تبادل فرد به فرد
آیا می‌توان دارایی‌های بازار سرمایه را توکنایز کرد؟
همان زمان که سرمایه‌گذاری در کریپتو، تازه ورد زبان‌ها شده بود، برخی کارشناسان از سیاست‌گذار خواستند که سازوکارهای توکنایز کردن دارایی‌ها را در بازار سرمایه مهیا کند. درست است که سرمایه‌گذاری، آن هم در بستر دیجیتال، مزیت‌های بی‌شماری دارد، اما این مزیت‌ها برای کشوری چون ما حتی دوچندان نیز می‌شود؛ چراکه ایران به علت تحریم و اثرات ثانویه ناشی از آن، همواره در زمینه جابه‌جایی پول و انتقال سرمایه، دچار مشکل بوده است. بعد از خروج رئیس‌جمهور سابق آمریکا از برجام و اعمال دوره جدید تحریم‌ها علیه ایران، ورود سرمایه‌گذاران خارجی از همیشه سخت‌تر شد و کشور هم از این منفعت اقتصادی، بی‌بهره ماند. در چنین وضعیتی، بسترهای بلاک‌چین از این منظر مهم هستند که امکان فعالیت‌های متفاوتی از جمله راه‌اندازی برنامه‌های مختلف، ثبت اطلاعات، معاملات و... را میان تمام اعضای شبکه در شبکه توزیع‌شده غیرمتمرکز فراهم می‌کنند و هیچ فرد، گروه یا ساختاری هم توان محدود کردن آن را ندارد. پتانسیل‌های غیرمتمرکز موجود در این بستر، می‌تواند اقتصاد کشور را از شر چالش‌هایی که سیاست‌گذاران و سیستم‌های متمرکز ایجاد می‌کنند، نجات دهد و فعالیت‌های مالی و اقتصادی را با سهولت بیشتری به نتیجه برساند. در نتیجه این شرایط، هم امکان جذب سرمایه برای صنایع و بازارهای مختلف تحت یک ساختار استاندارد و مدون از سوی نهادهای ناظر فراهم می‌شود و هم احتمالاً افراد اعتماد بیشتری به بورس ایران خواهند کرد. اما توکنایز کردن دارایی‌ها در بازار سرمایه ایران، تا چه حد امکان‌پذیر است؟
این گزارش که در تهیه داده‌های آن از مشورت و راهنمایی دکتر میثم رادپور، کارشناس اقتصادی استفاده شده، تلاش دارد به این سوال‌ها پاسخ دهد و بررسی کند آیا صرف توکنایزه شدن بازار، موجب برگشت سرمایه می‌شود یا خیر؟
هدف توکنایزه شدن چیست؟
نخست و پیش از بررسی امکان توکنایز کردن دارایی‌های بازار سرمایه، باید یک قدم عقب‌تر ایستاد و از سیاست‌گذار پرسید که توکنایز کردن بازار سرمایه دقیقاً کدام هدف را دنبال می‌کند؟
مهم‌ترین ویژگی توکن آن است که کاری می‌کند یک مدل پول بر بستر دیجیتال، با امنیت بالا انتقال بیابد. یعنی دو نفر یا دو نهاد بدون نیاز به هیچ واسطه‌ای، معامله انجام دهند. دارایی‌هایی مجاز بدون بروز هرگونه اختلال در بسترهای اینترنتی به فرد دیگر منتقل شود و حذف واسطه، هم امنیت انتقال را افزایش دهد و هم از داده‌های افراد محافظت شده و امنیت اموال همه افراد حفظ شود. با استفاده از این ابزار دیگر کسی نمی‌تواند اموال فرد دیگری را صاحب شود و آن را خرج کند. بنابراین برای توکنایز کردن بازار ایران، لازم است حتماً یک بازنگری کلی در سیاست‌های اقتصادی سیستم انجام شود. چراکه یک سیستم اقتصادی متمرکز، نمی‌تواند به خوبی از ابزارهای غیرمتمرکز بهره ببرد.
توکن‌ها
در اکوسیستم دیجیتال، توکن‌ها بازیگران کلیدی و کاربردی هستند که بر بستر بلاک‌چین‌ها ایجاد می‌شوند. توکن، نوعی از دارایی است که قابلیت تبادل و انتقال فردبه‌فرد دارد. این دارایی‌ها بر اساس ویژگی‌هایی که برای آنها تعریف می‌شود، دسته‌بندی‌ها و کاربردهای متفاوتی خواهند داشت. توکن‌های پرداختی، حاکمیتی، کاربردی، غیرمثلی و بهادار، پنج رکن اصلی در اقتصاد دیجیتال هستند. توکن‌های بهادار یکی از انواع توکن‌هاست که تاثیر زیادی در دنیای سرمایه‌گذاری داشتند. این توکن‌ها، دارایی‌های بهاداری همچون املاک، سهام، طلا و... را در قالب یک توکن دیجیتالی در دنیای بلاک‌چین نمایندگی می‌کنند. در این نوع توکن‌ها می‌توان شکل‌های مختلف مالکیت را تعریف و به صاحب توکن، انواع حقوق مالکیت را اعطا کرد. توکن‌های بهادار، ظرفیت این را دارند که بازارهای دارایی‌های مختلف را تحت تاثیر قرار دهند. طی گزارش یاهو فایننس تا پایان سال ۲۰۳۰ بیش از ۶۰ درصد دارایی‌های جهان با رقمی بیش از ۱۵۰ تریلیون دلار در قالب توکن‌های بهادار معامله خواهند شد.
سهام توکن‌سازی‌شده چیست؟
سهام توکن‌سازی‌شده یک توکن یا سکه دیجیتال است که سهام یک شرکت یا سازمان را نشان می‌دهد. با افزایش پذیرش بلاک‌چین، شرکت‌ها استفاده از نسخه‌های رمزنگاری‌شده دیجیتال سهام را راهکاری راحت‌تر و امن‌تر برای حفاظت از سهام خود می‌دانند. سهام توکن‌سازی‌شده به عنوان وسیله‌ای برای جذب سرمایه عمل می‌کند که در آن یک کسب‌وکار، سهام را به شکل دارایی‌های دیجیتال مانند سکه‌های رمزنگاری‌شده یا توکن‌ها صادر می‌کند.
سهام توکنایزشده مانند هر سهم استاندارد خریداری‌شده در یک شرکت فهرست شده است؛ با این تفاوت که این سهام، توکن‌های رمزنگاری‌شده هستند. فرض کنید در عرضه اولیه سهام یک شرکت فهرست‌شده در بورس، سهمی خریداری کرده‌اید. سهام توکن‌سازی‌شده دقیقاً شبیه به سهام عادی است؛ با این تفاوت که این سهام به صورت سکه‌های رمزنگاری یا توکن‌های دیجیتال هستند و به جای اینکه به حساب بورسی شما وارد شوند، به حساب بلاک‌چین شما واریز می‌شوند.
روش‌های سنتی جذب سرمایه، دارای موانع عملیاتی متعددی هستند؛ این موانع شامل مقررات مربوط به حسابداری و نگهداری حساب‌های منظم، رعایت قوانین سخت‌گیرانه بورس‌های اوراق بهادار، تمایل بانک‌ها و سایر موسسه‌های مالی به صدور اعتبار و چالش‌های صاحبان مشاغل در متقاعد کردن سرمایه‌گذاران خصوصی برای خرید سهم هستند. بسیاری از استارت‌آپ‌ها و کسب‌وکارهای جدید از طریق عرضه اولیه سکه (ICO) سرمایه جمع‌آوری می‌کنند که در آن به سرمایه‌گذاران، سهام توکنایزشده اختصاص می‌دهند. به عنوان مثال، شرکت بیوتکنولوژی آمریکایی Quadrant Biosciences Inc. تمام سهام خود را به صورت توکن Quadrant توکنایز کرده و ۱۷ درصد از سهام خود را از طریق فروش توکن، ارائه داده است.
این شرکت با موفقیت بیش از ۱۳ میلیون دلار، یعنی در ازای هر توکن، 25/ 1 دلار جمع‌آوری کرد. توکن Quadrant که بر روی بلاک‌چین بومی خود قرار دارد، نمایانگر سهام است. زیرساخت بلاک‌چین همچنین از تمام فعالیت‌های لازم مرتبط با سهام توکنایزشده پشتیبانی می‌کند. به عنوان مثال، سیستم بلاک‌چین اقدامات شرکتی رایج مانند پرداخت سود، ادغام‌ها، خریدها، رای‌گیری سهامداران و پیشنهادهای فروش سهام اضافی را مدیریت می‌کند.
جهت‌گیری‌های جدید در توکنایز کردن
در سال ۲۰۲۴، بلک‌راک، بزرگ‌ترین مدیر دارایی جهان، اولین صندوق سرمایه‌گذاری توکنایزه خود را با نام صندوق نقدینگی دیجیتال موسسه‌ای بلک‌راک (BUIDL) بر روی بلاک‌چین اتریوم راه‌اندازی کرد. هرچند BUIDL به‌طور خاص سهام توکنایزه نیست، اما هدف آن حفظ ارزش ثابت یک دلار به ازای هر توکن بود و حالا به جایی رسیده که هر ماه سود روزانه خود را در قالب توکن‌های جدید پرداخت می‌کند. خود این صندوق هم در نقدینگی، اوراق خزانه‌داری ایالات‌متحده و توافق‌نامه‌های خرید مجدد سرمایه‌گذاری می‌کند. صندوق مذکور، در بلاک‌چین معامله می‌شود و مزایایی مانند دسترسی بیشتر سرمایه‌گذاران، تسویه فوری و انتقال آسان بین پلت‌فرم‌ها را فراهم می‌آورد.
تفاوت سهام توکنایزه با مالکیت سنتی سهام
اگرچه سهام توکنایزه، حقوق مالکیت مشابهی با سهام سنتی دارد، اما استفاده از این ابزار فناورانه، باعث ایجاد تفاوت‌های معناداری هم می‌شود. سهامِ به توکن تبدیل‌شده، بر روی پلت‌فرم‌های بلاک‌چین صادر و خریدوفروش می‌شود؛ این در حالی است که سهام سنتی در تالارهای بورسی متمرکز معامله می‌شود. این بدان معناست که سهام توکنایزه در کیف پول‌های دیجیتال نگهداری می‌شود، در حالی که سهام سنتی معمولاً در حساب‌های کارگزاری است. البته، چشم‌انداز مقررات برای سهام توکنایزه، هنوز در حال توسعه است؛ اما سهام سنتی تحت مقررات دقیق اوراق بهادار هستند. این مسئله زمانی به یک چالش اساسی تبدیل می‌شود که سیاست‌گذار هنوز هم در برابر پول‌های دیجیتال مقاومت می‌کند و برخی ارکان سیاست‌گذاری، دارایی‌های دیجیتال را اساساً پول سالمی نمی‌دانند.
همه می‌توانند یک توکن سهامی ایجاد کنند؟
به طور نظری و بر روی کاغذ، هر فردی می‌تواند یک توکن سهامی ایجاد کند؛ اما قوانین و مقرراتی حتی در دنیای بلاک‌چین هم وجود دارند و لازم است که این قوانین، رعایت شوند. افرادی که توکن‌های سهامی صادر می‌کنند، باید مقررات مربوط به اوراق بهادار را رعایت کنند. برخی از این مقررات، الزامات ثبت‌نام و تعهدات افشا هستند. شرکتی که قرار است توکنایزه شود نیز باید ساختار قانونی داشته باشد که اجازه توکنایزه کردن را بدهد. ایجاد و صدور توکن‌های سهامی، نیازمند دانش فنی تخصصی و منابعی مانند توسعه بلاک‌چین و برنامه‌نویسی قراردادهای هوشمند است.
خطرات نگهداری از سهام توکنایزهشده چیست؟
مانند هر سرمایه‌گذاری دیگری، سهام توکنایزهشده هم خطراتی دارند که اگر قرار باشد در ایران اجرا شود، نیاز به توجه بسیار زیاد دارد. کاهش ارزش سهام شرکت، یکی از مهم‌ترین این خطرات است. ارزش سهام توکنایزهشده، ممکن است دستخوش نوسانات قیمت قابل توجهی شود؛ به ویژه در مراحل اولیه پذیرش، این اتفاق رخ می‌دهد. به طور خاص‌تر قوانین و مقررات توکنایز کردن، هنوز هم در حال تحول هستند که این موضوع، سبب ایجاد عدم قطعیت و خطرات احتمالی انطباق می‌شود. سهام توکنایزهشده به عنوان یک دارایی دیجیتال، ممکن است در معرض هک، سرقت یا سایر نقض‌های امنیتی قرار گیرد. در این بخش بسیار مهم است که درگاه‌های شرکت‌ها از امنیت کامل کاربران مطمئن باشند. از همه مهم‌تر هم اینکه اگر رمزهای خصوصی خود را برای دسترسی به کیف پول دیجیتالتان گم کنید، سهام توکنایزهشده خود را برای همیشه، از دست خواهید داد.
نحوه مدیریت سود سهام و حقوق رای در سهام توکنایزهشده
شرایط و ضوابط خاص مربوط به سود سهام و حقوق رای برای سهام توکنایزه، به ناشر آن سهام بستگی دارد، اما این موارد بر اساس قراردادهای هوشمند اجرا می‌شوند. قراردادهای هوشمند اسکریپت‌های مبتنی بر بلاک‌چین هستند که به شکل خودکار شرایط از پیش تعیین‌شده را میان طرفین اجرا می‌کنند. پرداخت‌های سود سهام باید در یک قرارداد هوشمند برنامه‌ریزی شوند که به توکن‌داران اجازه دهد بر اساس درصد مالکیت خود، به طور خودکار سود دریافت کنند. همچنین حقوق رای نیز می‌تواند در این قراردادها گنجانده شود؛ به طوری که توکن‌داران، بتوانند از طریق سازوکارهای رای‌گیری مبتنی بر بلاک‌چین در تصمیمات مدیریتی شرکت کنند.
استفاده از توکن‌ها تصمیم درستی برای ایران است؟
سهام توکنایزهشده، نمایانگر حقوق مالکیت در یک شرکت یا کسب‌وکار است که با استفاده از توکن‌های دیجیتال در یک شبکه بلاک‌چین ایجاد می‌شود. به عبارت دیگر، این نوع سهام، مالکیت سنتی مانند سهام یک شرکت را به ارزهای دیجیتال تبدیل می‌کند که می‌توانند در یک پلت‌فرم بلاک‌چین خریدوفروش و معامله شوند. این امر امکان تبادلات غیرمتمرکز و همتابه‌همتا را فراهم می‌آورد و از وابستگی به بورس‌های متمرکز یا بازارهای خصوصی جلوگیری می‌کند. یک مزیت دیگر توکنایز کردن هم این است که مالکیت را به واحدهای کوچک‌تر مقرون‌به‌صرفه‌تر، تقسیم می‌کند که امکان مالکیت جزئی و افزایش نقدشوندگی را فراهم می‌آورد. شرایط و ضوابط مربوط به سهام، مانند حقوق رای و توزیع سود، می‌توانند در قراردادهای هوشمند برنامه‌ریزی شوند که اجرای این قوانین را خودکار می‌کند. با این حال، قوانین و مقررات مربوط به سهام توکنایزهشده هنوز در حال تحول هستند و چالش‌های مربوط به انطباق، امنیت و حفاظت از سرمایه‌گذاران هنوز نیاز به رسیدگی کامل دارند.
بنابر این توضیحات، اگر کسی در خارج از کشور، به دارایی‌های ایران علاقه‌مند باشد و نبودن یک نهاد واسطه‌گر برای انتقال پول و دریافت دارایی، مهم‌ترین مسئله انتقال پول باشد، می‌توان به توکنایز کردن بازار سرمایه فکر کرد اما در حال حاضر، مسائل امنیتی در منطقه و همچنین ابرتورم در ایران، موجب شده دیگر هیچ سرمایه‌گذار خارجی یا حتی سرمایه‌گذار ایرانی ساکن خارج، مایل به انتقال دارایی‌های خود به ایران نباشد و چنین نیازی احساس نمی‌شود. در واقع، مسئله این است که سیاست‌گذار با این اقدام قرار است کدام مشکل را حل کند؟ بنابراین باید ابتدا هدف را شناخت.
توکنایز کردن دارایی‌ها موجی بود که در سال‌های گذشته به دلیل وجود تکنولوژی بلاک‌چین ایجاد شد. به هر حال دولت باید برای حل مشکل راه‌حلی پیشنهاد دهد و تا زمانی که هنوز خود سیاست‌گذار هم به درستی نمی‌داند مشکل کجاست، استفاده از این ابزارهای مترقی، باعث رفع چالش‌های کشور نمی‌شود. کارشناسان بر این باورند که در شرایطی که دولت بر اقتصاد چنبره زده، این راهکارهای جدید تنها یک مشکل دیگر بر روی مشکلات قبلی ایجاد می‌کند؛ یعنی اگر مسئله ما نااطمینانی در بازار سرمایه است، با توکنایز کردن این بازار نمی‌توان بورس را امن کرد. در واقع سیاست‌گذار باید در وهله اول دست از اقتدارگرایی در اقتصاد بردارد، بعد از آن می‌توان به فکر ابزارهای دیجیتال جدید بود. این مسئله زمانی مهم‌تر می‌شود که در نظر داشته باشیم، مهم‌ترین هدف ابزار توکن، انجام معاملات با امنیت بسیار بالا و بدون واسطه است و بورس ایران سراسر نمادهای دولتی و رانت‌های اطلاعاتی است. در چنین شرایطی و زمانی که اصل کارکرد این ابزار با بازار سرمایه ایران در تضاد است، چگونه می‌توان انتظار داشت که استفاده از توکن‌ها، باعث بهبود وضعیت بورس شود؟
بنابراین اگر قرار است با استفاده از ابزار توکن، نهاد واسطه را حذف کنیم، باید حتماً الزامات تحقق این اهداف را فراهم آوریم. فعالان حوزه رمزارز هم در یک پنل تخصصی که بهمن‌ماه سال گذشته در همایش دنیای اقتصاد برگزار شد، توضیح داده بودند که توکن‌سازی و اقتصاد مبتنی بر توکن مزیت‌هایی مانند افزایش بهره‌وری، چابکی، کاهش هزینه و امنیت را به دنبال دارد و به افزایش نقدینگی در بازار کمک می‌کند. با این حال پتانسیل توکن‌سازی با تشخیص درست نیاز از سوی ذی‌نفعان و سیاست‌گذاران اتفاق می‌افتد. این بدان معناست که لازم است سیاست‌گذار نیز درست مانند مردم که برای این فناوری‌های جدید بر بستر بلاک‌چین احساس نیاز کردند، ضرورت توجه به این حوزه را متوجه شوند.
