیک هندی واقع در بنگلور) را به ارزش ۲۲ میلیارد دلار تحت تملک خود درآورد.
موج سوم: نقطه اوج منحنی نوآوری
آخرین موجی که در هند شکل گرفت، دو ویژگی مشخص دارد: مدل‌های بنگاه به بنگاه (B۲B) و نوآوری مبتنی بر تکنولوژی. در دو دهه اخیر، هند از یک قطب IT، خدمات و برون‌سپاری فرآیندهای کسب‌وکار در دنیا، به مرکز مهم R&D برای شرکت‌های چندملیتی و استارت‌آپ‌های سیلیکون ولی تغییر جهت داده است. شهر بنگلور به‌طور خاص، به پایتخت «مراکز جهانی قابلیت‌سازی» تبدیل شده، به‌طوری که نیمی از ۱۲۰۰ شرکت چندملیتی دنیا مراکز R&D خود را در آنجا راه‌اندازی کرده‌اند. امروز شاهد آن هستیم که کل خط تولید و محصولات منحصر به فرد شرکت‌ها به‌طور کامل در داخل هند طراحی، توسعه و ارسال می‌شوند. حتی چند شرکت چندملیتی مثل جنرال الکتریک، سیسکو و ادوبه، بخشی از R&D واحدهای کسب‌وکار خود را به هند منتقل کرده‌اند. برخی می‌گویند این داستان با انتقال مرکز R&D شرکت تگزاس اینسترومنت به بنگلور در سال ۱۹۸۵ شروع شد. اما فعالیت‌های R&D اصلی در این اکوسیستم، از اواخر دهه ۹۰ سرعت جدی گرفت و شاید بتوان آن را به باز شدن اقتصاد هند و تاسیس شرکت‌هایی که با اولین موج کسب‌وکارهای IT ایجاد شده بودند، ربط داد. این مراکز توسعه برون‌سپاری شده R&D با آزمایش‌های اولیه، پشتیبانی محصول و توسعه نرم‌افزار ابتدایی آغاز به کار کردند و خیلی از آنها طی دو دهه بعد، منحنی ارزش را ارتقا دادند. این باعث شد خیلی از شرکت‌های چندملیتی مراکز R&D بزرگ خود را از دفاتر مرکزی خود دور کنند. استارت‌آپ‌های هندی که با اکوسیستم‌های جهانی ارتباط نزدیک دارند نیز در حال بالا رفتن از نردبان دارایی‌های فکری هستند. مدل‌های تکراری در تجارت الکترونیک کمتر شده و استارت‌آپ‌های بیشتری به ساختن محصولات و راه حل‌های منحصر به فرد روی می‌آورند. مشتری هدف دیگر فقط منحصر به داخل هند نیست و تعداد روزافزونی از استارت‌آپ‌های هندی کارشان را در سطح جهانی شروع می‌کنند. تجربه این کارآفرینان، با کار کردن در شرکت‌های چندملیتی بزرگ در آمریکا و اروپا، بیشتر می‌شود و سپس به هند برمی‌گردند. مهم‌تر از همه، ذهنیتی که آنها نسبت به محصول دارند، بر خلاف نسل قبلی است که خدمات‌محور بودند. ویژگی دیگر موج فعلی، حضور برجسته مدل‌های B۲B است. رشد کسب‌وکارهای IT از موج اول و ظهور استارت‌آپ‌های مصرف‌محور از موج دوم، در کنار تحریک کسب‌وکارهای سنتی برای رقابت در عرصه جهانی، فرصت‌هایی برای محصولات و راه حل‌های کسب‌وکار ایجاد کرده است. تقاضا برای راه حل‌های B۲B از طرف بازارهای جهانی بیشتر شده است. بخش مصرف که از موج دوم نشات گرفته، سرمایه زیادی را به خود جذب کرده، اما فرصت‌های متعددی در بازارهای فرعی ایجاد شده که سرمایه‌ها را معطوف خود می‌کنند. به جز تک‌شاخ‌های فعلی، موج بعدی صد استارت‌آپ برتر هند تنوع بیشتری خواهند داشت و از فضای بازار مصرفی به B۲B، تکنولوژی بهداشت و درمان، روباتیک، تکنولوژی مالی و... تغییر ماهیت خواهند داد. اکوسیستم استارت‌آپی حالا بیشتر به مدل‌های B۲B تغییر می‌یابد که تکنولوژی و نوآوری در هسته آن است.
دیجیتالی شدن هند
طرح «هند دیجیتال» یک برنامه بزرگ دولت هند طی دهه گذشته بوده است. حرکت به سوی این برنامه، با توسعه زیرساخت دیجیتال کالاهای عمومی که با عنوان ایندیا استک (IndiaStack) شناخته می‌شود، شروع شد. ایندیا استک یک معماری مقیاس‌پذیر غیرحضوری، غیرنقدی و بدون کاغذبازی است که قصد دارد دیجیتالی شدن هند را تسریع و متحول کند. هدف برنامه آن است که هند را از یک کشور فقیر در زیرساخت دیجیتال، به یک رهبر جهانی تبدیل کند. در هشت سال گذشته، بیش از ۲/ ۱ میلیارد هندی از طریق این برنامه، شناسه بیومتریک «ادهار» دریافت کرده‌اند. ادهار یک کد شناسایی منحصر به فرد ۱۲ رقمی است که به‌صورت داوطلبانه به شهروندان هندی بر اساس داده‌های جمعیت‌شناختی و بیومتریک آنها داده می‌شود. سرعت دسترسی به کاربران در این پروژه، از سرعت غول‌هایی مثل فیس‌بوک، واتس‌اپ و حتی گوشی‌های موبایل بیشتر بود. زیرساخت ایندیا استک امکان روش کارآمدتری برای افتتاح حساب بانکی برای شهروندانی که هیچ‌گاه پیش از این حساب نداشتند، فراهم کرده است. این حساب‌های بانکی به هدف تسهیل دسترسی شهروندان به اعتبارات رسمی و انتقال مستقیم تسهیلات و یارانه‌های دولتی ایجاد شده‌اند. لایه‌های دیگری هم به زیرساخت ایندیا استک اضافه می‌شود. به‌عنوان مثال، هلت‌استک (HealthStack) به هدف توسعه طرح بهداشت و درمان و خدمات بیمه به ۳۰۰ میلیون شهروند هندی ایجاد شده و دیجیتال اسکای بر افزایش تعداد پرواز پهپادها و گرفتن مجوز برای آنها متمرکز است. یک طرح یکپارچه برای مالیات‌بندی که اخیرا در کل کشور راه‌اندازی شده، شبکه مالیاتی را به میزان قابل توجهی گسترش داده و قوانین مالیاتی قدیمی و فرسوده را ساده‌سازی کرده است. زیرساخت‌ها برای اینکه همه شهروندان یک «کمد دیجیتال» داشته باشند و اسناد الکترونیکی مثل گواهینامه رانندگی و مدارک خود را در آن نگه دارند، آماده است.
آینده چه می‌شود؟
اکوسیستم استارت‌آپی هند، سوار بر سه موجی که گفته شد و الزام دولت به دیجیتالی‌سازی، حالا بیش از ۳۰۰ انکوباتور و شتاب‌دهنده و حدود ۳۰ هزار استارت‌آپ فعال دارد. تامین سرمایه رسمی بیش از ۴ میلیارد دلاری برای استارت‌آپ‌های تکنولوژی در سال ۲۰۱۸، گواه بزرگ شدن مداوم این اکوسیستم است. توسعه سیاست‌های دولتی برای حمایت از استارت‌آپ‌ها، بدنه قوانین را هم در هند تقویت می‌کند. فشارهای اخیر برای ساختن زیرساخت‌های تکنولوژیک و افزایش سهولت کسب‌وکار باعث رشد این اکوسیستم می‌شود. در پایان سال ۲۰۱۹، هند شاهد سیر تکاملی موج سوم است. استارت‌آپ‌ها از هوش مصنوعی و یادگیری ماشینی برای ارائه راه حل‌‌ها در بخش‌های مختلف استفاده می‌کنند. اینترنت اشیا و بلاک‌چین کاربردهای تازه‌ای پیدا کرده‌اند. در هند استارت‌آپ‌هایی را می‌بینیم که از ابتدا جهانی متولد می‌شوند و راه حل‌هایی جهانی دارند. همچنین استارت‌آپ‌هایی که نسل بعد تکنولوژی را به کار می‌گیرند تا چالش‌های عمیق و پیچیده در معیشت هندی‌ها را مورد توجه قرار دهند.
* شرکت‌های تک‌شاخ شرکت‌های خصوصی هستند که بالای یک میلیارد دلار ارزش دارند.
