سنگ تزئینی ایران، نیازمند نگاهی نو
ایران کشوری غنی از معادن انواع سنگهای ساختمانی است که با برخورداری از حدود ۳میلیارد تن ذخایر سنگهای تزئینی و ساختمانی معروف، جزو کشورهای شناخته شده در جهان است. در ایران ۱۳۰۰ معدن سنگهای ساختمانی با ظرفیت اسمی سالانه استخراج در حدود ۲۷ میلیون تن وجود دارد. این معادن در جای جای ایران وجود دارند که تولیدات داخلی و صادرات خارجی کشور را تامین میکنند. معادن سنگهای تزئینی و ساختمانی در ایران دارای تنوع بسیار زیادی در رنگ، طرح و کیفیت هستند. تنوع سنگهای معادن ایران شامل انواع سنگهای تراورتن، مرمریت، مرمر، اونیکس، گرانیت، چینی، کریستال و لایمستون است که توزیع گروه‌های اصلی آن به صورت ۴4درصد انواع سنگ مرمریت، ۲۵درصد سنگ چینی و کریستال، ۲۰درصد انواع سنگ گرانیت، ۱۰درصد سنگ تراورتن و یک درصد سنگ مرمر است.
ایران از نظر میزان ذخایر سنگ ساختمانی، مقام هشتم جهان را دارد. سنگهای ساختمانی ایرانی به نقاط مختلفی از سراسر جهان صادر میشوند. برخی از سنگهای منحصربه‌‌فرد ایرانی نظیر تراورتن آذرشهر شهرتی جهانی داشته و بسیاری از سنگهای محبوب و پرکاربرد در جهان، تنها در کشور ما استخراج میشوند.
برخی از استان‌‌های کشورمان در سطح جهانی به تامین بهترین سنگهای ساختمانی شهره‌‌اند. استان اصفهان را میتوان سرزمین سنگهای تراورتن دانست. البته معادن سنگ این استان تنها به تراورتن محدود نمی‌‌شوند. بلکه این استان سهم قابل قبولی از گرانیت‌‌های بازار سنگ ایران را نیز تامین می‌‌کند.
در استان اصفهان حدود 90 معدن سنگ تراورتن وجود دارد. این موضوع سبب شده است تعداد واحدهای سنگبری که در این استان در زمینه فرآوری تراورتن فعالند نیز بسیار بالا باشد. پس از اصفهان به ترتیب میتوان استان‌‌های مرکزی، آذربایجان غربی، آذربایجان شرقی و سپس یزد و زنجان و قزوین و همدان را به عنوان استان‌‌هایی با فراوانی بالای سنگ تراورتن ایرانی معرفی کرد.
بیشترین میزان گرانیت کشور را در استان خراسان جنوبی داریم. در این استان چیزی نزدیک به 80 معدن سنگ گرانیت، به‌‌صورت فعال و نیمه‌‌فعال قرار دارند. پس از این استان، شاهد حضور پررنگ استان آذربایجان غربی در تامین سنگ گرانیت بازار سنگ ایران و همچنین ویژه صادرات به کشورهایی مثل ترکیه، عراق و ارمنستان هستیم. این استان نیز بیش از 60 معدن گرانیت دارد که 40درصد از سنگ‌‌هایی که از آنها استخراج میشوند، عمدتا به صادرات اختصاص داده میشوند. در کنار این استان‌‌ها شاهد استخراج حجم بالایی از سنگ گرانیت در استان‌‌های اصفهان، زنجان، خراسان رضوی، آذربایجان شرقی و یزد هستیم. البته دیگر استان‌‌های کشور نظیر استان مرکزی، تهران، کرمان، سیستان و بلوچستان و غیره نیز سهم قابل قبولی در استخراج این سنگ‌‌ها دارند.
سنگهای ساختمانی ایرانی با پراکندگی معقولی در استان‌‌های مختلف کشور یافت میشوند. علاوه بر موارد گفته شده ، بیشتر معادن سنگهای مرمریت و چینی در لرستان واقع شده‌‌اند. این استان نیز چیزی در حدود 70 معدن سنگ مرمریت و چینی دارد. میتوان گفت صنعت سنگ ساختمانی ایران حدود 30درصد از مایحتاج خود را از این استان تامین می‌‌کند. سالانه بیش از یک میلیون تن سنگ از معادن این استان استخراج میشوند. پس از لرستان، استان‌‌های مرکزی، یزد، کرمان، خراسان رضوی و هرمزگان نیزدیگر استان‌‌های غنی از سنگ مرمریت هستند.
همانگونه که اشاره شد، برخی از استان‌‌های کشورمان در سطح جهانی به تامین بهترین سنگهای ساختمانی شهره‌‌اند. این موضوع از جهات زیادی اهمیت بسیار بالایی دارد:
1. اشتغال‌‌زایی: صنعت سنگ ساختمانی ایران در حوزههای مختلفی امکان ایجاد شغل‌‌های بسیاری را فراهم کرده است.
2. معادن مختلف سنگ، سنگ‌بری‌‌ها، سنگ‌‌فروشی‌‌ها و غیره از جمله فعالان این حوزه هستند که افراد متخصص و غیرمتخصص زیادی را در حوزه شناسایی، فرآوری، حمل‌‌ونقل و غیره صاحب شغل کرده‌‌اند.
3. صادرات و ارزآوری: یکی از ارکان اساسی هر کشور در رشد اقتصاد، میزان صادرات است. ایران را نمی‌‌توان یک کشور صادرکننده در حوزه تولیدی و صنعتی دانست. به همین دلیل صادرات ذخایر طبیعی کشور بدل به یکی از نقاط قوت اقتصاد شده است. البته این موضوع در عین حال یک نقطه ضعف نیز تلقی میشود. به ویژه اینکه بسیاری از سنگهای صادراتی به صورت خام ارسال شده و پتانسیل قابل توجهی از ارزآوری و ارزش افزوده را از دست می‌‌دهند.
4. تامین نیاز داخلی: وجود انواع مختلف سنگهای ساختمانی ایرانی در رنگ‌‌های متنوع و با سطوح کیفیت متفاوت و با ویژگی‌‌های منحصربه‌‌فرد، سبب شده است تا نیاز به واردات در این حوزه تقریبا به صفر برسد. این مسأله سبب گردش مالی در کشور و رونق اقتصاد میشود.
سنگهای ایرانی در شکل‌‌های مختلف خام (کوپ) و فرآوری شده در اندازه‌‌های تایل و اسلب صادر میشوند. مقصد سنگهای صادراتی ایران اغلب محدود به کشورهای همسایه و حاشیه خلیج فارس میشود. حجم زیادی از این صادرات به کشورهایی نظیر ترکیه، عراق، افغانستان و روسیه انجام میشود. البته کشورهای اروپایی نظیر ایتالیا نیز از واردات سنگهای کوپ ایرانی و فرآوری و بهره‌‌مندی از ارزش افزوده آنها استقبال میکنند.
با وجود تمامی ظرفیت‌هایی که گفته شد، بی‌توجهی به روش‌‌های نوین و نوآوری حوزه سنگ در استخراج، فرآوری و همچنین بازارسازی، این حوزه را با تهدید جدی روبه رو کرده است. اگر بخواهیم دقیق‌تر بیان کنیم، صنعت سنگ ساختمانی ایران، به دلیل عدم استفاده از روش‌‌های مدرن و فناوری‌‌های مناسب که منجر به کاهش تولید و بهره‌‌وری میشود، مقیاس تولید نامناسب، بازار، عدم وجود بانک بزرگ و جامع اطلاعات مربوط به تولید، مصرف، واردات، صادرات، عرضه، تقاضا، قیمت، بازیافت، ذخیره، ذخیره معادن با توجه به شرایط موجود، تنگناهای مالی، مشکلات مربوط به منابع انسانی و بهره‌‌وری پایین و واردات و صادرات و ضعف در برنامهریزی و سازماندهی مناسب برای صادرات و ورود به بازارهای جدید، با مشکل مواجه است. این موارد باعث شده در حوزه سنگهای تزئینی، نیمی از سرمایهگذاری و ظرفیت ایجاد شده بلااستفاده بماند. در ایران حدود 6 هزار کارخانه سنگبری وجود دارد. ظرفیت اسمی تولید حدود 180 میلیون مترمربع است. که با احتساب هر تن سنگ با کیل‌دهی 10 متر مربع، سالانه 18 میلیون تن سنگ کوپ مورد نیاز است. باتوجه به تناژ تولید سنگ کوپ، در حال حاضر کارخانه‌ها با ظرفیت حدود 50درصد فعالیت میکنند.
تعداد زیادی از کشورهای دنیا به دلیل نداشتن تنوع معادن سنگ، فقط به تولید یک نوع سنگ ساختمانی در معادن خود بسنده میکنند. به عنوان مثال برزیل کشوری است که فقط دارای معادن سنگ گرانیت است یا ایتالیا تنها معدن سنگ مرمریت را تحت حوزه خود دارد که در این بین ایران می‌تواند با مدیریت دقیق و با بازاریابی داده محور سهم عظیمی از بازار جهانی سنگ را به خود اختصاص دهد. همچنین باید توجه کرد صنعت سنگ ایران که با سرمایهگذاری نزدیک به 100درصد بخش خصوصی و با اشتغال مستقیم و غیر مستقیم بالغ بر 400 هزار نفر که بخش عمدهای از آنها در مناطق روستایی و محروم کشور مشغول به فعالیت هستند، سهم شایسته‌ای در توسعه اقتصاد بخش‌خصوصی و غیر دولتی در صنعت و معدن ایران دارد. اما تحریم‌های گسترده جهانی که در نتیجه بر روابط و تعاملات سیاسی کشور با سایر کشورهای جهان سایه افکنده، موجی از مشکلات اقتصادی را برای صادر‌کنندگان آن به وجود آورده است. همچنین وجود مشکلاتی در زمینه حمل و نقل، پراکندگی حوزههای معادن در کشور، فرسودگی ماشین‌آلات معدن‌کاری و عدم استفاده از تکنولوژی‌های روز جهان در کنار مشکلات گمرکی، صادرات ایران را تا حدود زیادی متوقف کرده است. صادرات سنگهای برش خورده یا اسلب در کشورمان، اغلب به کشورهای همسایه ازجمله عراق، هند، چین، ترکیه و کشورهای حوزه خلیج‌فارس صورت می‌‌گیرد. تجارت حوزه سنگ در دنیا در حدود 25 میلیارد دلار است که بیشترین سهم آن متعلق به صادرات چین با 5 میلیارد دلار بوده و ترکیه در همسایگی ایران نیز در سال گذشته یک میلیارد دلار صادرات سنگ داشته است. در این میان ایران سهمی ناچیز در حدود 180 میلیون دلار صادرات سنگ داشته است.
در شرایط اقتصادی فعلی حاکم بر کشور، از آنجا که در حال حاضر رکود عمیقی بر بازار ساختمان داخل حاکم است، مهم‌‌ترین راهکار توسعه این صنعت که ظرفیت بالایی در رشد و ایجاد اشتغال دارد، توسعه صادرات است.
توسعه صادرات محصولات این صنعت با توسعه همزمان تولید و صادرات دو بخش سنگ کوپ و سنگهای فرآوری شده محقق میشود. توجه به نکات ذیل در این زمینه بسیار ضروری است:
در بسیاری از بازارهای هدف، تعرفه واردات سنگ فرآوری شده بالا است و امکان صادرات سنگ فرآوری شده به آن کشورها (با توجه به قیمت تمام شده در ایران) تقریبا غیرممکن است. تنها راه ورود به بازار و ایجاد برندینگ سنگ تزئینی ایران در این کشورها، صادرات کوپ سنگ است. در غیر این صورت سهم صنعت سنگ کشور در این‌گونه بازارها از دست خواهد رفت و کشورهای رقیب از جمله ترکیه جایگزین ایران خواهند شد.
قیمت تمام شده سنگ فرآوری شده در ایران به دلیل مشکلات ساختاری کارخانه‌های سنگبری، نبود توان رقابتی، نرخ بهره بالا، نرخ بیمه بالاتر از نرم جهانی، نرخ بالای مالیات ارزش افزوده، حمل و نقل گران، بهره‌‌وری پایین، نداشتن آموزش در واحدهای فرآوری و ضعف مدیریت، از همه کشورهای رقیب بالاتر است. از طرف دیگر بخش عمدهای از سنگ فرآوری شده کشور که صادر میشود نیز به بازارهایی که استانداردهای سخت‌‌گیرانه کیفی ندارند صادر میشود.
معادن سنگ تزئینی کشور در شرایطی بحرانی قرار گرفته‌‌اند به گونه‌‌ای که از 2112 معدن دارای پروانه، حدود 40 درصد از معادن به دلیل مشکلات اقتصادی و نداشتن بازار متوقف شده و از ظرفیت 30 میلیون تن معادن، فقط 13 میلیون تن استخراج میشود. با توجه به اینکه بازار داخلی کشور، کشش بیشتری جهت جذب سنگ فرآوری شده ندارد و همچنین سهم کشور در بازارهای جهانی قابل توجه نیست، ضروری است اقدامات اساسی در راستای افزایش صادرات سنگهای کوپ و فرآوری صورت گیرد.
در عین حال، با مدیریت راهبردی و برخورداری از تکنولوژی روز دنیا میتوان ظرفیت استخراج و تولید سنگهای فرآوری شده را افزایش داد به‌طوری که بیش از نیمی از کارخانه‌های داخلی بتوانند با رعایت استانداردهای کمی و کیفی جهانی در این زمینه صادرات داشته باشند. ماشین‌آلات و تجهیزات از دو جهت قیمت و کیفیت، نقش اساسی در عملکرد معادن و واحدهای فرآوری سنگ به عهده دارند. قیمت ماشین‌آلات و تجهیزات به عنوان یک عامل مؤثر در مرحله سرمایهگذاری، تاثیر عمدهای بر میزان سرمایهگذاری دارد. در اکثر واحدهای تولیدی سنگ ساختمانی کشور، ماشین‌آلات قدیمی هستند.
به عبارت دیگر ماشین‌آلات و تجهیزات مستهلک شده و نیاز به جایگزینی دارند. برخی از واحدهای بزرگ که توان مالی کافی دارند، از تجهیزات مدرن و به روز استفاده میکنند. متاسفانه به دلیل محدودیت‌های تامین سرمایه، سرمایه‌گذاران همواره سعی در تامین ماشین‌آلات و تجهیزات با قیمت پایین میکنند. با توجه به توسعه صنعت سنگ در کشور و توسعه ماشین سازی داخلی در سال‌های اخیر، سرمایه‌گذاری‌هایی برای ساخت ماشین‌آلات و تجهیزات مورد نیاز صنعت سنگ در کشور صورت گرفته که با بهره‌برداری از آنها در حال حاضر بخشی از ماشین‌آلات مورد نیاز این بخش در داخل کشور تامین میشود.
برای تولید بیشتر مواد معدنی، نیاز به استخراج بیشتری از ذخایر معدنی وجود دارد که این امر باعث کاهش ذخایر معادن فعلی میشود. بنابراین باید همزمان با استخراج اصولی، در خصوص شناسایی، پی‌جویی و اکتشاف نیز برنامهریزی شود. در ایران سرمایهگذاری قابل توجهی در بخش اکتشاف صورت نگرفته و در واقع سرمایه‌‌های این بخش بیشتر از طریق بودجه تامین شده و نه از محل جذب سرمایهگذاری. لازمه رسیدن به چشم‌انداز توسعه‌‌ای و صادراتی این بخش و ایجاد امکان ارزآوری مناسب و درخور این صنعت، در گرو افزایش بهره‌‌وری، اصلاح شاخص‌‌ها در بخشهای مختلف زنجیره سنگهای تزئینی از اکتشاف، استخراج و فرآوری محصول و مهم‌‌تر از همه بازارسازی و بازاریابی سنگ است.
