سوخت ارزان چه بر سر اقتصاد آورد؟
ضربه یارانه‌ای به ناوگان حمل و نقل
اصلاح حامل‌های انرژی و حمل‌ونقل
زمزمه‌های اصلاح حامل‌های انرژی در روزهای پیش رو زمینه‌ساز سلسله گزارش‌هایی از سوی مرکز پژوهش‌های مجلس شده است. در گزارشی که کارشناسان این مرکز برای بخش حمل‌ونقل تدوین کرده‌اند از ۹ زاویه به بحث حامل‌ها و صنعت حمل‌ونقل در ایران نگاه کرده‌اند. این گزارش در کنار مصرف انرژی اطلاعات مقایسه‌ای از وضعیت سخت‌افزاری در بخش حمل‌ونقل دارد. برای مثال نشان می‌دهد حدود ۶۱ درصد بنزین کشور توسط خودروهای سواری، ۲۱ درصد توسط وانت‌ها، ۸ درصد توسط تاکسی‌ها، ۶ درصد توسط دارندگان موتورسیکلت و مابقی توسط کامیونت‌ها مصرف می‌شود. آمار جالب دیگر از تعداد نوع ناوگان حمل‌ونقل است؛ برای نمونه در سال گذشته تعداد کامیون‌های جاده‌ای ۳۵۸ هزار دستگاه گزارش شده است. تعداد اتوبوس و مینی‌بوس‌ها نیز به ترتیب ۱۵ و ۲۲ هزار دستگاه برآورد می‌شود.آمارهای سازمان راهداری نشان می‌دهد در مقایسه با سال ۹۶ تعداد اتوبوس‌های ثابت و کامیون‌ها کاهش و تعداد مینی‌بوس‌ها افزایش یافته است.
چرا بخش حمل‌ونقل؟ کارشناسان مرکز پژوهش‌ها در گزارش خود دلیل اهمیت بخش حمل‌ونقل در اصلاح قیمت انرژی را این‌گونه بیان کرده‌اند: «بخش حمل‌ونقل بعد از بخش خانگی، عمومی و تجاری، در رتبه دوم مصرف انرژی قرار دارد و حدود یک‌چهارم مصرف کل انرژی را به خود اختصاص می‌دهد. فرآورده‌های اصلی مورد استفاده در این بخش عبارتند از: بنزین، نفت گاز (گازوئیل)، CNG و سوخت هوایی. با افزایش جمعیت و تعداد خودروها مصرف بنزین همواره سیر صعودی داشته، اما در دو مقطع سیر نزولی پیدا کرده است. در سال ۱۳۸۶، اجرای طرح کارت هوشمند سوخت و سهمیه‌بندی و در سال ۱۳۸۸، اجرای قانون هدفمندسازی یارانه‌ها علت اصلی کاهش مصرف بنزین بوده است. قیمت انرژی و تبعات آن: مرکز پژوهش‌های مجلس می‌گوید: بعد از ونزوئلا، ایران پایین‌ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد، اما با درنظر گرفتن سهم هزینه بنزین از متوسط درآمد، برای یک ایرانی بنزین گران‌تر از برخی کشورهاست و این موضوع مهم باید در بحث آزادسازی یا افزایش قیمت حامل‌ها ازجمله بنزین، مدنظر تصمیم‌گیران قرار گیرد.
البته همین گزارش یک نکته در درون خود دارد که می‌تواند به بحث مصرف انرژی در ایران رنگ و بوی دیگری دهد؛ اگر جمعیت کشور حدود ۸۳ میلیون نفر باشد، به ازای هر ایرانی روزانه ۱/ ۱ لیتر بنزین در کشور مصرف می‌شود. این مقدار مصرف در مقایسه با کشورهای جهان رقم بالایی محسوب می‌شود. تنها حدود ۲۰ کشور در دنیا مصرف سرانه بالاتری نسبت به ما دارند. بیشترین مصرف سرانه مربوط به آمریکا با ۳۹/ ۴ لیتر در روز است، رتبه‌های بعدی به ترتیب متعلق به کانادا با ۶۲/ ۳ لیتر، کویت با ۸۴/ ۲ لیتر، عربستان سعودی با ۶/ ۲ لیتر، عمان با ۵۳/ ۲ لیتر و قطر با ۴۸/ ۲ لیتر در روز است. در مقابل، مصرف سرانه بنزین در کشورهای اروپایی بین ۵/ ۰ تا ۱ لیتر در روز و در کشور همسایه ما ترکیه، حدود ۱/ ۰ لیتر در روز است که به‌طور قابل‌توجهی پایین‌تر از ایران است.
به این معنا ایران با تولید و درآمد کمتر از تنها ۲۰ کشور جهان بنزین کمتری مصرف می‌کند. بنابراین از این منظر باید ریشه‌های این تناسب بررسی و برای آن چاره‌اندیشی شود. مرکز پژوهش یکی از پیامد‌های بنزین ارزان را قاچاق سوخت می‌داند و می‌نویسد: قاچاق سوخت یکی از چالش‌های کشور بوده و علت آن اختلاف قیمت با کشورهای همسایه است.به‌طوری‌که قیمت بنزین در ترکیه حدود ۱۴ برابر ایران، در عراق ۷ برابر، در امارات‌متحده‌عربی ۵/ ۶برابر، در قطر ۴/ ۵ برابر، در پاکستان ۸ برابر، در افغانستان ۲/ ۷برابر و در ترکمنستان و جمهوری‌آذربایجان هم حدود ۵ برابر ایران است.
توزیع مصرف در حمل‌ونقل
در گزارش مرکز پژوهش‌ها نشان داده شده است توزیع مصرف حامل‌های انرژی در بخش حمل‌ونقل به چه شکل است. بنزین: براساس این گزارش در حوزه بنزین طبق آمار موجود، حدود ۶۱ درصد بنزین توسط خودروهای سواری، ۲۱ درصد توسط وانت‌ها، ۸ درصد توسط تاکسی‌ها، ۶ درصد توسط موتورسیکلت‌ها و ۴ درصد توسط کامیون و کامیونت‌ها مصرف می‌شود. این گزارش با استناد به آمارهای رسمی اعتقاد دارد: بیش از ۹۹ درصد بنزین مورد استفاده در کشور در بخش حمل‌ونقل مصرف می‌شود. بنابراین می‌توان گفت مصرف‌کننده کل بنزین در کشور بخش حمل‌ونقل است. بررسی آمار عرضه بنزین نشان می‌دهد مصرف بنزین در کشور طی دو دهه اخیر بیش از دو برابر شده است. به‌طوری‌که مقدار متوسط مصرف روزانه آن از حدود ۴۶میلیون لیتر در سال ۱۳۸۰، به حدود ۱/ ۸۹ میلیون لیتر در سال ۱۳۹۷ رسیده و در چهار ماه ابتدای سال‌جاری این رقم به ۳/ ۹۵ میلیون لیتر افزایش یافته است و با توجه به رشدی که مصرف بنزین طی سال‌های اخیر داشته، پیش‌بینی می‌شود در پایان سال‌جاری متوسط مصرف روزانه به ۱۰۰ میلیون لیتر برسد.
از نگاه مرکز پژوهش‌ها عمده‌ترین دلایل مصرف بالای بنزین در کشور، این موارد است:
قیمت پایین سوخت: بعد از ونزوئلا، ایران پایین‌ترین قیمت عرضه بنزین را در دنیا دارد یعنی هر لیتر ۰۹/ ۰ دلار با نرخ تسعیر ۱۱ هزار تومان. درصورتی که درحال‌حاضر میانگین قیمت عرضه بنزین در جهان ۰۹/ ۱ دلار به ازای هر لیتر است. البته بین کشورها تفاوت قابل‌توجهی در قیمت‌ها وجود دارد. به‌عنوان یک قاعده کلی، کشورهای ثروتمند قیمت‌های بالاتری دارند درحالی‌که کشورهای فقیرتر و کشورهایی که تولیدکننده و صادرکننده نفت هستند قیمت‌های پایین‌تری دارند. یک استثنا وجود دارد و آن کشور آمریکاست که با وجود اینکه کشور پیشرفته‌ای است، اما قیمت بنزین در آن پایین است. ۷۷/ ۰ دلار اختلاف قیمت‌ها در کشورهای مختلف ناشی از سیاست‌های دولت‌ها مبنی بر اخذ مالیات یا تخصیص یارانه برای عرضه بنزین است؛ زیرا همه کشورها به بنزین با همان قیمت بازارهای بین‌المللی دسترسی دارند، اما برمبنای سیاست خود تصمیم گرفته و مالیات‌های مختلفی را درنظر می‌گیرند. در نتیجه، قیمت خرده‌فروشی بنزین در کشورها و بعضا در شهرهای مختلف آنها متفاوت است.
گازوئیل: پژوهش مورد اشاره گرچه تاکید دارد گازوئیل در بخش‌های مختلف اقتصادی مصرف می‌شود اما عمده‌ترین مصرف‌کننده این فرآورده نفتی را بخش حمل‌ونقل می‌داند زیرا حدود ۶۰ درصد گازوئیل مصرفی کشور را به خود اختصاص می‌دهد. بر طبق بررسی‌های این گزارش از سال ۱۳۸ تا سال ۱۳۹۲ مصرف گازوئیل روند افزایشی داشته است در سال‌های ۹۳ و ۹۴ این روند کاهشی شده است و از حدود ۱۰۰ میلیون لیتر به حدود ۸۱ میلیون لیتر در روز رسیده است. مهم‌ترین دلیل کاهش مصرف این فرآورده اجرای طرح عرضه براساس پیمایش و کاهش گازوئیل تحویلی به بخش نیروگاهی بوده است. گاز طبیعی جایگزین این سوخت در نیروگاه‌ها شده است. اما مجددا از سال ۹۵ روند مصرف افزایشی شده به‌گونه‌ای‌که براساس آخرین آمار مصرف این سوخت به بیش از ۹۰ میلیون لیتر در روز رسیده است. سهم بخش حمل‌ونقل از این رقم بیش از ۵۴ میلیون لیتر است که ۶۰ درصد مصرف را تشکیل می‌دهد. ۹۵ درصد از گازوئیل بخش حمل‌ونقل از سوی اتوبوس‌ها، مینی‌بوس‌ها و کامیون‌های درون‌شهری و برون‌شهری به مصرف رسیده است. سهم زیر بخش ریلی تنها دو درصد و سهم کشتی‌ها ۳ درصد برآورد شده است.
مرکز پژوهش‌ها درباره دلیل بالا بودن مصرف در این بخش عنوان می‌کند: میانگین سنی ناوگان دیزلی بالاست که خود یکی از عوامل افزایش مصرف سوخت است. درحال‌حاضر میانگین سنی کامیون‌ها ۵/ ۱۷ سال، اتوبوس‌ها ۹/ ۹ سال و مینی‌بوس‌های برون‌شهری ۵/ ۲۳ سال است.
ناوگان برون‌شهری
در ادامه این گزارش نگاهی به وضعیت ناوگان برون‌شهری شده است. آمارهای این گزارش نشان می‌دهد: تعداد کامیون‌های عمومی جاده‌ای از ۲۵۳ هزار دستگاه در سال ۸۸ به ۳۵۸ هزار دستگاه در سال ۹۷ رسیده است. اما متوسط عمر کامیون‌ها افزایش پیدا کرده که اسقاط و از رده خارج کردن ناوگان فرسوده از سال ۸۵ شروع شده است. حدود ۹۵ درصد خودروهای فرسوده از رده خارج شده کاربراتوری هستند و میانگین مصرف خودروی کاربراتوری دوبرابر خودروهایی است که درحال‌حاضر وارد بازار می‌شود. بنابراین اجرای سیاست از رده خارج کردن خودروهای فرسوده علاوه بر مسائل زیست محیطی صرفه‌جویی قابل‌توجهی را در مصرف سوخت و یارانه تخصیصی به‌صورت پیدا و پنهان دارد. میانگین سن کامیون‌های عمومی از حدود ۱۶ سال در سال ۸۸ به ۵/ ۱۷ سال در سال ۹۷ رسیده است. اما عمر اتوبوس‌های جاده‌ای سیر متفاوتی داشته است، اتوبوس‌های جاده‌ای در سال ۸۸ نزدیک به ۱۳ سال عمر داشتند؛ اما اکنون به زیر ۱۰ درصد رسیده است. در بخش مینی‌بوس عمومی نیز سن ناوگان در محدوده ۲۳ سال درحال چرخش است.
مقایسه جهانی
تهیه‌کنندگان گزارش می‌نویسند: در بسیاری از کشورها خودروهای با عمر ۱۰ تا ۱۲ سال از رده خارج می‌شوند و قطعات آنها مورد بازیافت یا استفاده مجدد قرار می‌گیرد. اما در ایران چنین اتفاقی رخ نمی‌دهد یا در دوران اجرا با شدت و ضعف همراه بوده است. نکته دیگر در گزارش مرکز پژوهش‌ها بهره‌وری پایین حمل‌ونقل جاده‌ای در کشور است. مرکز پژوهش‌ها در این بخش به آمار سازمان حمل‌ونقل جاده‌ای استناد می‌کند و می‌گوید: در سال ۹۷ متوسط مسافت طی شده توسط هر کامیون با بارنامه در هر سفر ۴۸۸ کیلومتر بوده و به‌طور متوسط هر کامیون در طول سال ۱۳/ ۸۴ بار سفر کرده است. با این حساب کامیون‌ها به‌طور متوسط در سال ۹۷ حدود ۴۱ هزار کیلومتر تردد کرده‌اند. درحالی‌که این عدد در کشورهای توسعه‌یافته بیش از ۱۵۰ هزار کیلومتر است.
ناوگان ریلی
بررسی تعداد لکوموتیوها در ۱۰ سال گذشته نیز نشان می‌دهد که تعداد آنها همواره نسبت به سال قبل افزایش داشته به‌طوری که در سال ۹۶ تعداد کل لکوموتیوها به ۷۴۵ دستگاه رسیده و از این میزان تعداد ۴۷۵ دستگاه آن در سرویس بوده است. بررسی میانگین سن لکوموتیوهای در گردش نیز نشان می‌دهد ۲۵۰ دستگاه که معادل ۴۵ درصد می‌شود قبل از سال ۱۳۵۹ ساخته شده است. این آمار حاکی از فرسودگی ناوگان ریلی و پرمصرف بودن آن است. با این حال مقایسه میزان مصرف سوخت به ازای تن کیلومتر در باربری جاده‌ای و ریلی نشان می‌دهد که در بخش جاده‌ای به ازای هر تن -کیلومتر حداقل ۳ برابر باربری ریلی سوخت مصرف شده است.
گاز طبیعی
گاز طبیعی که عمدتا از متان تشکیل شده امروزه به‌عنوان یکی از سوخت‌های جایگزین بنزین و گازوئیل در دنیا مطرح بوده و مصرف آن به سرعت درحال توسعه است. براساس پیش‌بینی آژانس بین‌المللی انرژی، اگر میزان توسعه سوخت گاز طبیعی با روند رشد کنونی، یعنی سالانه ۲ تا ۵/ ۲ درصد رشد، ادامه داشته باشد تا سال ۲۰۳۵ حدود ۲۸ درصد از سبد انرژی دنیا را به خود اختصاص خواهد داد. ایران یکی از کشورهای پیشتاز در زمینه استفاده از این سوخت پاک است. درحال‌حاضر بیشترین تعداد خودروهای دوگانه‌سوز به ترتیب در کشورهای چین با ۵/ ۵ میلیون دستگاه، ایران با ۵/ ۴ میلیون دستگاه و هند و پاکستان با سه میلیون دستگاه است.بررسی آماری مرکز پژوهش‌ها نشان می‌دهد که با شروع اعمال سهمیه‌بندی در عرضه بنزین در سال ۱۳۸۶، از گازسوز کردن خودروها استقبال بسیار زیادی به‌عمل آمد؛ به‌طوری که در سال ۱۳۸۶ مصرف گاز طبیعی فشرده از رشد ۸۸ درصدی نسبت به سال قبل برخوردار بوده، اما در سال‌های بعد به تدریج از شیب تند افزایش مصرف کاسته شده است.
گزارش نویسان مرکز دلیل این کاهش را که اوج آن سال ۱۳۹۲ عنوان شده اجرای طرح هدفمندی، افزایش قابل‌ملاحظه قیمت CNG، کاهش استقبال مصرف‌کنندگان در مورد عملکرد مصرف CNG در خودروها و مسائل مربوط به کمبود جایگاه‌های سوخت‌گیری و به‌خصوص پراکندگی نامناسب آنها و همچنین به‌دلیل قطع گاز جایگاه‌ها می‌دانند. در سال۱۳۹۳ با بهبود مدیریت عرضه گاز و توسعه تدریجی جایگاه‌ها تقاضای گاز طبیعی در بخش حمل‌ونقل رشد افزایشی سالانه ۰۱/ ۶ درصدی گزارش شده است. اما از سال ۱۳۹۴ مجددا روند کاهشی نرخ رشد مصرف را شاهد هستیم و هم اکنون نیز نرخ رشد مصرف این سوخت منفی و نسبت به سال قبل کاهش یافته است.از جمله دلایلی که می‌توان برای کاهش نرخ رشد مصرف این سوخت عنوان کرد پایین بودن قیمت بنزین، تصور رانندگان مبنی بر صدمه زدن گاز به موتور خودرو، ناکافی بودن تعداد جایگاه‌ها و پراکندگی نامناسب آنها است.
سوخت هوایی
در بخش دیگر گزارش مرکز پژوهش‌ها وضعیت بخش هوایی به لحاظ مصرف انرژی مورد مداقه قرار گرفته است. در گزارش مرکز پژوهش‌ها سوخت هوایی ارزان‌ترین نوع سوخت بخش حمل‌ونقل در جهان معرفی شده است. دلیل این ارزانی سیاست کشورها مبنی بر کاهش سهم حمل‌ونقل زمینی و افزایش سهم حمل‌ونقل هوایی است و در همین راستا کمترین میزان مالیات فرآورده‌های نفتی در جهان مربوط به سوخت هوایی است. به گزارش مرکز پژوهش‌ها میزان مصرف سوخت جت در ایران درحال‌حاضر روزانه حدود ۵/ ۴ میلیون لیتر است که در پروازهای داخلی و خارجی به مصرف می‌رسد و در مجموع کمتر از ۳ درصد مصرف سوخت در حمل‌ونقل را تشکیل می‌دهد.
یارانه غیرمستقیم حمل‌ونقل
برآوردهای مرکز پژوهش‌ها که مستند به آمار رسمی است یارانه غیرمستقیم در بخش حمل‌ونقل برای مصرف بنزین، گازوئیل، CNG و سوخت هوایی در سال۱۳۹۷ را حدود ۲۱۴ هزار میلیارد تومان می‌داند که این رقم با دلار ۱۱ هزار تومانی معادل ۴۵/ ۱۹ میلیارد دلار است.این رقم فقط برای سال ۱۳۹۸ حدود ۲۳۲ هزار میلیارد تومان برآورد می‌شود که ارزش دلاری آن معادل ۲۱ میلیارد دلار خواهد بود.در کنار برآورد ارزشی روند آن نیز قابل‌توجه است. این گزارش نشان می‌دهد: رقم یارانه در سال ۱۳۹۵ حدود ۹ درصد رشد داشته و در سال ۱۳۹۶ حدود ۲۸ درصد، اما در سال ۱۳۹۷ به یکباره حدود ۶۰۰ درصد رشد کرده و به عبارتی ۷ برابر شده است. مرکز پژوهش‌ها می‌نویسد دلیل عمده این جهش تغییرنرخ تسعیر ارز است.
چه باید کرد
مرکز پژوهش‌ها با اشاره به اهمیت بخش حمل‌ونقل و در عین حال بحرانی شدن وضعیت مصرف در این حوزه این‌گونه جمع‌بندی می‌کند: مصرف سوخت در ایران به درستی مدیریت نمی‌شود. گرچه در مقاطعی گام‌های خوبی در جهت اصلاح این وضعیت برداشته شده، اما عدم تداوم اقدامات و اجرا نکردن برنامه‌ها و گام‌های پیش‌بینی شده، وضعیت را به مرحله بحرانی رسانده است. با اینکه در مقیاس جهانی پایین‌ترین قیمت دلاری را در جهان دارد. در جامعه ایران قیمت سوخت تا حدودی به‌عنوان یک شاخص ذهنی قلمداد شده و بر قیمت سایر کالاها و خدمات تاثیرگذار است، بنابراین هرگونه افزایش قیمت باید با ملاحظات خاصی صورت پذیرد. مرکز پژوهش پیشنهاد می‌کند اصلاح قیمت حامل‌های انرژی با شیب ملایم و به‌طور پیوسته و همه ساله صورت گیرد. در عین حال سی‌ان‌جی نیز به‌عنوان جایگزین موردتوجه سیاست‌گذاران و مسوولان اجرایی قرار گیرد. محدود کردن مصرف با استفاده از کارت هوشمند سوخت و سهمیه‌بندی، جلوگیری از قاچاق سوخت، به‌کارگیری تکنولوژی جدید و افزایش راندمان خودروها، توسعه حمل‌ونقل عمومی، کاهش عمر ناوگان و بالا بردن سهم حمل‌ونقل ریلی به‌ویژه در حمل بار با اتخاذ سیاست‌های لازم و رفع موانع موجود از دیگر راهکارهای ارائه شده مرکز برای این بخش هستند.
ارسال نظر