مهندسی هواپاد
چگونه صنعت ساختمان آیندهنگری می‌کند؟
الگوی متفاوت زندگی شهری و روستایی
در گذشته و به دلیل الگوی متفاوت زندگی شهری و روستایی ساکنان این سرزمین، بخش زیادی از فعالیت‌های روزانه زندگی افراد، به‌جز در معدود ایام بسیار سرد سال، در هوای پاک و آزاد محیط‌های بیرونی یا در فضاهای داخلی با تهویه طبیعی هوا سپری می‌شده است؛ بدون مواجهه با آلاینده‌های هوا به شکل شدید و متنوع امروزی.
متاسفانه در دهه‌های اخیر و در طی تغییرات فراوان در نحوه زندگی، این وضعیت به شدت تغییر یافته است: کودکان ما عمده کودکی را در فضاهای بسته منازل و مهدکودک‌ها می‌گذرانند. نوجوانان در باشگاه‌های سرپوشیده ورزش و فعالیت جسمانی می‌کنند و بزرگسالان نیز به مراتب بیشتر از قبل در مشاغلی با فضاهای کاری اداری روز خود را سپری می‌کنند. معماری جدید، به دنبال افزایش رفاه ساکنان و نیز با ملاحظات مربوط به صرفه‌جویی انرژی، به سمت کاهش مبادی تهویه طبیعی یک ساختمان پیش رفته است. از آن ناگوارتر، کیفیت هوا در محیط بیرون، به‌ویژه در کلانشهرهای ما، در غالب روزهای سال ناسالم‌تر از آن است که بخواهد برای تهویه مورد استفاده قرار گیرد.
آلودگی هوا در فضای داخلی
آلودگی هوا در فضاهای داخلی، هم ناشی از نفوذ آلاینده‌های هوا از بیرون و هم تحت تاثیر منابع داخلی تولید و انتشار آلودگی است. غالباً اطلاعات در خصوص مورد دوم کمتر است، در حالی که از نظر شدت و اثرات سوء، آلاینده‌های با منشأ داخلی در یک فضای بسته، کم از آلاینده‌های شهری ندارد. مثال بارز این دسته از آلاینده‌ها گازهای شیمیایی متصاعدشونده از مصنوعات دکوراتیو، شوینده‌ها و خوشبوکننده‌ها در محیط داخلی است. مثلاً چوب‌های فشرده موسوم به MDF منبع انتشار ماده خطرناکی به اسم فرمالدهید است که به‌مرور از آن خارج شده و در فضا منتشر می‌شود. عدم تهویه مناسب در محیط باعث می‌شود که غلظت فرمالدهید در بسیاری از محیط‌های اداری که دکوراسیون مفصلی در آنها صورت گرفته است، به حدودی کاملاً ناسالم افزایش یابد. کارکنان بسیاری از این فضاها متوجه دلیل سردردها یا سوزش چشم و مجاری تنفسی خود نیستند. برای آنها همیشه سوال است که چرا تا از محیط ساختمان محل کار خود خارج می‌شوند این علائم به‌سرعت فروکش می‌کند. چه‌بسا بی‌حوصلگی و عدم تمرکز در محیط کار را به مسائل شخصی و اجتماعی مربوط می‌دانیم، غافل از اینکه کیفیت نامناسب هوا در فضای داخلی موجب تغییر روحیات ما می‌شود. یا در مثالی دیگر، شاهد آن بودیم که چگونه پاندمی کرونا، ناکارآمدی برخی سیستم‌های تهویه مطبوع مرکزی را نمایان کرد: ذرات حاوی ویروس که از فرد مبتلا در یک نقطه از یک ساختمان در هوا منتشر می‌شد، از طریق کانال‌های هواساز مکیده و در نقطه دیگری، در طبقه دیگری از آن ساختمان به فرد دیگری منتقل می‌شد.
آگاه‌سازی درباره کیفیت هوا
به نظر می‌رسد که اقداماتی از جنس آگاه‌سازی لازم است تا مدیریت کیفیت هوا در فضاهای ساختمانی چندان که شایسته است و در کلیه مراحل از طراحی اولیه یک بنا تا ساخت و حتی بهره‌برداری توسعه یابد. پیشنهاد نگارنده آن است که به منظور سهولت در ارجاع به موضوع هوای پاک در فضاهای داخلی از واژه «هواپاد» (همسنگ عبارت انگلیسی IAQ مخفف Indoor Air Quality) استفاده شود. بدین ترتیب عباراتی چون «مدیریت هواپاد» یا «مهندسی هواپاد» بیانگر حیطه‌ای از اقدامات مدیریتی و مهندسی است که به دنبال تامین هوای پاک در فضاهای داخلی است. اگر فراموش نکنیم که یک ساختمان، اثری است که باید برای حدود نیم‌قرن دوام و کارکرد صحیح داشته باشد، منطق حکم می‌کند که با یک نگاه جامع به روند رو به رشد آلودگی هوا ناشی از تغییرات پرسرعت اقلیم، تدبیری بیندیشیم که ساختمان‌های آینده ما به‌عنوان یک پناهگاه از شر چنین پدیده‌ای، به درستی نقش ایفا کند. آن چنان‌که نسل‌های آینده ما را به خاطر طرح‌ریزی و ساخت چنین سکونتگاه‌هایی مورد تقدیر قرار دهند.
ملاحظات هواپاد
روند تغییرات در محیط زیست بیرونی و داخلی با سرعت و پیچیدگی بیش از آن بوده که پیش‌بینی اثرات آن برای همگان مقدور بوده باشد. برای مثال استانداردها و معیارهای کلاسیک طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع چندان با ملاحظات جدید هواپاد همخوانی ندارد و بر مفروضاتی چون پاک بودن هوای تازه (هوای بیرون) استوار است. یا اینکه موج به راه افتاده در صرفه‌جویی انرژی و ساختمان‌های سبز، منجر به آثار سوء در کیفیت هوای داخلی در برخی از این ساختمان‌ها شده است، چرا که افزایش حجم گازهای منتشره از مصنوعات دکوراسیون داخلی و تاثیر آن همزمان با صرفه‌جویی انرژی در نرخ تهویه هوا، تا پیش از این کم‌اهمیت و ناشناخته بوده است.
در جدیدترین مثال بارز، پدیده پاندمی کرونا و ملاحظاتی که در طراحی سیستم‌های تهویه مطبوع به همراه آورد هیچ یک تا پیش از تجربه کرونا، به این درجه از اهمیت مورد توجه قرار نگرفته بود. و در نهایت و از همه مهم‌تر، پیچیدگی‌های مربوط به تغییرات اقلیمی و گرمایش جهانی و آثار آن بر کیفیت هوا را نیز باید اضافه کرد که احتمالاً بسیاری از ساختمان‌های در حال ساخت فعلی را در آینده نه‌چندان دور از نظر هواپاد دچار چالش خواهد کرد. بسیاری از طراحان و کارفرمایان و ناظران کیفی صنعت ساختمان نسبت به اهمیت موضوع محیط زیست داخلی، به نسبت جنبه‌های زیبایی و فرم یا ویژگی‌های سازه‌ای یک ساختمان، دچار کم‌توجهی بوده و همچنان نیز هستند. صرف هزینه‌های هنگفت برای رسیدن به فرم‌های معماری خاص و منحصربه‌فرد به لحاظ زیبایی‌شناسی، در بسیاری از پروژه‌های ساختمانی تناسبی با هزینه‌های مرتبط با عناصر کارکردی همچون تجهیزات تامین هوای پاک ندارد. این در حالی است که در نگاه اول ابنیه باید شرایط بنیادی برای زیست انسان را فراهم آورد و در درجه بعدی به ملاحظات زیبایی‌شناسی بپردازد ولی چون ملاحظات زیستی همچون هوای پاک اثرات خود را در درازمدت نشان می‌دهد، از دید بسیاری از سرمایه‌گذاران صنعت ساختمان می‌توان آن را در اولویت‌های آخر قرار داد. در کنار ملاحظات آینده‌نگرانه دیگر همچون استواری سازه در برابر زلزله، توجه به کیفیت هوا در فضاهای داخلی نیز یکی از مهم‌ترین عناصری است که باید مورد توجه بیشتر قرار گیرد.
