صنعت فرش و سرمایه‌گذاری شرکت‌های غربی در دوره قاجار
اقتصاد ایران در واکنش به این‌گونه نوسانات و برای تامین مالی واردات روزافزون، درصدد یافتن یک منبع عمده مالی برآمد. در همین راستا، در ابتدای نیمه دوم قرن ۱۹م. تولید و صادرات ابریشم خام در دستور کار قرار گرفته، تا حدودی باعث جبران کسری تراز بازرگانی کشور شد. به‌طوری که بنا به گزارش‌های به‌جا مانده از اواخر دوره قاجار، در سال ۱۸۵۱م تولید ابریشم ایران ۳۴۰هزار من بوده که از این مقدار۲۰۳۴۰۰ من به خارج از کشور صادر می‌شده است. اما بیماری کرم‌ابریشم که در دهه۱۸۶۰م شیوع یافت، به این کارکرد ابریشم خام پایان داد. در این بین، با کاهش حجم تولید و صادرات ابریشم، در اواخر قرن ۱۹م تولید و صادرات دیگر محصولات کشاورزی مورد تقاضا در بازارهای جهانی، از جمله پنبه، تریاک، برنج و تنباکو گسترش یافت، اما صدمات ناشی از افت تولید و صدور ابریشم جبران نشد. در چنین شرایطی، در دهه‌های پایانی قرن ۱۹م درحالی‌که مناسبات تجارتی ایران با کشورهای اروپایی و روسیه گسترش می‌یافت و نوساناتی در تولید و تجارت ابریشم و سایر فرآورده‌های نقدینه‌آفرین به‌وجود آمده بود، با توجه به تقاضای بازارهای جهانی برای فرش ایران و ظرفیت‌های موجود در داخل کشور یعنی نیروی انسانی ارزان و مواد خام فراوان، تولید و صادرات فرش مطرح شد.
این‌گونه بود که احیای تولید و تجارت فرش و شروع تقاضا برای فرش ایران در بازارهای جهانی، موجب به کار افتادن تدریجی سرمایه داخلی و خارجی در این رشته تولیدی شد. در آغاز، تجار بومی همچون بازرگانان تبریز، عراق(اراک)، فارس، کرمان، کاشان و خراسان به سرمایه‌گذاری در این بخش پرداخته، مدیریت تولید و تجارت فرش کشور را بر عهده گرفتند. اما تقاضا برای فرش آن قدر زیاد بود که کارگاه‌هایی که با شرکت سرمایه‌داران خرده پای بومی ایجاد شده بود، دیگر در وضعی نبود که تقاضای این کالای پرخواستار را برآورد کند. بنابراین، درحالی‌که سرمایه محلی ایران در چنان وضعیت مناسبی نبود تا توسعه بافت فرش را ورای ضریب‌های سنتی پشتیبانی کند، کمپانی‌های خارجی نیز تولید و تجارت فرش ایران را سودمند یافته، در اواخر قرن ۱۹ و اوایل سده ۲۰م ترغیب به سرمایه‌گذاری در این بخش شدند.
در این بین، کمپانی‌ها و تجارتخانه‌های انگلیسی، ایتالیایی، آمریکایی، روسی و آلمانی «زیگلر»، «هاتس-وپسران»، «تولید قالی‌شرق»، «نیرکوکاستلی و برادران»، «آندریا»، «قالی شرق»، «تیموریان»، «تاوشانجیان»، «قره-گزیان»، «تلفنیان»، «فریتس و لارو»، «دنچیان»، «قازان»، «برادران باردویل»، «استیونس»، «نادژدا»، «گنجی‌اف» و «پتاگ» از مهم‌ترین این شرکت‌های خارجی بودند که از دهه ۱۸۸۰م.، با سرمایه‌گذاری در بخش تولید و تجارت فرش کشور، در طول اواخر قرن ۱۹م و اوایل سده ۲۰م در صنعت فرش ایران فعالیت و اشتغال داشتند. فعالیت‌های تجاری این شرکت‌ها در آغاز محدود به تجارت فرش، یعنی خرید فرش‌های تولیدی کشور و صادرات آن به خارج از کشور بود. اما با تقاضای روزافزون برای فرش ایران در بازارهای جهانی و معدود بودن فرش‌های تولیدی در داخل کشور در اواخر قرن ۱۹م این شرکت‌ها به تدریج با سرمایه‌گذاری در بخش تولید این کالا، ضمن سفارش بافت به قالیبافان خانگی روستایی و شهری و انجام قرارداد کنترات بافت با آنها، در اندک مدتی با به کار انداختن کارگاه‌های کوچک و بزرگ قالیبافی در برخی از شهرها و روستاهای مراکز قالیبافی کشور نظیر سلطان‌آباد، کاشان، کرمان، تبریز مشهد و همدان و سروسامان دادن بافندگان این مناطق، خود اقدام به تولید فرش کردند.
فعالیت این شرکت‌ها در بخش تولید، محدود به راه‌اندازی کارگاه‌های قالیبافی نبود، بلکه آنها با استخدام کارگران قالیباف در این کارگاه‌ها، ضمن نظارت و کنترل مالی بر تولید، با جلوگیری از اعمال سلیقه‌بافندگان و به‌کارگیری ابعاد و طرح‌و نقش‌‌های موردپسند مصرف‌کنندگان و مشتریان این شرکت‌ها، جنبه‌های تکنیکی تولید فرش را نیز کاملا تحت کنترل داشتند. به این ترتیب، با فعالیت و سرمایه‌گذاری شرکت‌های خارجی در تولید و تجارت فرش کشور در اواخر دوره قاجار، صنعت مزبور از رونق و گسترش قابل ملاحظه‌ای برخوردار شد. به‌طوری‌که ارزش صادرات فرش به خارج از کشور(عمدتا بازارهای اروپا، ایالات‌متحده آمریکا و روسیه)، از حدود ۷۵۰۰۰ پوند در اوایل دهه ۱۸۷۰م به۱۰۰هزار لیره در ۱۸۸۹م.، ۵۰۰ هزارپوند در ۱۹۰۰م و یک‌میلیون لیره و در ابتدای سال ۱۹۱۴م رسید که خود رقم قابل ملاحظه‌ای بود.
فعالیت و عملیات تولیدی و تجاری شرکت‌های خارجی تا ابتدای جنگ جهانی اول(۱۹۱۴م) با سرعت بیشتری گسترش یافت. اما با آغاز جنگ، فعالیت‌های مزبور بسیار کاهش پیدا کرد. بحران جنگ و پیامدهای حاصل از آن، نه‌تنها باعث تعطیل شدن کارگاه‌های تولیدی فرش در داخل شد، بلکه سبب مسدود شدن راه‌های تجاری بین‌المللی و به تبع آن کاهش صادرات فرش کشور شد. با این‌حال با پایان یافتن جنگ، مجددا فعالیت‌های تولیدی و تجاری برخی از این شرکت‌های خارجی نظیر شرکت‌های آمریکایی در صنعت فرش کشور در بستر گذشته از سر گرفته شده، تا اواخر دوره قاجار ادامه پیدا کرد.
ارسال نظر