فرسودن گنبد جان سخت
آنچه به گفته برخی کارشناسان مرمت موجب نگرانی آنها شده، از دست رفتن شکل موزون گنبدی است که به تازگی چهره از پس داربست‌های ۱۱ ساله بیرون کشیده و قوس ناهمگونی را پدید آورده که تعجب‌برانگیز شده است. آنها می‌گویند، مرمتی در کار نبوده و اصالت گنبد از دست رفته و آنچه اتفاق افتاده ، نوسازی بوده است.
مسجد جامع عباسی اصفهان، در جانب جنوب میدان نقش جهان و به همراه مجموع آثار تاریخی این میدان در فهرست آثار میراث فرهنگی جهانی قرار دارد. ساخت این مسجد باشکوه صفوی و گنبدی که عظمتش زبانزد است، ۲۳ سال طول کشیده؛ در مقابل ۳۵ سال چهره گنبد در حصار داربست‌هایی بوده که به روایت استادان و پیشکسوتان مرمت اصفهان، در هر مرمت مشکل بر مشکلات آن افزوده شده و حالا نتیجه ۱۱ سال مرمت اخیر، از دست رفتن فرم گنبد بوده است. آنها نبود مشورتی برای مرمت آثار شاخص معماری و میراث فرهنگی اصفهان را از دلایل اصلی بروز این مشکل دانسته‌اند و از نبود یک ناظر عالیه متبحر و با تجربه برای اجرای طرح مرمت گنبد مسجد جامع عباسی انتقاد کرده‌اند.
البته آن‌طور که پیشکسوتان مرمت اصفهان می‌گویند این اولین باری نیست که مرمت گنبد مسجد جامع عباسی در پایان کار موجب از دست رفتن قوس آن شده و پیشتر هم در دهه ۶۰، پیش از آنکه به مرمت تَرک ۱۶ آن برسند، گنبد پله پله شده و قوس ملایم آن از دست رفته بود که در پی اصلاح آن برآمدند.
در واقع نارضایتی و انتقاد کارشناسان نسبت به شیوه مرمت گنبد مسجد جامع عباسی از همان دهه ۶۰ به این سو تا آغاز دهه ۹۰ ادامه داشت تا اینکه دوباره سازمان میراث فرهنگی اقدام به تعویض دوباره کاشی ها کرد.
پیشتر حسین مصدق‌زاده با نظارت عبدالله جبل‌عاملی و در دهه ۹۰ و در جریان مرمت اخیر که ۱۱ سال به طول انجامید، مهدی پاکدل با نظارت منصور عسگری خوراسگانی دانش آموخته عمران کار تعویض کاشی‌های گنبد را بر عهده داشتند.
اما نکات تامل برانگیز از نگاه برخی پیشکسوتان مرمت اصفهان این است که چرا پس از این‌همه اتفاقات برای گنبد با عظمت مسجد جامع عباسی، مرمت این شاهکار معماری صفوی زیر نظر شورایی از کارشناسان طراز اول و پیشکسوتان میراث فرهنگی انجام نشده و یا اینکه ناظرعالیه این طرح مرمتی چه کسی بوده است؛ کسی که با احاطه کامل بر معماری و تزیینات گنبد بتواند طرح مرمت را پیش ببرد و به استاد کار خط بدهد؟! آنها نتیجه حاصل شده برای فرم وشکل گنبد که آن را از دست رفته می دانند آن هم با گذشت ۱۱ سال و صرف میلیاردها تومان هزینه را غم‌انگیز و ناامید کننده می‌دانند.
گنبد مسجد جامع عباسی بر اساس کدام طرح مرمت شده است؟
هوشنگ رسام از پیشکسوتان کاشیکاری اصفهان درهمین ارتباط، وضعیتمرمت گنبد مسجد جامع عباسی را بعد از ۳۵ سال زیر داربست بودن، آبروریزی دانست و گفت: ساخت این مسجد ۲۳ سال طول کشیده است، اما ۳۵ سال گنبد این مسجد را داربست کردند و حالا هم قوس گنبد به هم ریخته است! برای مرمت این گنبد یک کاشیکار خوب با نظارت عالیه می گذاشتید؟! طرح مرمتی این گنبد کجاست؟! بر اساس کدام طرح مرمتی درجه یک و عالی این کار را تمام کردید؟!
«چرا باید چنین آثاری زیر نظر یک نفر مرمت شود، این کار یک شورای فنی متبحر و با تجربه می خواست. چند کار و چه کارهای بزرگی! باید در اصفهان نابود شود و هیچ کسی هم هیچ کاری نکند!» رسام با بیان این جملات ادامه داد: مگر نمی‌گویید در دهه ۶۰ اشکالات وجود داشت؛ مگر قرارداد آن پیمانکار را لغو نکردید و با این استاد قرار داد نبستید؛ شما طرح مرمتی را در اختیار آقای پاکدل می گذاشتید و می گفتید از این بعد باید به چه طریق عمل کند و یا اگر پایین و بالا هست باید اصلاح شود؛ نه اینکه دوباره تمام کاشی‌ها را بریزید پایین و کاشی‌ها را نو کنید! میلیاردها تومان هزینه کردند و این هم وضع امروز گنبد است!
این پیشکسوت کاشیکاری، ۴۰ سال پیش از اسلیمی‌های گنبد مسجد جامع عباسی طرح برداری کرده و مرحوم رضا منشئی قالب آن را آماده کرده است. به گفته وی حالا قوس این گنبد پایین و بالا رفته و تو رفتگی و بیرون‌زدگی دارد.
رسام در توضیح بیشتر گفت: چنین گنبد باعظمتی که بعد از گنبد سلطانیه دومین گنبد بزرگ ایران محسوب می‌شود، گنبدی که میلیاردها تومان برایش هزینه کردید حالا نباید به این روز درمی آمد! این گنبد نیاز به یک شابلون دوار داشت؛ یعنی پایین گنبد باید یک ریل کار می گذاشتن و مرکز گنبد را هم باید یک بلبرینگ قرار می دادند؛ این شابلون آهنی درست می کردند و این شابلون را روی گنبد قرار می دادند که هر ترکی را که می خواهند کار کنند به صورت دوار روی گنبد بچرخد. در این صورت هیچ گونه تورفتگی یا بیرون آمدگی پیدا نمی کرد و این گنبد مثل اولش موزون سازی می شد.
از نگاه رسام تنها مشکل کار از بین رفتن قوس گنبد نیست بلکه به گفته وی اشتباه دیگر این بوده که تمام کاشی‌های قدیمی این گنبد را پایین ریختند واز نو کاشی کردند . آن طور که او گفته است استاد حسین مصدق زاده سعی کرده بود که نره‌های اصلی و قدیمی را استفاده کند ولی در مرمت جدید تمام کاشی‌های نره را پایین ریختند و همه را از نو کاشی کردند.
وی در این ارتباط افزود: این بزرگترین اشتباه بود؛ این مرمت نیست. یکی از مواد قانونی مرمت این است که باید حداقل دخل و تصرف باشد. سوال من این است که چطور اجازه دادید که این نره‌ها را پایین بریزند ؟! جواب آنها هم قطع یقین این است که می‌گویند مرمتکار خبر نداشته است؛ یعنی در این هزار و صد مترمربع ، حداقل ۵۰ تا ۱۰۰ کاشی نره سالم و قدیمی وجود نداشت که اینها را بینشان کار کنند!
رسام گفت که باید برای مرمت هر اثری ، دخل و تصرف‌ها حداقل باشد و اصالت کار حفظ شود، برای چه تمام کاشی های گنبد را پایین ریختید و با اجازه چه کسی این کار را کردند؟! در سال ۶۳ و ۶۴ که خودم گنبد را طرح برداری کردم. به مرحوم حسین آقاجانی معاون وقت میراث فرهنگی گفتم که ۵ متر از خط کمربند گنبد به بالا استحکام بخشی خوبی دارد و نباید دستش بزنند؛ به استاد حسین مصدق زاده هم گفتیم که این ۵ متر را نباید دست بزنی ولی پشت ۱۲.۵ باقیمانده هر تَرک را باید سبک سازی و زمینه سازی کنیم.
مرمت« گنبد مسجد جامع عباسی» اصفهان برابر پرسش‌های بی پایان
در همین پیوند مرتضی فرشته‌نژاد، از پیشکسوتان مرمت و استاد بازنشسته دانشگاه هنر اصفهان به ایرنا گفت: گنبد در دو جهت یکی در جهت افقی و دیگری در جهت قائم قوس دارد. این قوس‌ها هر کدام با حساب و کتاب تصحیح می‌شود ؛یک سر قوس قائم به طرف ناره گنبد و یک سرش هم بالای گریو (استوانه)گنبد می آید . وقتی این قوس در حول محور عمودی زیر ناره بگردد بایستی به طور کامل با شابلون بخواند. مهم است که این قوس‌ها هم از نظر قائم و هم از نظر افقی بررسی شود و این کار هم کار ناظر است. اگر ناظر به هندسه و مهندسی و حجم شناسی اشراف داشته باشد و روی کارهایی اجرایی که انجام می دهند مسلط باشد، کوچکترین مشکلی برای گنبد پیش نمی‌آید ولی متاسفانه یک دور قبل در سال ۶۰ کار را دست کارنابلد سپردند و حالا هم کار را خراب کرده‌اند. وی افزود: همان سال هم آمدند روی گنبد کار کردند و دست آخر هم در جواب همه کسانی که ایراد گرفتند گفتند، این گنبد را باید از دور دید نه از نزدیک؛ یعنی همان که می‌گویند از دور دل می برد و از نزدیک زهره! همان موقع هم گفتند پیمانکار این کار را کرده وشاهنگ و آهنگ( ابزاری برای بررسی قوس افقی و قائم) نداشته است! من می خواهم بگویم که کرم از خود درخت است.
