قوانین محدودکننده
آیا با وضعیت و کیفیت اینترنت، تحولی در نئوبانک‌های ایران پیش می‌آید؟
مفهوم نئوبانک از سال 2010 در جهان گسترش یافت. این بانک‌ها با ساده‌سازی فرآیندهای مالی، ارائه سرویس‌های متنوع و بهبود تجربه مشتری، بانکداری سنتی را به چالش می‌کشند. نئوبانک در عین نزدیکی و شباهت، با بانک دیجیتال و بانک مجازی کاملاً یکی نیست؛ اگرچه گاهی این واژه‌ها به جای یکدیگر استفاده می‌شوند. تفاوت اصلی در نحوه اخذ مجوز و همچنین استراتژی‌ها و الگوی کسب‌وکار و ورود به بازار است. چنان‌که دیجیتال‌بانک‌ها غالباً به پشتوانه بانک‌های بزرگ و سنتی فعالیت می‌کنند، ولی نئوبانک‌ها مبتنی بر فین‌تک و استارت‌آپ‌ها هستند.
به طور کلی بانک مجازی، بانک حداقل هزینه‌هاست، چه برای مشتری و چه برای صاحبان بانک. به عبارتی نئوبانک‌ها یک فرصت دو سر برد بوده و علاوه بر جلب رضایت مشتریان، در افزایش شاخص درآمدی و دستیابی به حاشیه سود مطمئن بانک‌ها و موسسه‌های مالی و رشد اقتصاد کشور موثرند. همچنین با توجه به موانع و مشکلات ترافیک شهری، مصرف سوخت بالا، افزایش استرس در میان شهروندان به خصوص در صف بانک‌ها، اتلاف وقت فراوان در بانک‌ها، تسهیل در امور بانکی به ویژه برای سالمندان و معلولان، افزایش کارایی و اثربخشی فرآیندهای مالی و گذر از محدودیت‌های جغرافیایی، اهمیت راه‌اندازی و گسترش نئوبانک‌ها به وضوح حس می‌شود.
به اعتقاد صاحب‌نظران و فعالان این حوزه، چالش‌های اصلی در این زمینه به غیر از مسئله رگولاتوری، تامین زیرساخت‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری، زیرساخت موبایل، توسعه بسترهای 5G، تهیه بسترهای خدمات رایانش ابری، تهیه و توسعه خدمات برنامه‌ریزی منابع سازمان در تمام لایه‌های فرانت (لایه بیرونی)، بک‌اند (لایه پشت صحنه) و میدل (لایه میانی که وظیفه ارتباط و اتصال دو لایه دیگر را دارد) است. هر نئوبانک، نحوه تامین امنیت، حفاظت از اطلاعات و حریم خصوصی مشتری، احراز هویت غیرحضوری و دیجیتال، اصلاح فرآیندها و فرهنگ سازمانی آموزش مشتری و ترویج بانکداری نوین، شکاف دیجیتال که با محدودیت اینترنت و دستگاه‌های هوشمند می‌تواند جامعه هدف نئوبانک‌ها را تحت تاثیر قرار داده و دسترسی عده‌ای را به آن ناممکن کند، نیاز به قوانین محکم حقیقی و حقوقی برای عدم فرار مالیاتی و پولشویی، بحث اعتبارسنجی برای پرداخت تسهیلات، اصلاح نظام کارمزد، نیاز به سایت‌های پشتیبان و مدرن متناسب با تکنولوژی روز دنیا، بستر و اپلیکیشن‌های کاربرپسند، داده‌کاوی و تحلیل رفتار مشتریان برای شخصی‌سازی خدمات به علاوه مدیریت ارتباط با مشتری و چابکی در برابر درخواست‌های مشتریان را دربر می‌گیرد که در هر مورد پیشرفت‌های قابل توجهی نیز صورت گرفته است. در نهایت، با توجه به روند رخ‌داده در زمینه فعالیت نئوبانک‌ها، پیش‌بینی می‌شود که در آینده‌ای نه‌چندان دور، این شکل از نظام بانکداری جای بسیاری از فعالیت‌های بانکی را در شکل حضوری و نیمه‌دیجیتال بگیرد و ساختمان‌های بانکی تنها مکانی برای مدیریت داده و نگهداری از سخت‌افزارهای بانکداری مجازی و دیجیتال باشند.
از این‌رو اگرچه جهان سال‌هاست با بانکداری نوین غیرحضوری بر بستر دیجیتال عجین شده و با پیشرفت‌های قابل توجهی روبه‌رو بوده است، به نظر می‌رسد در ایران هنوز چالش‌های بسیاری به خصوص در زمینه قانون‌گذاری در ارتباط با آن وجود دارد که حل آن مستلزم زمان و همکاری بی‌قیدوشرط مراجع ذی‌ربط است. با وجود این، از لحاظ فنی و تقویت زیرساخت‌ها مشکل جدی در کشور وجود ندارد و اغلب بانک‌ها و ارائه‌دهندگان خدمات مالی، گام‌های قابل توجهی در راستای نزدیک شدن به نئوبانک و دیجیتال‌بانک و همچنین ارائه خدمات غیرحضوری مشتری‌محور مخصوصاً از زمان شیوع ویروس کرونا برداشته‌اند. بنابراین، با توجه به شرایط حاکم بر فعالیت نئوبانک‌ها در کشور از یک‌سو، و با توجه به نیاز مبرم کشور به استفاده از این قابلیت فناورانه در نظام بانکی از سوی دیگر، مطالعه این موضوع و ارائه راهکارهای عملیاتی و کارآمد برای بهبود بخشیدن به وضعیت فعلی و تسهیل در فعالیت نئوبانک‌ها، نیازی اساسی و ضرورتی غیرقابل انکار است. از آنجا که ارائه راهکار و راه‌حل برای هر مشکل و مسئله‌ای نیازمند شناسایی عوامل موثر بر آن موضوع است، در زمینه بهبود بخشیدن به فعالیت نئوبانک‌ها نیز، نیازمند شناسایی نقاط قوت و ضعف موجود در عملکرد کنونی آنها در نظام بانکی کشور هستیم تا بر اساس آن به ارائه راهکارهایی بپردازیم که تقویت‌کننده قوت‌ها و رفع‌کننده ضعف‌های موجود باشد.
نئوبانک در ایران
نئوبانک در ایران با بانکینو و بلوبانک شروع شد و در حقیقت دو بانک سامان و خاورمیانه تصمیم گرفتند با تاسیس شرکت‌هایی به این حوزه ورود پیدا کنند. این روند با روندی که در دنیا طی شده متفاوت است. به دلیل اینکه در دنیا به صورت معمول شرکت‌هایی مجزا از بانک‌ها به سمت نئوبانکینگ می‌روند، اما با توجه به قوانینی که در ایران وجود دارد و همچنین محدودیت‌هایی که بانک مرکزی وضع کرده است، شرایط به طور کل متفاوت است. در واقع در ایران شرکت‌های مستقل نمی‌توانند به این سمت بروند و فقط شرکت‌های وابسته به بانک‌ها هستند که می‌توانند به این حوزه ورود پیدا کنند. طی این مدت بلوبانک رشد بهتری نسبت به بانکینو داشته است. در حال حاضر کاربران بلوبانک به شش میلیون رسیده‌اند که عدد قابل توجهی است. به نظر می‌رسد سیاست شمول مالی که چندسالی است وزارت اقتصاد آن را پیگیری می‌کند، عملاً با بزرگ شدن نئوبانک‌ها خودش را نشان داده و این به معنای حرکت به سمت هدف مورد نظر است.
تفاوت نئوبانک و بانکداری سنتی
در مورد تفاوت نئوبانک و بانکداری سنتی هم بین ایران و دنیا تفاوت وجود دارد. در دنیا نئوبانک‌ها با خدمات و محصولات جدید بانکی شناخته می‌شوند. به این معنا که محصولات جدید بانکی تولید کردند و آن را در اختیار کاربران قرار دادند اما در ایران متاسفانه این اتفاق نیفتاده است و نئوبانک‌های ما بیشتر به سمت بهینه‌سازی تجربه مشتری در خدمات سنتی بانک‌ها رفته‌اند. البته در این زمینه اتفاقات خوبی هم رخ داده است، برای مثال نئوبانک‌های صدرنشین در ایران در عرض 10 دقیقه می‌توانند تسهیلات ارائه کنند که این موضوع با استفاده از زیرساخت‌های اعتبارسنجی که به وجود آورده‌اند، اتفاق می‌افتد. اما در ارتباط با محصول جدید، تا به امروز محصول جدیدی ارائه نشده است. مثلاً سپرده‌هایی که صندوق‌های ETF و صندوق‌های درآمد ثابت پشت آنها باشند، یکی از خدماتی است که نئوبانک‌ها در دنیا استفاده می‌کنند و سود بالاتر از سود مصوب بانک مرکزی را ارائه می‌دهند، اما این اتفاق در نئوبانک‌های ایران نیفتاده است. تفاوت اصلی که نئوبانک‌ها باید با بانک‌های سنتی داشته باشند همین محصولات جدید حوزه بانکی است که تا به امروز شاهدش نبوده‌ایم.
جایگاه ایران در بانکداری نوین
گزارش‌هایی در دنیا ارائه می‌شود که سعی می‌کنند جایگاه و رتبه کشورها را در بانکداری مبتنی بر اینترنت مشخص کنند؛ اما با توجه به اینکه اطلاعات بانک‌های ایران به آنها ارائه نمی‌شود احتمالاً نمی‌توانند اطلاعات صحیحی در این زمینه ارائه دهند. اما به هر حال در این حوزه رشد کرده‌ایم و نئوبانکی داریم که شش میلیون کاربر دارد که این جامعه هدف مطلوبی برای یک نئوبانک است.
نئوبانک‌ها باعث می‌شوند شمولیت مالی فراگیرتر شود. در حال حاضر در دورافتاده‌ترین روستاها که هیچ شعبه بانکی وجود ندارد، شاهد این هستیم که بلوبانک و بانکینو و دیگر نئوبانک‌ها مثل ویپاد نفوذ پیدا کرده‌اند و خدمات ارائه می‌کنند. اگر این اتفاق نیفتد، طبیعتاً آن شمولیت مالی اتفاق نمی‌افتد و نقاط دور از دسترس از دریافت خدمات محروم می‌مانند.
البته ویپاد و بلوبانک فاصله بسیار زیادی از نئوبانک‌های دیگر گرفتند و طبیعتاً برای نئوبانک‌های دیگر بسیار سخت است که این فاصله را طی کنند و به آنها برسند. به نظر می‌رسد تا مدت‌های طولانی شاهد پیشروی ویپاد و بلوبانک خواهیم بود.
جای خالی بعضی از خدمات
یکی از مهم‌ترین خدماتی که نئوبانک‌های دنیا ارائه می‌دهند سپرده‌های متنوع است. مثلاً ما در دنیا سپرده عمر داریم که خب شبیه به بیمه عمر در ایران است، با این تفاوت که سپرده است. سپرده‌های حوزه کسب‌وکار را داریم که خب در ایران نمونه ندارد. مثلاً اگر روولوت را در نظر بگیرید، می‌بینید که هم به حوزه کسب‌وکار، هم به حوزه کاربر نهایی خدمات می‌دهد. ما این نوع از سپرده‌ها را نداریم. سپرده‌هایی را که بَک آنها در حقیقت صندوق‌های درآمد ثابت و صندوق‌های ETF و صندوق‌های طلا و... باشد، تا به امروز در ایران نداشتیم و جای خالی آنها به شدت احساس می‌شود. در حقیقت همان سپرده کوتاه‌مدت صرفاً در حال حاضر از سوی نئوبانک‌های ما ارائه شده است.
دلیل اینکه برخی از این خدمات در ایران ارائه نشدند، این است که یا این نیاز در نئوبانک‌ها به صورت کامل شناسایی نشده است یا اساساً این نیاز در جامعه وجود ندارد. البته مصوبه اخیر بانک مرکزی هم برای نئوبانک‌ها محدودیت ایجاد کرده و اگر این مصوبه اصلاح نشود، قطعاً ضربه بزرگی به نئوبانک‌ها خواهد زد؛ به شکلی که احتمال از بین رفتن نئوبانک‌های کوچک‌تر وجود دارد.
این مصوبه ابعاد گسترده‌ای دارد، اما دو مسئله به شدت در این مصوبه پررنگ است که مانعی جدی برای نئوبانک‌ها به شمار می‌آید. در مصوبه آمده است که نئوبانک‌ها نمی‌توانند کربانکینگ (سامانه بانکداری متمرکز) مجزایی از بانک داشته باشند. این مسئله باعث می‌شود که نئوبانک‌ها در تولید سرویس و محصولات جدید دستشان بسته باشد، چرا که کربانکینگ سنتی بانک‌ها که همه آنها سنتی به حساب می‌آیند، زیرساخت‌های فنی لازم را برای ارائه محصولات و خدمات جدید ندارد. نئوبانک‌هایی مانند ویپاد و بلوبانک که موفق هستند، کربانکینگ خودشان را پیاده‌سازی کرده‌اند. اگر این مصوبه تغییر نکند و نئوبانک‌ها مجبور باشند از کربانکینگ سنتی بانک‌ها استفاده کنند، دچار چالش‌های بسیار زیادی خواهند شد. از آن طرف در آن مصوبه آمده است که نئوبانک‌ها نمی‌توانند از برندینگ مختص خودشان استفاده کنند، یعنی فکر کنید بلوبانک مجبور بود از برندینگ بلوبانک سامان استفاده کند، این اتفاق این موضوع را به ذهن کاربر متبادر می‌کرد که کماکان دارد از بانک سامان سرویس می‌گیرد. خب اگر می‌خواست از بانک سامان سرویس بگیرد، از همان اول به سراغ بانک سامان می‌رفت؛ اما مخاطب می‌خواهد از بلوبانک سرویس بگیرد. در ویپاد هم همین‌طور، مجبور هستند به برندینگ بانک پاسارگاد اشاره کنند که طبیعتاً این اتفاق آنجا هم تکرار می‌شود.
تاثیر اینترنت بر نئوبانک‌ها
شرایط اینترنت در ایران تاثیر خاصی بر نئوبانک‌ها ندارد، چرا که جامعه هدف نئوبانک‌ها کاربران داخل ایران هستند. البته که طبیعتاً اختلالات اینترنت، مشکلاتی را در خدمات این نوع بانک‌ها به وجود می‌آورد اما معمولاً این اختلال‌ها مقطعی است و طولانی‌مدت نیست و با توجه به ضریب نفوذ بسیار زیادی که اینترنت در کشور ما دارد، شرایط به شدت مهیاست.
راهکار
مهم‌ترین چالشی که در ارتباط با نئوبانک‌ها وجود دارد، مصوبه بانک مرکزی است و اگر این مصوبه تغییر نکند مسیر نئوبانکی در ایران به شدت دچار تغییر و تحول می‌شود. البته نئوبانک‌ها به صورت مستقل یا از طریق انجمن سینتک در حال گفت‌وگو با بانک مرکزی هستند تا تغییراتی را در آن مصوبه ایجاد کنند. امیدواریم که بانک مرکزی هم روی گشاده نشان دهد و این مصوبه به زودی تغییر کند.
منبع:
۱- شناسایی نقاط ضعف و قوت عملکرد نئوبانک‌ها در ایران، ابراهیم عباسی
