آشتی سنت و مدرنیته در معماری اصفهان
معماری ایرانی جایگزین غربی
موج بی‌سابقه گرما از اتفاقات داغی است که امسال، نه‌فقط ایران بلکه همه کشورها را به تسخیر خود درآورده است، به‌طوری‌که موجب افزایش آمار مرگ‌ومیر شده ضمن آنکه ضربات سنگینی به اقتصاد آنها وارد کرده است.
حتی دانشمندان هم به‌وضوح اعلام کرده‌اند که اتفاقات ناشی از افزایش دمای زمین با هر درجه گرم‌تر شدن هوا شدیدتر و مکرر خواهد شد.
بر همین اساس است که این روزها خنک کردن شهرها به‌عنوان بزرگ‌ترین چالش برای مدیران شهری و تصمیم سازان آن، مطرح است.
به گفته فاتح بیرول، مدیر اجرایی آژانس بین‌المللی انرژی (IEA) «تقاضای رو به رشد برای کولرگازی یکی از بحرانی‌ترین نقاط کور در بحث انرژی امروز است.» طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، استفاده از تهویه مطبوع و کولرهای برقی تقریباً ۲۰ درصد از کل برق مصرفی در ساختمان‌ها در سراسر جهان را تشکیل می‌دهد. علاوه بر این تا سال ۲۰۵۰، تعداد واحدهای تهویه مطبوع بیش از سه برابر امروز خواهد بود و به‌اندازه کل مصرف انرژی فعلی هند و چین، به برق نیاز دارند؛ و البته امواج گرما در سراسر جهان طولانی‌تر و شدیدتر می‌شود که می‌تواند این ارقام را بیشتر کند.
از طرفی هم استفاده از این تجهیزات به‌غیراز بحث اقتصادی پیامدهای زیست‌محیطی را به همراه دارد. به‌نحوی‌که سیستم تهویه مطبوع در سراسر جهان باعث انتشار سالانه هزار و ۹۵۰ میلیون تن CO۲ می‌شود که تقریباً ۴ درصد از انتشار کربن جهانی را تشکیل می‌دهد. همچنین باعث افزایش مبلغ قبض برق می‌شود که مقرون‌به‌صرفه نیست.
با این اوصاف کشورهای اروپایی و آمریکایی برای خنک کردن فضاهای خود درصدد استفاده از راهکارهایی برآمده‌اند که هزاران سال، قبل در کشور ایران استفاده می‌شد.
گزارش مبسوطی که خبرگزاری فرانسه از معماری خاص شهر کویری یزد ایران منتشر کرد با این دیدگاه که شهرهای دنیا باید از
الگوی معماری آن به‌ویژه در مورد بادگیرها و قنات‌هایش بیاموزند و به اجرا درآورند.
به‌علاوه انتشار گزارش نشریه آمریکایی تایم درهمان محدوده زمانی مبنی بر اینکه آمریکا اگر می‌خواهد با بحران گرمایش زمین مقابله کند بهتر است سری به خاورمیانه بزند و از الگوی معماری شهری آنها برای مقابله با گرما استفاده کند نشان از آن دارد که جهان به‌سوی الگو گرفتن از شیوه معماری ایرانی است حال‌آنکه ایران خود به سمت معماری غربی رفته است.
تلاش برای بازیابی معماری کهن
تلاش برای بازیابی تکنیک‌های باستانی ایران مانند بادگیرها، شباک و معماری گنبدی شکل از راهکارهایی است که هم‌اکنون برای خنک کردن ساختمان‌ها موردنظر کشورهای جهان قرارگرفته است.
اما بحث اصلی آن است شهرهای ایرانی تا چه میزان مصمم به استفاده از آن راهکارهای سنتی خود برای مقابله با گرمایش زمین هستند؟
به‌خصوص شهرهایی چون اصفهان و یزد که دارای زیباترین و اصیل‌ترین بناهای سنتی بوده و هنوز هم در گوشه و کنار این مناطق به چشم می‌خورند.
با نگاهی به معماری سنتی ایرانی، مشخص می‌شود الگوهای به‌کاررفته در طراحی خانه‌های سنتی ایرانی تحت تأثیر عوامل مختلفی ازجمله اقلیم، فرهنگ و ... قرار داشته به‌گونه‌ای که این متغیرها، خانه‌های قدیمی را متفاوت از همتایان امروزی خود می‌کند که به نظر می‌رسد فقط، در حد یک پناهگاه کاربری دارند.
قابل‌ذکر است ورود معماری مدرن در ایران در زمان قاجار اتفاق افتاد و ابتدا در میان دربار و اشرافیان و سپس دیگر اقشار مردم با سطح زندگی متوسط رواج یافت و درواقع تلفیقی از معماری مدرن اروپایی با معماری سنتی ایرانی ایجاد شد؛ اما به‌مرورزمان، معماری ایرانی کم‌رنگ‌تر و شیوه‌های غربی رسوخ بیشتری یافت به‌نوعی که امروزه کمتر نام ونشانی از معماری اصیل ایرانی در خانه‌های شهری مشاهده می‌شود.
درحالی‌که با استفاده از مصالح در دسترس محلی و عناصر معماری سنتی، امکان بنای ساختمان‌هایی که سازگار با اقلیم و محیط محلی باشد وجود دارد.
در این میان برخی اعتقاددارند روی‌آوری به ساخت بناهایی بافرم و مصالح قدیمی نیازمند آشتی معماری سنتی با معماری مدرن است تا بتوان نسبت به مصرف بهینه انرژی، حفظ محیط‌زیست، مقابله بهتر با گرما و سرما و در کل داشتن ساختمان‌های استاندارد و ایده آل گام برداشت.
و البته دیدگاه کارشناسان و فعالان حوزه معماری هم آن است شرایط برای استانی مانند اصفهان تااندازه‌ای بیش از دیگر مناطق مهیاست به‌طوری‌که هنوز می‌تواند از همان بادگیرها و قنات‌هایی استفاده کند که سال‌ها قبل رایج بود.
ازدیدگاه موافقان معماری سنتی، نباید مانع کار طبیعت بود به عبارتی معمارها نباید اقدامی انجام دهند که اجرای نقش طبیعت زیر سؤال رود؛ بنابراین اگر در معماری امروزی نیز همچون گذشته طبیعت و قوانین فیزیک وارد شود، در آن زمان است که با آشتی سنت و مدرنیته می‌توان انتظار شرایط بسیار بهتری را داشت.
چه‌بسا عده‌ای هم بزرگ‌ترین مشکل آشتی دادن معماری سنتی با معماری مدرن را آن می‌دانند که معماری امروزی با قوانین طبیعت هم دل نیست اما نسل‌های گذشته قوانین طبیعت را می‌شناختند و با آن یکسو بودند و تاکید می‌کنند باید به جایگاه و نقش معماری سنتی به همراه معماری مدرن توجه کرد. که دست‌یابی به این مهم نیز نیازمند ارتباط قوی بین‌رشته‌ای در دانشگاه‌های کشور است.
اصفهان آزمونه معاصر سازی معماری سنتی شود
دراین‌باره محمد مسعود استاد دانشکده معماری و شهرسازی، دانشگاه هنر در گفتگو با روزنامه دنیای اقتصاد بیان می‌کند: معماری شامل ابعادی چون مصالح و فرم می‌شود که درزمینه استفاده از مصالح برای مناطقی از کشور که دارای آب‌وهوای گرم و خشک هستند نیازمند متریال ساختمانی مناسب و خاصی است؛ اما در رابطه بافرم معماری، امکان بهره‌مندی از فرم‌های معماری سنتی و معاصر سازی در همه مناطق کشور، وجود دارد و می‌تواند با نیازهای فعلی جامعه ایرانی هم‌خوان و به‌خوبی پاسخگو باشد.
وی تصریح می‌کند: اینکه تصور شود با ورود شیوه‌های غیربومی و غربی به کشور، باید برای همیشه تسلیم آنها شویم تفکر نادرستی است هرچند این نوع از معماری مدرن، منافع زیادی برای عده‌ای از افراد دربر دارد و قطعا مقاومت‌هایی صورت می‌گیرد اما مساله قابل‌توجه آنکه روی‌آوری به معماری سنتی امکان‌پذیر است.
این استاد دانشگاه در ارتباط با امتیازات اصفهان برای استفاده از معماری سنتی می‌گوید: اصفهان به‌عنوان آزمونه یا همان پایلوت و بهترین نمونه برای انجام معماری سنتی، مطرح است. ازلحاظ آب‌وهوایی، سنت، ساخت و. محدوده‌ای است که قابلیت بالایی در این زمینه دارد و معمولا مردمش هم نسبت به چنین معماری، مقاومت نمی‌کنند.
و ادامه می‌دهد: ولی متأسفانه موانعی وجود داشته که مانع روی‌آوری به معماری سنتی در استان‌هایی مانند اصفهان شده است.
به گفته مسعود، درزمینه آموزش کوتاهی داشته‌ایم در تولید مصالح ساختمانی مناسبی که به لحاظ اقتصادی و مقاوم بودن مطلوب معماری سنتی ایران باشد هم کم‌کاری کرده‌ایم که با یک برنامه‌ریزی آکادمیک تحت نظر سازمان نظام‌مهندسی استان و دیگر نهادهای مربوطه می‌توان در این مسیر پیشگام شویم.
می‌توان حرکت‌هایی را آغاز کنیم و به نتیجه مطلوب هم برسیم.
چراکه معماری ما ازنظر فرهنگی، تمدن و سنت گذشته‌ای داشته است که با بازتولید و معاصر سازی آن، بسیاری از معضلات امروزی مرتبط با مواردی چون کمبود انرژی رفع خواهد شد.
وی یادآور می‌شود: با مطالعاتی که بر روی بادگیرهای ایرانی انجام‌گرفته است مشخص شد بادگیرها امروزه هم می‌تواند بهترین شرایط را برای ساختمان‌هایی که مجهز به آنها شود فراهم سازد.
و حتی قابل اشتغال‌زایی و صادر کردن هم هستند به‌ویژه به مناطق آب‌وهوایی که ازلحاظ اقلیمی به ایران شباهت دارند.
این استاد معماری اظهار می‌کند: اقدامی که مرکز پژوهش ملی فرانسه در حال انجام آن است و البته ازنظر سیاسی و اقتصادی به نفع آن کشور تمام می‌شود. درحالی‌که ما قابلیت و تجربه هزاران ساله از ساخت بادگیرها را داریم؛ و با یک برنامه‌ریزی همه‌جانبه می‌شود با بازتولید آنها منفعت فراوان به دست آوریم.
وی در ارتباط با راهکارهای آشتی دادن معماری سنتی و مدرن بیان می‌کند: بدون شک درزمینه معماری و شهرسازی، قابلیت مناسب‌سازی معماری قدیم با شرایط امروز برای کشور ما وجود دارد؛ اما موضوع قابل‌تأمل آن است که این مهم، نیازمند مطالعات جامعه‌شناختی کاملی است و اینکه چگونه با استفاده از تلفیق دو معماری بتوان به‌طور کامل‌تری به نیازهای مردم پاسخ داد.
در این حال پروسه چندمنظوره و طولانی‌مدتی است که قطعاً انجام‌شدنی است. به‌شرط آنکه همه‌چیز ازدست‌رفته قلمداد نشود و این امر به مراکز پژوهشی واگذار شود ضمن آنکه یک خواست ملی باشد این‌گونه که مردم هم بخواهند در این مسیر، حرکت کنند.
