فعالان صنایع و مواد غذایی به بررسی عوامل افت ارزشی صادرات این بخش پرداختند
ضربه ارزی به صادرات غذا
مواد غذایی بر اساس گزارش‌های بین‌المللی، از جمله گزارش بازوی تجاری سازمان ملل، آنکتاد، همچنان در یکی از مهم‌ترین زنجیره‌‌‌‌‌های ارزش صادراتی جهان هستند و با توجه به حساسیت کمتر تحریم‌ها بر این بخش و نیز بحران مواد غذایی جهان یکی از مساعدترین محیط‌‌‌‌‌ها برای افزایش ارزش صادرات غیرنفتی کشور به‌شمار می‌رود. با این وجود فعالان اقتصادی در کمیسیون صنایع غذایی اتاق بازرگانی ایران از ضربه سیاست‌های ارزی، از جمله سیاست رفع تعهد ارزی به این صنعت خبر می‌دهند، با این‌وجود به این نکته نیز اشاره می‌کنند بخشی از افت ارزشی این صنعت مربوط به حذف ارز ترجیحی و واقعی‌شدن قیمت‌ها بوده‌است. در عین‌حال به گفته فعالان صنایع غذایی برنامه‌‌‌‌‌ریزی و تصویرسازی صحیح برای رشد صادرات در این بخش می‌تواند ارزش صادرات و سهم‌‌‌‌‌گیری آن از بازار صادراتی کشور را احیا کند، هرچند اذعان دارند که رسیدن به همه مشکلات و موضوعات مربوط به این حوزه در مدت ۲سال‌کار یک کمیسیون امکان‌پذیر نیست. در این گزارش ریز آمار صادرات مواد و صنایع غذایی در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ پیوست شده‌است.
سیاست‌های ارزی و صنایع غذایی
اعضای کمیسیون صنایع غذایی اتاق ایران در نخستین نشست خود در دوره دهم با نگاهی به سهم صادرات این صنعت نسبت به کل صادرات غیرنفتی کشور از سال۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ که از ۸/ ۵درصد به ۶/ ۳درصد جی‌‌‌‌‌دی‌‌‌‌‌پی کاهش یافته‌است، بر لزوم بسترسازی برای افزایش صادرات و سهم این صنعت در کشور تاکید کردند. طبق مطالعه انجام‌شده درباره شاخص‌های صادرات صنایع غذایی که بازه زمانی ۱۳۹۶ تا شهریور ۱۴۰۲ را بررسی کرده‌است، سهم ارزش صادرات این صنعت نسبت به ارزش کل صادرات غیرنفتی کشور در ۵ماهه ۱۴۰۲ حدود ۵/ ۴درصد بوده‌است. البته به اعتقاد فعالان این صنعت، آنچه در آمار و ارقام آمده نسبت به واقعیت امر تفاوت دارد و این روند کاهشی ناشی از حذف ارز ترجیحی و تغییراتی است که در بازار ارز رخ‌داد.
ابوالحسن خلیلی، رئیس کمیسیون صنایع غذایی اتاق ایران با توجه به آمار ارائه‌شده از لزوم پیگیری موضوعات صنعت در راستای افزایش سهم آن در تولید ناخالص داخلی از یک‌سو و میزان صادرات آن از سوی دیگر صحبت کرد. او همچنین لزوم اولویت‌‌‌‌‌دهی به موضوعات مترتب بر این صنعت و پیگیری آن در طول ۲سال پیش‌‌‌‌‌رو، استفاده از ظرفیت همه انجمن‌ها و تشکل‌ها در این بخش را ضروری خواند و گفت: رسیدن به همه مشکلات و موضوعات مربوط به این حوزه در مدت ۲ سال، امکان‌پذیر نیست، بنابراین تلاش خواهیم کرد در این دوره با بهره‌گرفتن از نگاه مشاوران متخصص و اعضای کمیسیون، نسبت به مسائل کلان‌‌‌‌‌تر پیگیری‌‌‌‌‌های لازم را انجام دهیم.
محسن امینی، نایب‌‌‌‌‌رئیس کمیسیون صنایع غذایی اتاق ایران نیز در واکنش به گزارش ارائه‌شده مبنی‌بر رشد ناچیز صادرات صنایع غذایی از منظر ارزشی، گفت: بعد از اجرایی‌شدن پیمان‌‌‌‌‌سپاری ارزی، موضوع واقعی‌شدن ارزش کالاهای صادراتی، مورد‌توجه قرارگرفت و به‌دنبال آن، آمار صادرات از منظر ارزشی کاهش پیدا کرد؛ در واقع این کاهش بیانگر کاهش واقعی میزان صادرات نیست بلکه ناشی از واقعی‌شدن ارزش کالاهای صادراتی است. او تصریح کرد: شبکه‌‌‌‌‌های توزیع و صادرات در کشور از یک طرف، صدور بخشنامه‌‌‌‌‌های متعدد و حتی متناقض در طول سال‌های اخیر و نبود کنسرسیوم‌‌‌‌‌های قدرتمند صادراتی و عواملی از این دست، مانع از رشد معنادار صادرات انواع صنایع به‌ویژه صنعت غذا شده‌است.
در ادامه اعضای کمیسیون صنایع غذایی در راستای تقویت سطح صادرات به ثبات در قوانین و جلوگیری از تثبیت دستوری قیمت‌ها اشاره کردند و در عین‌حال پرهیز از ممنوعیت‌های ناگهانی صادرات انواع محصولات غذایی و اجرای دقیق‌تر و بهتر مالیات ارزش‌‌‌‌‌افزوده را پیشنهاد دادند؛ در واقع تعریف یک ساختار قانونمند و مدون در پروسه صادرات، لازمه پیشرفت و رشد است که مورد تاکید اعضای کمیسیون قرارگرفت. در ادامه پیشنهاد شد مشاوران کمیسیون صنایع غذایی در شناسایی ظرفیت‌های صادراتی انواع محصولات غذایی کشور فعال شده و اطلاعات لازم را در این حوزه‌‌‌‌‌ها در اختیار اعضای کمیسیون قرار دهند تا برای بهبود شرایط صادرات، منسجم و هدفمند، برنامه‌‌‌‌‌ریزی کنند. نکته دیگری که مورد‌توجه قرارگرفت، تاکید بر اعمال نرخ ارز توافقی برای ارز حاصل از صادرات بود. به باور فعالان صنعت غذای ایران آنچه می‌تواند امروز به بهبود شرایط صادرات غیرنفتی کمک کند، تعیین نرخ توافقی برای ارز حاصل از صادرات بوده و از تعیین هرگونه نرخ دستوری، پرهیز شود.
رشد ناچیز و عوامل آن
محمدرضا مرتضوی، عضو کمیسیون صنایع غذایی اتاق ایران درباره عوامل رشد ناچیز ارزش صادرات این صنعت، تاکید کرد: حذف ارز به قیمت رسمی یکی از دلایل کاهش صادرات صنایع غذایی بود که بعد از این شوک، دوباره سطح صادرات به ریل خود برگشت و خوشبختانه امروز صنایع غذایی، ارزش‌‌‌‌‌افزوده مناسبی را نسبت به سایر کالاها ایجاد می‌کند؛ در واقع شوک ارزی سال‌های ۱۴۰۰ و ۱۴۰۱ را با توجه به حذف ارز ترجیحی پشت‌سر گذاشتیم و مجددا به شرایط خوب برمی‌‌‌‌‌گردیم.
عباس کشاورز، معاون پژوهشی مرکز ملی مطالعات راهبردی کشاورزی و آب نیز با حضور در این نشست بر اساس مطالعات انجام‌شده در این مرکز از چندین آسیب جدی در صادرات صنایع غذایی یاد کرد و گفت: نبود ثبات در روند صادرات، افت ارزآوری این صنعت و تغییر در بازارهای صادراتی از جمله آسیب‌‌‌‌‌هایی هستند که صادرات صنایع غذایی با آنها مواجه است. این موضوعات باید هرکدام به‌صورت مجزا مورد مطالعه قرار بگیرند و برای هرکدام راهکار ارائه دهیم. در بخش بعدی این نشست درباره کمیته‌‌‌‌‌های زیرمجموعه کمیسیون اظهارنظر و تصمیم‌گیری شد. بدین‌‌‌‌‌ترتیب کمیته صادرات و توسعه‌تجارت، کمیته استاندارد، بهداشت و دامپزشکی، کمیته توسعه دانش عمومی صنایع غذایی و کمیته پایش مقررات مخل کسب‌وکار صنعت غذا، شکل‌گرفتند. در ادامه، بررسی‌‌‌‌‌هایی که درباره صدور بخشنامه سازمان استاندارد با موضوع شرایط و اندازه لیبل‌‌‌‌‌ها و عناوین محصولات غذایی، توسط انجمن دارندگان نشان استاندارد ایران انجام شده‌است، مطرح شد. طبق پیگیری‌‌‌‌‌های این انجمن، اصلاحیه بخشنامه سازمان استاندارد هم موردتایید بخش‌خصوصی نبوده و بدین‌‌‌‌‌ترتیب دوباره درخواست‌های بخش‌خصوصی مطرح و پیگیری شده‌است.
در نهایت ستاد تسهیل مقرر کرده که برای اصلاح شرایط، علاوه‌بر انجمن دارندگان نشان استاندارد، سایر انجمن‌ها نیز درخواست‌ها و نظرات خود را درباره مفاد این بخشنامه برای ستاد تسهیل ارسال کنند تا اصلاحات لازم در این بخشنامه نهایی شود. همچنین در این نشست، گزارشی درباره اقدامات انجام‌شده برای رسیدگی به وضعیت پروانه‌‌‌‌‌های ساخت ارائه و پیشنهاد شد که نمایندگان بخش‌خصوصی در جلسات مربوط به اصلاح قانون مربوط به این حوزه مشارکت پررنگ‌تری داشته باشند.
ریز آمار صادرات غذا
در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ سهم‌‌‌‌‌بری ارزشی صادرات صنایع غذایی از ارزش صادرات غیرنفتی با نوساناتی کاهشی بوده‌است و از ۸/ ۵درصد در سال۱۳۹۶ به ۶/ ۳درصد تا پایان سال۱۴۰۱ رسیده است. سهم ارزش صادرات صنایع غذایی از ارزش صادرات غیرنفتی در ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ حدود ۵/ ۴درصد بوده‌است. میانگین سهم ارزشی صادرات صنایع غذایی در بازه زمانی مذکور حدود ۵/ ۵درصد صادرات غیرنفتی بوده‌است. سهم‌‌‌‌‌بری ارزشی صادرات که در سال۱۳۹۶ معادل ۸/ ۵درصد صادرات بوده‌است، در سال۱۳۹۷ به ۲/ ۶درصد رسیده است و در سال‌بعد، سال۱۳۹۸ با رشدی اندک به ۵/ ۷درصد صادرات غیرنفتی رسیده است؛ این رقم در سال۱۳۹۹ بدون تغییر مانده و در سال۱۴۰۰ با افتی یک‌باره به ۴/ ۳درصد ارزش کل صادرات رسیده و در سال۱۴۰۱ به ۶/ ۳درصد بالغ شده‌است؛ این رقم برای ۵ماهه نخست سال۱۴۰۲ به ۵/ ۴درصد افزایش یافته‌است.
ارزش دلاری صادرات صنایع غذایی در این بازه به تفکیک سال‌به این شرح است: در سال۱۳۹۶ ارزش صادرات صنایع غذایی ۲میلیارد ۷۱۷میلیون دلار، در سال۱۳۹۷ به ۲میلیارد و ۷۶۹میلیون دلار، در سال۱۳۹۸ به یک‌میلیارد و ۹۳۱میلیون دلار، در سال۱۳۹۹ به یک‌میلیارد و ۸۲۱میلیون دلار، در سال۱۴۰۰ به یک‌میلیارد و ۶۳۰میلیون دلار، سال۱۴۰۱ به یک‌میلیارد و ۹۲۱میلیون دلار و در ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ به ۸۶۶میلیون دلار رسیده است. در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ سهم‌‌‌‌‌بری وزنی صادرات صنایع غذایی از وزن صادرات غیرنفتی با نوساناتی افزایشی بوده و از ۲۷/ ۱درصد در سال۱۳۹۶ به ۳۵/ ۱درصد تا پایان سال۱۴۰۱ رسیده است. سهم وزنی صادرات صنایع غذایی در ۵ ماهه نخست ۱۴۰۲ حدود ۴۲/ ۱درصد بوده‌است. میانگین سهم وزنی صادرات صنایع غذایی از وزن صادرات غیرنفتی در بازه زمانی مذکور حدود ۶/ ۱درصد صادرات غیرنفتی بوده‌است. این ارقام به تفکیک سال به این شرح است: در سال۱۳۹۶ این سهم ۲۷/ ۱درصد، در سال۱۳۹۷، ۳۸/ ۱درصد، در سال۱۳۹۸، ۶۸/ ۱درصد، در سال۱۳۹۹، ۴۵/ ۲درصد و در سال۱۴۰۰ به ۴۸/ ۱درصد، در سال۱۴۰۱، ۳۵/ ۱درصد و در ۵ماهه نخست سال۴۲/ ۱درصد بوده‌است.
از نظر وزنی در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا پایان ۱۴۰۱ وزن صادرات صنایع غذایی با کاهش ۲درصدی همراه بوده‌است. بر اساس آمار گمرک در سال۱۳۹۶ وزن صادرات صنایع غذایی در سال۱۳۹۶، یک‌میلیون و ۶۸۰هزار تن، در سال۱۳۹۷، یک‌میلیون و ۶۳۰هزار تن، در سال۱۳۹۸، یک‌میلیون ۴۷۰هزار تن، در سال۱۳۹۹، یک‌میلیون ۸۸۰هزار تن، در سال۱۴۰۰، یک‌میلیون و ۸۱۰هزار تن، در سال۱۴۰۱، یک‌میلیون و ۶۵۰هزار‌تن و در ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ به ۷۹۰میلیون‌تن رسیده است. در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا پایان سال۱۴۰۱ سهم وزنی صادرات صنایع غذایی از صادرات غیرنفتی ایران با نوساناتی افزایشی بوده‌است و از حدود ۳/ ۱درصد به حدود ۴/ ۱درصد افزایش داشته‌است. سهم وزن صادرات صنایع غذایی در ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ حدود ۴/ ۱درصد صادرات غیرنفتی ایران بوده‌است. به تفکیک سال‌این رقم در سال۱۳۹۶ بالغ بر ۲۷/ ۱درصد از وزن صادرات غیرنفتی، در سال۱۳۹۷، به ۳۸/ ۱درصد رسید، در سال۱۳۹۸ به ۶۸/ ۱درصد، در سال۱۳۹۹ به ۴۵/ ۲درصد صادرات غیرنفی، در سال۱۴۰۰ به ۴۸/ ۱درصد صادرات غیرنفتی، در سال۱۴۰۱ به ۳۵/ ۱درصد از وزن صادرات غیرنفتی و در ۵ ماهه نخست ۱۴۰۲ به ۴۲/ ۱درصد از وزن صادرات غیرنفتی رسیده است.
در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ میزان وزنی صادرات صنایع غذایی کشور با کاهش ۲درصدی مواجه بوده‌است. از بین ۱۰ کد تعرفه ذیل صنایع غذایی ۶مورد با افزایش وزنی و ۴ مورد با کاهش وزنی همراه بوده‌است. بیشترین افزایش وزنی مربوط به قهوه و چای و بیشترین کاهش وزنی مربوط به محصولات صنایع آردسازی بوده‌است. قهوه، چای ماته و ادویه با رشد ۱۰۸درصدی، فرآورده‌های خوراکی گوناگون با رشد ۵۹درصدی، فرآورده‌های غلات، آرد، نشاسته، شیر و غیره با رشد ۵۶درصدی، شیر و محصولات لبنی با رشد ۳۱درصدی، انواع نوشیدنی و نوشابه با رشد ۲۶درصدی و فرآورده‌هایی از سبزیها و میوه‌‌‌‌‌ها با رشد ۱۰درصدی همراه بوده‌است، اما محصولات صنعت آردسازی، مالت، نشاسته و غیره با افت ۹۲درصدی در وزن کاکائو و فرآورده‌های آن با افت ۳۸درصدی، انواع روغن‌‌‌‌‌ها با افت ۳۵درصدی، قند، شکر و شیرینی با افت ۶درصدی و صادرات صنایع غذایی با افت ۲درصدی در وزن مواجه شده‌اند.
بر این اساس درمیان کدهای تعرفه ذیل صادرات صنایع غذایی بالاترین سهم وزنی متعلق به شیر و محصولات لبنی با حدود ۲۶درصد و پس از آن فرآورده‌هایی از سبزیها با حدود ۲۲درصد از وزن صادرات صنایع غذایی را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین درعمده سال‌های بازه زمانی موردبررسی فرآورده‌های غلات، آرد، نشاسته، شیر و غیره حدود ۱۸درصد از سهم وزنی صادرات صنایع غذایی را به خود اختصاص داده‌است.
رشد ارزش صادرات مواد غذایی از نظر ارزش تقریبا در همه کدهای تعرفه با افت مواجه بوده‌است. در بازه زمانی ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۲ صادرات صنایع غذایی ایران در مجموع با کاهش ۲۹درصدی همراه بوده‌است. بیشترین کاهش در تعرفه‌های ذیل صنایع غذایی مربوط به محصولات صنعت آردسازی، مالت و... با افتی به میزان ۸۳درصد و پس از آن کاکائو و فرآورده‌های آن به میزان ۷۰درصد بوده‌است. دربازه مذکور تنها شیر و محصولات لبنی به لحاظ ارزشی رشد مثبت آن‌هم به میزان ۲درصد را تجربه‌کرده است، درحالی‌که در بازه زمانی موردبحث ارزش صادرات غیرنفتی ایران با افزایش حدود ۱۳درصد بوده‌است. فرآورده‌های از سبزیها و میوه‌‌‌‌‌ها با افت ارزش ۵۴درصدی، انواع روغن‌‌‌‌‌ها با افت ۴۹درصدی، فرآورده‌های غلات، آرد، نشاسته، شیر و غیره با افت ۳۷درصدی، قند، شکر و شیرینی با افت ۳۲درصدی، صادرات صنایع غذایی با افت ۲۹درصدی، انواع نوشیدنی و نوشابه با افت ۲۹درصدی، فرآورده‌های خوراکی گوناگون با افت ۲۴درصدی و قهوه، چای، ماته و ادویه با افت ارزش ۱۴درصدی مواجه شده‌اند.
بر این اساس درمیان کدهای تعرفه ذیل صادرات صنایع غذایی بالاترین سهم ارزشی متعلق به شیر و محصولات لبنی با حدود ۲۷درصد و پس از آن فرآورده‌هایی از سبزیها با حدود ۲۰درصد از ارزش صادرات صنایع غذایی را به خود اختصاص داده‌اند. در مقایسه ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ با مدت مشابه سال‌پیش از آن شاهد رشد ارزشی صادرات هستیم؛ در ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۱ میزان صادرات ۵ ماهه سال۱۴۰۱، ۶۳۸میلیون یورو ثبت شده‌است که در ۵ ماهه سال۱۴۰۲ به ۷۹۱میلیون یورو رسیده‌است. مقایسه وزنی نیز حاکی از رشد صادرات صنایع عذایی در بازه مشابه است؛ در ۵ماهه نخست سال۱۴۰۱ وزن صادرات ۶۰۳هزار‌تن بوده‌است که در ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ به ۷۷۱هزار‌تن می‌رسد. بر این اساس در ۵ ماهه نخست سال۱۴۰۲ صادرات صنایع غذایی نسبت به مدت مشابه سال‌قبل از لحاظ ارزش به میزان ۲۴درصد و از لحاظ وزنی به میزان ۲۸درصد رشد را تجربه‌کرده است.
