کابوس خشک گاوخونی
دشت «سِگزی» و «انارک» از بحرانی‌ترین کانون‌های گرد و غبار استان اصفهان محسوب می‌شوند که دامنه تاثیر آنها استانی و محلی است اما به گفته کارشناسان، خطری که نه تنها اصفهان بلکه استان‌های مجاور را تهدید می‌کند فعال شدن کانون گرد و غبار تالاب گاوخونی در اثر پرداخت نشدن حقابه آن است.
استان اصفهان حدود سه میلیون و ۲۰۰ هزار هکتار اراضی بیابانی دارد که بالغ بر ۲ میلیون و ۸۰۰ هزار هکتار آن تحت تاثیر فرسایش بادی است و بالغ بر یک میلیون و ۵۰۰ هزار هکتار از آن خسارت‌زاست؛ به گفته مسوولان اداره کل منابع طبیعی استان اصفهان این اراضی در ۱۴ شهرستان از جمله اصفهان، کاشان، آران و بیدگل، نطنز، اردستان، نایین، خور و بیابانک، بُرخوار، هرند، کوهپایه، جرقویه و ورزنه وجود دارد و اخیرا گلپایگان و شهرضا نیز شاهد پراکندگی کانون‌های فرسایش بادی بوده است.
در این میان، به گفته مسوولان اداره کل منابع طبیعی اصفهان، دشت سگزی در شرق شهرستان اصفهان به بحرانی‌ترین کانون گرد و غبار این استان تبدیل شده است و با هر ورزش باد از شرق به سمت اصفهان و از شمال به سمت شهرک صنعتی سگزی، گرد و غبار ایجاد می شود و شهرستان اصفهان و شاهراه شمال به جنوب کشور تحت تاثیر ریزگردهای حاصل از سگزی قرار می‌گیرد.
به گفته کارشناسان، خشکسالی و تغییر اقلیم از مهمترین عوامل ایجاد کانون‌های گرد و غبار اصفهان است اما عوامل انسان ساز دلیل اصلی تبدیل دشت سگزی به یکی از کانون‌های بحرانی گردوغبار بوده است که شرق شهرستان اصفهان را تحت تاثیر قرار می‌دهد.
آن‌طور که کارشناسان گفته‌اند، بازوی شرقی غربی تالاب گاوخونی در شرق اصفهان از بازوی سگزی قوی تر است و کنترل کردن چشمه‌های ریزگردهای تالاب در صورت فعال شدن بسیار دشوار خواهد بود، علاوه بر این سونامی ریزگردهای نمک نیز از دیگر تهدیدهای فعال شدن کانون ریزگردهای تالاب است که امکان کشاورزی در منطقه را از بین می‌برد.
در این ارتباط نتایج یک پژوهش نشان می دهد که هر ۶ روز یک‌بار در منطقه سگزی و هر هفت روز یک پدیده گرد و غبار در «ورزنه» و تالاب گاوخونی رخ می‌دهد؛ بر پایه این تحقیق علمی، روند تولید گرد وغبار در منطقه سگزی و تالاب گاوخونی افزایشی است به طوریکه بر اساس مقایسه صورت گرفته بین سال ۲۰۰۶ که هنوز اثری از خشکسالی نبوده با چهار ماه ابتدای سال ۲۰۲۱، تولید گرد و غبار از ۲ مورد در سال ۲۰۰۶ به ۱۳ مورد (یعنی پنج برابر) در چهار ماه ابتدای سال ۲۰۲۱ افزایش یافته است.
در این پیوند احمد جلالیان، استاد گروه خاک شناسی دانشگاه آزاداسلامی اصفهان و رئیس مرکز تحقیقات بیابان زدایی و مبارزه با گردو غبار با اشاره به پژوهش ها و مطالعات انجام شده از سال ۹۲ تا کنون گفت: مساله نگران کننده، شرق و شمال تالاب گاوخونی است چرا که در این محدوده نوع رُس ها قابل انبساط است و توانسته فلزات سنگین و سُموم را در طول دوره ای که تالاب زهکش اراضی کشاورزی بوده در خود انباشت کند و چنانچه فعال شود با خطر ریزگردهای سمی روبه رو خواهیم شد.
وی شرق (سگزی) و شمال شرق اصفهان چون حبیب‌آباد، پایگاه شهید بابایی، دولت‌آباد و فرودگاه شهید بهشتی و شهرستان هایی چون خور و بیابانک، آران و بیدگل و کاشان را از مناطق اصلی تولید گرد و غبار عنوان کرد و افزود: در زمان حاضر ۱۶ کانون گرد و غبار فعال در استان وجود دارد و دامنه فعالیت و ریزگردهای متصاعد از آنها تا ارتفاع شش هزار کیلومتر هم می‌رسد.
جلالیان، منشا ۷۰ درصد گرد وغبارها را داخلی (صنعت، ترافیک و سوخت های فسیلی) و ۳۰ درصد را خارجی و از سمت کشورهایی چون عراق، سوریه و عربستان دانست و گفت: پدیده خشکسالی از سال ۸۷ و فقیر شدن پوشش گیاهی و شکنندگی خاک تنها علت فعال شدن کانون‌های گردوغبار و ریزگردهاست.
علی نریمانی، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان نیز با بیان اینکه منشا گردوغبارِ سال‌های اخیر، محلی است، گفت: اما منشا ۸۰ درصد گردوغبارهای ماه‌های اخیر در اصفهان، خارجی بود. نریمانی اظهار‌کرد: به‌طور معمول از اسفند تا آخر تیر و مرداد کانون‌های محلی بدلیل وزش باد فعال می شوند که تا به امروز در این مناطق ۳۱۰ هزار هکتار جنگل دست کاشت و نزدیک به ۳۰ هزار و ۸۰۰ هکتار عملیات مالچ‌پاشی و بیش از ۱۰۰ کیلومتر عملیات سوخت‌گیری و ۸۰۰ کیلومتر بادشکن غیر زنده اجرایی شد. وی ادامه داد: همچنین ۶۰۰ کیلومتر بادشکن زنده اجرا شد و بیش از ۴۰ هزار هکتار مدیریت روان‌آب و حدود ۳۱۰ هزار هکتار عملیات قرق برای حفظ جنگل های دست کاشت صورت گرفت.
به گفته معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان، اگرچه از سال ۱۳۸۰ در ارتباط با کانون‌های بحرانی فرسایش بادی و گرد و غبار مطالعه صورت گرفته است اما تجارب و مستندات آن به دهه ۴۰ و ۵۰ و خشکسالی‌های آن زمان بر می‌گردد.
وی اضافه کرد: بوته کنی‌ها در آن زمان، طوفان‌های سیاه را در منطقه کاشان، آران و بیدگل و اردستان رقم زد که همین امر باعث شد در سال ۱۳۴۹ در منطقه « آقا علی عباس» بادرود نطنز، کاشان و اردستان عملیات بیابان‌زدایی آغاز شود و ۷۰ درصد جنگل‌های دست کاشت عامل تثبیت گرد و غبار شود اما دیگر شاهد طوفان‌های ماسه‌ای آسیب‌زا نباشیم.
نریمانی با اشاره به اینکه از ۵۰ سال گذشته عملیات بیابان‌زدایی در استان اصفهان انجام می‌شود، گفت: بیابان‌زایی نیز در شمار زلزله خاموش طبقه‌بندی می‌شود، اتفاقی که در سوریه و عراق شاهد آن بودیم و شاید ۱۰ سال پیش تصور نمی‌کردیم که ابعاد این گردوغبارها به حدی باشد که به کشورمان برسد و شاهد بروز این گردو غبار در داخل و مرکز کشور باشیم.
وی با اشاره به اینکه دشت سگزی در دهه ۵۰ به مرور زمان به خاطر برداشت‌های متعدد از آب‌های زیرزمینی و چاه‌های کشاورزی، مسدود کردن رودخانه و تخریب معادن به کانون فرسایش بادی مبدل شد، ادامه داد: پس از سال ۵۸ طرح بیابان‌زدایی شکل گرفت و امسال طی مطالعه‌ای با دانشگاه یزد و صنعتی اصفهان شناسایی مناطق بحران‌زا در این دشت در دستور کار قرار گرفت که مطابق با آن عملیات مهار مشخص شد.
وی با اشاره به وجود ۳۴ هزار هکتار کانون بحران درجه یک در دشت سگزی، گفت: با جنگل دست‌کاشت در ۱۲ هزار هکتار از این وسعت توانستیم بخش‌هایی از آن را به مرحله تثبیت برسانیم، همچنین در ۱۵ هزار هکتار از دشت سگزی طرح‌هایی چون مناطق مسکونی، تاسیسات و شهرک‌های صنعتی اجرا کرده‌ایم.
به گفته نریمانی هفت تا هشت هزار هکتار از دشت سگزی به دلیل اینکه مجموعه‌ای از کوره‌های آجرپزی، شن و ماسه، گچ و رس را در خود جای داده است و برداشت و فرآوری آن هم در این منطقه صورت می‌گیرد، تخریب شده و به بحرانی‌ترین کانون گرد و غبار تبدیل شده است.
نریمانی همچنین یادآور شد: در مناطق بین مرزی چون منطقه « معلمان» در مرز سمنان - اصفهان، منطقه»سن سن و مرنجاب» بین قم و اصفهان و منطقه» سیاه کوه و انارک» بین اصفهان و یزد شاهد طوفان گردوغبارها هستیم که از سال ۹۶ این کانون ها فعال شده است.
معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان اصفهان با اشاره به مطالبه ۳۰ میلیارد تومانی بودجه برای بیابان‌زدایی و تثبیت کانون‌های گرد و غبار گفت: پیشگیری از بیابان‌زایی از حدود و اختیارات اداره کل منابع طبیعی خارج است و تاکنون به صورت جسته و گریخته اقدام کرده‌ایم به طوری که در منطقه سگزی در چهار سال ساماندهی معادن را شکل دادیم و معادن گچ را تعطیل کردیم.
نریمانی گفت: احیای کارگروه مقابله با بیابان‌زایی زیر نظر استانداری و با مشارکت و هم‌افزایی دستگاه‌هایی چون صنعت، معدن وتجارت، آب‌منطقه‌ای و هواشناسی، تعادل بخشی سفره‌های زیرزمینی، تغییر نوع کشت زمین زراعتی و واگذاری مناطق بیابانی به مراکز غیر دولتی برای گردشگری طبیعی و احیای آن و حفظ جنگل‌ها پیشنهاد ما برای پیشگیری از شکل‌گیری و افزایش کانون‌های فرسایش بادی است.
پیگیری خبرنگار ایرنا برای گفت‌وگو با مسوولان اداره کل حفاظت محیط‌زیست استان اصفهان بی‌نتیجه ماند.
بر اساس مطالعات انجام شده در هر هکتار از اراضی دشت سگزی در شرق اصفهان حدود ۲۰ تن ریزگرد و رسوب جا به جا می شود که با زیر کشت رفتن یک هزار و ۶۰۰ هکتار از اراضی این منطقه و با انجام اقدامات فنی تثبیت خاک، از جا به جایی حدود ۱۵ درصد از ریزگردها و خاک های رسوبی منطقه جلوگیری خواهد شد.
وسعت بیابان‌های ایران ۲۰ درصد مساحت کشور است در حالی که این رقم در استان اصفهان به ۳۰ درصد می رسد.
گاوخونی یکی از تالاب‌های بین المللی ایران است که در کنوانسیون رامسر در سال ۱۹۷۵ به ثبت رسید. این تالاب با وسعتی حدود ۴۷۶ کیلومتر مربع در انتهای مسیر رودخانه زاینده رود و در فاصله ۱۴۰ کیلومتری جنوب شرقی اصفهان قرار دارد. حداقل نیاز آبی زیست محیطی سالانه گاوخونی ۱۷۶ میلیون مترمکعب محاسبه و تعیین شده است. به دلیل محقق نشدن این حقابه، گاوخونی خشکیده و کارشناسان نسبت به فعال شدن کانون گردوغبار آن هشدار داده‌اند.
