جایگاه بربادرفته یک محصول شیرین
جایگاه ایران در تولید عسل باکیفیت به میزانی است که اگر قرار باشد در مورد مرکز تولید عسل مرغوب ایران، بحثی به میان آید می‌بایست از اردبیل گرفته تا آذربایجان، دماوند، اصفهان، چهارمحال و بختیاری، فارس، خراسان و... را به‌عنوان قطبی از تولید عسل معرفی کرد که هرکدام حرف‌های زیادی برای گفتن دارند.
فقط در اصفهان که به‌عنوان یکی از مراکز مطرح کشور درزمینهٔ تولید عسل شناخته می‌شود هزاران تن عسل، تولید می‌شود؛ که گویای شرایط و قابلیت‌های مناسب ایران در جهت بهره‌وری صادراتی از این محصول است.
محصولی که در روزگاری که خیلی هم دور از حالا نیست به‌عنوان مرغوب‌ترین عسل جهان شناخته می‌شد و بازارهای هدف زیادی را هم جذب خود نموده بود.
اکنون هم ایران با حدود ۱۰ میلیون کندو، ۸۱ هزار نفر بهره‌بردار و ۱۱۲ هزار تن تولید عسل توانسته است رتبه تک‌رقمی خود را در این عرضه حفظ کند.
اما مساله آنکه کشوری که در سال‌های گذشته تا ۶ هزار تن هم صادرات داشته است در بهترین آمار ارائه‌شده در سال‌های اخیر این مقدار برای صادرات قانونی و قاچاق آن به حدود ۲ هزار تن رسیده است. هرچند منابعی، همین مقدار اندک را نفی کرده‌اند. به‌طوری‌که مدیرعامل صندوق حمایت از توسعه صنعت زنبورداری سال گذشته اعلام کرده بود که صادرات ۵ هزار تنی که در سال‌های ۹۱ و ۹۲ به کشورهای مختلف ازجمله ترکیه انجام می‌گرفت اکنون به صفر رسیده است. در این میان استان اصفهان با افزون بر ۵ هزار زنبورستان و بیش از ۹۶۰ هزار کلونی زنبورعسل در استان و تولید ۷۵۰۰ تن عسل رتبه سوم تولید را در کشور نصیب خودکرده است.
که به گفته مهرداد مُرادمند شهرستان‌های نجف‌آباد، اصفهان، شهرضا، خمینی‌شهر و خوانسار بیشترین تولید این ماده غذایی ارزشمند را به خود اختصاص داده‌اند. ضمن آنکه بخشی عمده از تجهیزات زنبورداری کشور هم در این شهرستان تولید و عرضه می‌شود. قطعاً کسب رتبه سوم در میان تولیدکنندگان عسل، اصفهان را سزاوار سهم بسیار بالایی بازارهای جهانی می‌کند اما متأسفانه سهم ما بسیار ناچیزاست.
درصورتی‌که باوجود شرایط متنوع آب و هوایی و قابلیت‌های ارزشمند کشاورزی در این دیار، اصفهان می‌توان پیشگام تولید و صادرات این محصول باشد.
عسل ایرانی بدون مشتری
همان‌گونه که اشاره شد ایران از تولیدکننده‌ها و پرورش‌دهنده‌های عسل است ولی سرانه مصرف سالانه عسل در کشوری که خود از تولیدکنندگان مطرح جهان است یک کیلوگرم است که این میزان اندک مصرف به دلایلی مانند گرانی عسل اصل و مرغوب، وفور عسل‌های تقلبی و بی‌اعتماد شدن مردم نسبت به این محصول، اجباری نبودن یکسری از نظارت‌ها بر روند تولید و عرضه آن و تغییر ذائقه مردم و جایگزین شدن محصولات مضر قندی با عسل موجب شده است بازار داخل این محصول از چندان رونقی برخوردار نباشد. براین اساس با توجه به تولید بالای عسل به گفته فعالان این حوزه با مازاد ۲۰ هزار تنی آن در کشور روبه‌رو هستیم که ضرورت دارد در راستای صادرات، برنامه‌ریزی شود.
قابل‌تأمل آنکه صادرات عسل هم به میزانی نیست که از آن تحت عنوان درآمدزایی واقعی نام‌برده شود. به‌طوری‌که مسوولان این بخش با صراحت می‌گویند ایران، در بین ۵۰ کشور صادرکننده عسل در دنیا جایگاهی ندارد. درحالی‌که جمهوری اسلامی چهارمین تولیدکننده عسل در دنیا است.
بدون تردید دلایلی چون نبود زنجیره تولید تا بسته‌بندی، فقدان شرایط مناسب برای اصالت‌سنجی عسل و فله‌ای و خام فروشی این محصول موجب افت صادراتی آن شده است.
به‌علاوه مشکلاتی چون قوانین دست‌وپا گیر در صدور مجوزها از سوی دستگاه‌های زی ربط همچون سازمان غذا و دارو، دامپزشکی و صنعت و معدن که هر یک مقررات و ضوابط خاص خود رادارند از مهم‌ترین موانع صادرات عسل در سال‌های اخیر عنوان می‌شود. اعمال تحریم‌ها و نبود آزمایشگاه‌های مدرن کافی برای کنترل کیفی عسل‌های صادراتی نیز درافت صادرات عسل بی‌تأثیر نبوده است.
اما موضوع دیگر که در این شرایط ناخوش‌احوالی صنعت زنبورداری مزید بر علت بوده و فعالان این بخش را گلایه‌مند کرده است ۹ درصد مالیات ارزش‌افزوده‌ای است که به عسل و محصولات زنبورعسل بسته‌شده و این‌گونه خریداران رغبت زیادی به خرید عسل از خود نشان نمی‌دهند. درصورتی‌که عسل یک کالای لوکس نیست بلکه محصولی است که مصرف آن برای حفظ سلامت افراد توصیه فراوانی می‌شود.
گفتنی است که جدای از علل اشاره‌شده یکی از مهم‌ترین دلایلی که برای افت صادرات عسل عنوان می‌شود، به حذف استاندارد اجباری و ایجاد استاندارد تشویقی بر روی تولیدات عسل بازمی‌گردد. این اقدام موجب برگشت محموله‌های عسل از بازارهای هدف شده است. زیرا کشورهای اروپایی، حوزه خلیج‌فارس و ترکیه به عسل تولیدی ایران با استاندارد تشویقی اعتمادی ندارند و معمولا محموله‌های این‌چنینی را مرجوع می‌کنند.
به گفته رئیسی، رئیس کانون علم، فن و دانش بازار صنعت زنبورعسل، از تبعات حذف استاندارد اجباری عسل در کشور می‌توان «تولید بیش‌ازحد عسل‌های دست‌ساز»، «فراوانی این نوع عسل در بازار»، «افت شدید قیمت عسل طبیعی» و «کاهش صادرات عسل» را نام برد.
چه‌بسا قبل از لغو استاندارد اجباری عسل بسیاری از ممالک جهان حتی کشورهای تحریم کننده از ایران عسل می‌خریدند اما پس از لغو استاندارد اجباری صادرات کشور به‌شدت، کاهش یافت.
اما آنچه بررسی‌های میدانی از وضعیت بازار این محصول در داخل نشان می‌دهد ضمن کاهش خرید آن به دلایلی چون گرانی و قدرت مالی پایین، عرضه عسل‌های وارداتی در برخی از فروشگاه‌ها هم خود موجب تمایل خریدار به مصرف جنس خارجی می‌شود. به‌رغم ممنوعیت واردات عسل و فرآورده‌های مربوط به آن به سبب مازاد تولید داخل اما شاهد توزیع عسل‌های خارجی نیز هستیم. برخی از مصرف‌کنندگان نیز با توجه به انتشار مباحثی مبنی بر فراوانی تقلب در عسل‌های ایرانی، ترجیح به خرید جنس وارداتی می‌دهند. درحالی‌که عسل اصفهان و درکل ایران جزء عسل‌های باکیفیت جهان محسوب می‌شود و به دلیل تنوع اقلیمی کشور در هیچ جای دنیا عسل طبیعی این تنوع گیاهی را ندارد.
تلاش برای جذب بازارهای هدف
و حالا با توجه به مزیت‌هایی که درزمینهٔ تولید عسل داریم سؤال آن است چگونه اقدام به بازپس‌گیری بازارهای هدف خود داشته باشیم؟
به نظر می‌رسد با افزایش تولید عسل در این سال‌ها و همچنین روند فزاینده تولید محصولات زنبورعسل مانند ژل رویال، گرده گل و زهر زنبورعسل باید اندیشه‌ای در راستای جذب بازارهای جدید برای مازاد تولیدات سالیان آینده باشیم. بدون شک دست‌یابی به این مهم بدون ارتقای کیفیت عسل، ترویج دانش تولید عسل، توجه به خلوص آن و بسته‌بندی‌های مناسب‌تر، ایجاد شرکت‌های صادراتی مقتدر و تعامل میان صادرکنندگان تولیدکنندگان باتجربه این محصول امکان‌پذیر نیست.
در این حال عمده‌ترین راهکار، اعتمادسازی مشتریان از داخلی تا خارجی است. متأسفانه مشتریان نسبت به عسل ایرانی سلب اعتماد کرده‌اند. در طول سال‌ها به‌قدری عسل تقلبی به مردم عرضه‌شده است که مصرف‌کنندگان اعتمادی به محصولات موجود در بازار ندارند. براین اساس تلاش برای بازگشت اعتبار این محصول با تولید و عرضه عسل ناب ایرانی با شاخصه‌های ممتاز که در کشورهای دیگر فراهم نباشد با توجه به شرایط آب‌وهوایی کشور و اقلیم خاص آن، می‌تواند به‌مرور جایگاه این محصول را در جهان ارتقا بخشد.
