چشم‌انداز شیرین
چالش‌ها و فرصت‌های صنعت شکلات ایران در بازار جهانی
از سال گذشته تاکنون، بحث برداشت محدودتر از مزارع کاکائو که عمدتاً در مناطق محدودی از دنیا مانند غنا و ساحل عاج متمرکز هستند، به این موضوع دامن زده است. رشد قیمت کاکائو جهشی را تجربه کرد که برای همه دنیا تعجب‌آور بود و بر کشورهایی مثل ایران که به قیمت حساس‌تر هستند، اثر بیشتری گذاشت. این وضعیت همچنان ادامه دارد و پیش‌بینی می‌شود حداقل تا پایان سال 2024، این کمبود و رشد قیمت افزایش داشته باشد و تاثیراتش را بر روی این صنعت در تمام دنیا از جمله ایران بگذارد.
روندهای جهانی و نوآوری در صنعت شکلات
در مورد پیشرفت‌های صنعت شیرینی و شکلات، در دنیا اتفاقات زیادی در حال رخ دادن است. تعداد قابل ملاحظه‌ای از نمایشگاه‌های بین‌المللی مانند ISM که هر سال در شهر کلن آلمان برگزار می‌شود، بخشی را به نوآوری اختصاص داده‌اند. یکی از مهم‌ترین روندهای جهانی که ایران نیز از آن بی‌نصیب نیست، تولید محصولات سلامت‌محور و فانکشنال است. این محصولات با کالری، قند و چربی کمتر و حتی با حساسیت بیشتر نسبت به نوع چربی‌ها تولید می‌شوند؛ به عبارت دیگر، تلاش می‌شود چربی‌های اشباع و اسیدهای چرب اشباع کمتری در این محصولات به کار رود.
در ایران نیز با تکیه بر محصولات کشاورزی متنوع و باکیفیت موجود، این روند کاملاً مشهود است. تولیدکنندگان سعی می‌کنند جایگزین‌های مناسبی برای شکر (ساکاروز) که صرفاً از نیشکر و چغندرقند به دست می‌آید، پیدا کنند. از جمله این جایگزین‌ها می‌توان به استفاده از میوه‌های شیرین برای تولید بارهای میوه‌ای مثل انجیر، زردآلو و سایر میوه‌ها اشاره کرد. این رویکرد با ترند جهانی «گیلت فری اسنکینگ» یا مصرف شیرینی‌جات بدون احساس گناه مطابقت دارد.
در زمینه شکلات، استفاده از شیرین‌کننده‌های طبیعی مانند استویا که مضرات کمتری نسبت به شکر دارد، یک روند جهانی است. با توجه به اینکه این گیاه در داخل ایران نیز کشت می‌شود و خاستگاه آن آسیای جنوب شرقی است، می‌تواند فرصت ویژه‌ای برای صنعت شکلات ایران فراهم کند.
تغییر در الگوهای مصرف و ترجیحات مشتریان
به‌‌رغم افزایش قیمت پودر و کره کاکائو، گرایش مصرف‌کنندگان و حتی شکلات‌هایی که در قنادی‌ها مصرف می‌شود، به سمت شکلات واقعی (real) است. تفاوت شکلات واقعی با شکلات کامپاند در استفاده از پودر و کره کاکائو است. در شکلات‌های کامپاند از جایگزین‌های کره کاکائو استفاده می‌شود که طبیعتاً در مقایسه با کره کاکائو هم از نظر ارگانولپتیکی و مشخصات طعم، هم از حیث سلامتی، متفاوت هستند.
همچنین مصرف شکلات‌هایی با درصد پودر و کره کاکائوی بالاتر که به شکلات تلخ یا شکلات‌های تیره معروف هستند، مطابق با ترند جهانی در ایران نیز رو‌به‌رشد است. این محصولات کمک ویژه‌ای به سلامت قلب می‌کنند و حاوی آنتی‌اکسیدان‌های زیادی هستند. در ایران نیز مردم نسبت به درصد تلخی محصول و میزان پودر و کره کاکائو حساسیت ویژه‌ای پیدا کرده‌اند و روزبه‌روز تقاضا برای این‌گونه محصولات افزایش می‌یابد.
وضعیت بازار جهانی و داخلی شکلات
در رابطه با میزان تقاضا در دنیا، صنعت شکلات یک رشد جهانی 4 تا 8/ 4درصدی را در سال تجربه می‌کند که در سال 2023 این عدد 1/ 4 درصد بوده است. ارزش تقریبی این صنعت 230 میلیارد دلار در سال است. در مورد کشورهای پرمصرف، بیشترین آمار مصرف در آمریکاست که سرانه آن از حدود شش کیلوگرم در سال هم بیشتر است. پس از آن کشورهای اروپایی قرار دارند که در حدود پنج کیلوگرم در سال مصرف می‌کنند. این در حالی است که در کل دنیا به‌طور متوسط مصرف شکلات حدود یک کیلوگرم است و در ایران تخمین زده می‌شود که کمتر از دو کیلوگرم باشد.
در اروپا مهم‌ترین مصرف‌کنندگان شکلات سوئیس، فرانسه، بلژیک، آلمان و ایرلند هستند و در سایر کشورها هم مصرف شکلات بالاست. نکته مهمی که در مورد مصرف کشورهای اروپایی و آمریکایی وجود دارد، مصرف فصلی است. یعنی شکلات خاصی نزدیک کریسمس و عیدهایی مانند عید پاک تولید می‌شود که به طور انحصاری شکل و قالب آن برای هدیه دادن در آن ایام است و به رشد مصرف کمک می‌کند.
در ایران هم شاهد تغییراتی در الگوی مصرف هستیم. بخشی از مصرف شیرینی تر و شیرینی‌های خامه‌ای که مردم ایران عادت داشتند به عنوان هدیه برای یکدیگر در دید و بازدیدها ببرند، با توجه به اینکه مدت نگهداری آن محصولات محدود است و مردم نیز نسبت به وزن و موضوعات سلامتی حساس‌تر شده‌اند، با شکلات‌ها جایگزین شده است. شکلات محصولی سالم‌تر است و از طرف دیگر ماندگاری طولانی‌تری دارد و یک فرد می‌تواند در بازه زمانی طولانی‌تر و حتی تا یک سال آن محصول را مصرف کند.
چالش‌های صنعت شکلات ایران
افزایش قیمت مواد اولیه کاکائو که صد درصد وارداتی است، روی افزایش قیمت نهایی محصول اثر داشته و با توجه به حساسیت قیمتی که در داخل کشور وجود دارد، تاثیر منفی‌اش را روی مصرف شکلات در سال اخیر گذاشته است. دانه‌های کاکائو دو بار در سال برداشت می‌شوند؛ یک بار مهر تا بهمن (اکتبر تا فوریه) و یک بار هم از اردیبهشت تا مرداد (می تا آگوست) که یکی برداشت اصلی محسوب می‌شود. علاوه بر اثرات اقلیمی و گرم شدن آب‌وهوا و خشکسالی در کشورهای آفریقایی که موجب کاهش برداشت شده، موضوع دیگری که مطرح می‌شود، عمر درختان کاکائو است که در یک بازه زمانی تمام می‌شود و تا دوباره درختانی که تازه کشت شده‌اند به بهره‌برداری برسند، وقفه‌ای ایجاد می‌شود. به نظر می‌رسد علاوه بر خشکسالی، با این وقفه نیز در سال 2024 و حتی سال آینده مواجه خواهیم بود.
مهم‌ترین چالش این صنعت در ایران تامین مواد اولیه است. وارداتی بودن این مواد، افزایش قیمت‌های جهانی و تحریم یک سمت قضیه است که شرکت‌های بزرگ سعی می‌کنند راه‌هایی برای تامین مواد اولیه، گرچه با هزینه‌های گزاف و خیلی بیشتر از قیمت‌های جهانی، پیدا کنند. اما قسمت دردناک‌تر ماجرا این است که قوانین و مقررات داخلی، تغییرات روزمره آنها و سخت‌گیری‌هایی که در اکثر مواقع هدفمند هم نیست، سبب می‌شود محموله‌هایی که می‌آید مدت‌های طولانی در گمرک بماند.
به عنوان مثال، از یک شرکت که بزرگ‌ترین تامین‌کننده شکلات در دنیاست و در اروپا نیز بسیاری از کارخانه‌های شکلات‌سازی ماده اولیه را از آنجا می‌خرند، وقتی همان محصول را وارد می‌کنیم، گاهی چهار، پنج ماه طول می‌کشد تا بتوانیم از گمرک ترخیص کنیم. این تاخیر به دلیل مقرراتی است که برای آزمون و سخت‌گیری‌هایی که برای بعضی از مولفه‌هایی که در کل دنیا پذیرفته شده وجود دارد. این سخت‌گیری‌ها لزوماً کمکی به بهداشت و سلامت مردم نمی‌کند و به نظر می‌رسد صنعت در یک چاله بروکراتیک گیر افتاده است.
این تاخیرها باعث کاهش کیفیت ماده اولیه، وقفه در تولید، خالی بودن خطوط تولید و عدم امکان برآورده کردن به‌موقع نیازهای صادراتی می‌شود و همه این مشکلات را زنجیره‌وار به دنبال دارد. علاوه بر این، در سال 1403، ثبت سفارش از سوی وزارت صمت، یا با وقفه صورت گرفته، یا به‌طور کلی چندین ماه متوقف بوده که این نیز اثرات منفی خود را بر تولید و صادرات گذاشته است.
نتیجه این مجموعه چالش‌ها این است که کارخانه‌های شکلات‌سازی در ایران با ظرفیتی بسیار کمتر از توان واقعی خود کار می‌کنند. اگرچه آمار دقیقی در این زمینه وجود ندارد، اما بر اساس برآوردها از تناژ تولیدی و ظرفیت‌های تقریبی که در انجمن مورد بحث قرار می‌گیرد، به نظر می‌رسد که این صنعت با کمتر از یک‌سوم ظرفیت خود فعالیت می‌کند.
راهکارها و چشم‌انداز آینده
با وجود تمام این مشکلات، صنف شیرینی و شکلات یکی از فعال‌ترین و پویاترین صنایع کشور است. گردانندگان این صنعت در تمام نمایشگاه‌های بین‌المللی حضور دارند و سعی می‌کنند تازه‌های دنیا را به کشور بیاورند و مردم را از محصولات باکیفیت بهره‌مند کنند. با این حال، حمایت بسیار کمی از این صنعت می‌شود.
برای بهبود وضعیت این صنعت، برقراری ارتباط موثر با محوریت انجمن صنفی شیرینی و شکلات ضروری است. این انجمن باید مشکلاتی را که صنعت با آنها دست‌به‌گریبان است، پیگیری کند. لازم است در جاهایی که نیاز به سخت‌گیری بیش از حد نیست و امکان تسهیل‌گری وجود دارد، این کار به معنای واقعی انجام شود.
همکاری نزدیک‌تر و کارآمدتر میان سازمان‌های مختلف مانند سازمان استاندارد، وزارت بهداشت و درمان، وزارت صمت و گمرکات، می‌تواند به رونق این صنعت و افزایش اشتغال کمک کند. صنعت شکلات یکی از پراشتغال‌ترین صنایع غذایی در داخل کشور است و حمایت از آن می‌تواند نقش مهمی در اقتصاد و اشتغال‌زایی داشته باشد.
در نهایت، با وجود چالش‌های موجود، صنعت شکلات در ایران پتانسیل قابل توجهی برای رشد و توسعه دارد. با بهره‌گیری از نوآوری‌های جهانی، توجه به تقاضای مصرف‌کنندگان برای محصولات سالم‌تر و باکیفیت‌تر، و همچنین تلاش برای رفع موانع قانونی و اجرایی، این صنعت می‌تواند جایگاه خود را در بازار داخلی و بین‌المللی ارتقا دهد.
با توجه به روند رو‌به‌رشد مصرف شکلات در جهان و پتانسیل بالای بازار داخلی، فرصت‌های قابل توجهی برای توسعه این صنعت در ایران وجود دارد. سرمایه‌گذاری در نوآوری، بهبود کیفیت محصولات و تطبیق با استانداردهای جهانی می‌تواند راهگشای موفقیت و رشد پایدار صنعت شکلات ایران در آینده باشد.
برای دستیابی به این اهداف، پیشنهاد می‌شود اقدامات زیر در دستور کار قرار گیرد:
1- تسهیل فرآیندهای واردات مواد اولیه از طریق کاهش بوروکراسی و تسریع در فرآیندهای گمرکی
2- حمایت از تحقیق و توسعه برای یافتن جایگزین‌های مناسب برای مواد اولیه وارداتی و توسعه محصولات جدید
3- توسعه صادرات با حمایت‌های صادراتی و بازاریابی مناسب برای افزایش سهم ایران در بازارهای منطقه‌ای
4- برگزاری دوره‌های آموزشی تخصصی برای کارکنان این صنعت در راستای افزایش بهره‌وری و کیفیت محصولات
5- ایجاد همکاری‌های استراتژیک با صنایع مرتبط مانند صنعت بسته‌بندی و لجستیک برای کاهش هزینه‌ها و افزایش کارایی
6- استفاده از فناوری‌های جدید در تولید، بسته‌بندی و نگهداری محصولات برای افزایش کیفیت و ماندگاری
7- سرمایه‌گذاری در بازاریابی و برندسازی برای افزایش سهم بازار محصولات ایرانی در داخل و خارج از کشور.
با اجرای این راهکارها، صنعت شکلات ایران می‌تواند بر چالش‌های موجود غلبه کرده و به یکی از پیشران‌های رشد اقتصاد در سال‌های آینده تبدیل شود. این صنعت نه‌تنها می‌تواند به عنوان یک منبع درآمدزایی و اشتغال‌زایی مهم عمل کند، بلکه می‌تواند به عنوان نمادی از خلاقیت و نوآوری در صنعت غذایی ایران در سطح بین‌المللی مطرح شود.
در پایان، باید تاکید کرد که موفقیت صنعت شکلات ایران نیازمند همکاری و هماهنگی میان بخش خصوصی و دولتی است. با حمایت مناسب و رفع موانع موجود، این صنعت می‌تواند نقش مهمی در توسعه اقتصادی و صنعتی کشور ایفا کند و به یکی از محرک‌های اصلی رشد در بخش صنایع غذایی تبدیل شود. آینده صنعت شکلات ایران، به‌‌رغم چالش‌های کنونی، می‌تواند روشن و امیدبخش باشد، به شرطی که تمامی ذی‌نفعان برای غلبه بر موانع موجود و بهره‌برداری از فرصت‌های پیش‌رو، تلاش مشترک و هدفمندی را به کار گیرند.
صنعت شکلات ایران، به‌‌رغم چالش‌های متعدد، پتانسیل قابل توجهی برای رشد و توسعه در عرصه جهانی دارد. با توجه به روند رو‌به‌رشد مصرف شکلات در سطح بین‌المللی و تغییر ذائقه مصرف‌کنندگان به سمت محصولات باکیفیت‌تر و سالم‌تر، فرصت‌های جدیدی پیش‌روی تولیدکنندگان ایرانی قرار گرفته است. بهره‌گیری از فناوری‌های نوین در فرآیند تولید، بسته‌بندی و توزیع می‌تواند نقش کلیدی در ارتقای کیفیت محصولات و افزایش بهره‌وری داشته باشد. استفاده از هوش مصنوعی و اتوماسیون پیشرفته در خطوط تولید نه‌تنها به کاهش هزینه‌ها کمک می‌کند، بلکه امکان تولید محصولات متنوع‌تر و سازگار با نیازهای بازار را فراهم می‌آورد. همچنین، توجه به مسئله پایداری و مسئولیت اجتماعی در صنعت شکلات اهمیت روزافزونی یافته است. تولیدکنندگان ایرانی می‌توانند با اتخاذ رویکردهای زیست‌محیطی در تولید و بسته‌بندی و همچنین حمایت از کشاورزان داخلی برای تولید مواد اولیه جایگزین، گام‌های موثری در این راستا بردارند. این امر نه‌تنها به حفظ محیط زیست کمک می‌کند، بلکه می‌تواند جایگاه محصولات ایرانی را در بازارهای جهانی بهبود ببخشد. از سوی دیگر، گسترش حضور در بازارهای بین‌المللی و افزایش صادرات، راهکار مهمی برای رشد این صنعت است. با توجه به کیفیت بالای شکلات ایرانی و تنوع محصولات، بازارهای منطقه‌ای مانند کشورهای حوزه خلیج‌فارس و آسیای میانه، فرصت‌های صادراتی قابل توجهی ارائه می‌دهند. برای موفقیت در این عرصه، تمرکز بر بازاریابی هدفمند، توسعه محصولات متناسب با ذائقه بازارهای هدف و ایجاد شبکه‌های توزیع قوی ضروری است. همچنین، حضور فعال در نمایشگاه‌های بین‌المللی و استفاده از پلت‌فرم‌های فروش آنلاین می‌تواند به معرفی و عرضه گسترده‌تر محصولات ایرانی کمک کند. با اتخاذ این رویکردها و غلبه بر چالش‌های موجود، صنعت شکلات ایران می‌تواند به جایگاه شایسته خود در بازار جهانی دست یافته و به یکی از پیشگامان این صنعت در منطقه تبدیل شود.
