قلب تپنده
پتروشیمی در اقتصاد ایران چه جایگاهی دارد؟
مهم‌ترین مسیر برای ارزآوری در روزهای سخت تحریم صنعت پتروشیمی بوده و بزرگ‌ترین زنجیره اشتغال صنعتی در کشور نیز به صورت مستقیم و غیرمستقیم به این صنعت وابسته است. ارزیابی‌ها نشان می‌دهد به زودی با آغاز به کار بسیاری از طرح‌های ناتمام، ایران به جایگاه نخست تولیدکنندگان محصولات پتروشیمیایی در غرب آسیا بدل شود و تا کیلومترها هیچ رقیبی (حتی عربستان) در عرصه تولید، امکان خودنمایی در برابر حجم تولیدات ایران را در اختیار نخواهد داشت. این پتانسیل از هم‌اکنون وجود دارد که زنجیره تولید در صنعت پتروشیمی بتواند آینده متفاوتی را برای اقتصاد ایران به همراه داشته باشد که خروجی آن افزایش حجم تولیدات صنعتی، اشتغال‌زایی بیشتر و رشد اقتصادی ایران خواهد بود؛ آن هم در شرایطی که آمارها نشان می‌دهد رشد صنعت پتروشیمی بسیار فراتر از رشد اقتصادی کشور بوده و به‌خصوص در حوزه زنجیره ارزش و صنایع تکمیلی همچون صنعت پلاستیک برترین صنعت کشور را شاهد هستیم که در روزهای سخت تحریم و کاهش مستمر رشد اقتصادی شاهد موفقیت‌های مستمر و قابل توجهی بوده است. بنابراین این پتانسیل را باید به شدت جدی گرفت که بخش مهمی از آینده اقتصاد ایران از مسیر صنعت پتروشیمی عبور می‌کند تا جایی که توسعه این صنعت ریسک‌های صنعت نفت و گاز کشور را هم تعدیل خواهد کرد و آینده جذاب و امیدوارکننده‌ای را پیش‌روی اقتصاد و بازارهای ایران ترسیم می‌کند.
وقتی از واژه استراتژیک استفاده می‌کنیم گویی آینده را هدف قرار داده‌ایم و صنعت، عملکرد در بازار یا هدفی را برای آینده تعیین کرده‌ایم، آن هم در شرایطی که انتظار داریم از نگاه اقتصادی جایگزین مشخصی برای آن در دسترس نباشد؛ بنابراین توجه حداکثری به آن را باید یک هدف حتی در لایه پایین‌تر یک سیاستگذاری به‌شمار آوریم. مدت‌هاست صنعت پتروشیمی در کشور به عنوان یک صنعت استراتژیک نام گرفته است. اهمیت آن را به وضوح می‌توان در آینده اقتصاد جهانی مشاهده کرد؛ اینکه رشد تقاضای محصولات پتروشیمیایی در جهان می‌تواند از رشد اقتصادی جهان فراتر برود و بخش بزرگ‌تری از مصرف حامل‌های انرژی با تاکید بر ذخایر زیرزمینی را به خود اختصاص دهد و همچنین کشورهای مختلف به سمت ظرفیت‌سازی‌های جدید برای این محصولات حرکت کرده‌اند. به وضوح می‌توان دلایل استراتژیک بودن صنعت پتروشیمی را رهگیری کرد اما در ایران قطعاً صنعت پتروشیمی یک صنعت استراتژیک است که دلایل آن را مورد بررسی قرار خواهیم داد.
پتروشیمی؛ یک‌بیستم تولید ناخالص داخلی
هرچند که مدت‌هاست رقم تولید ناخالص داخلی ایران به صورت رسمی اعلام نشده اما برای سال ۹۸ می‌توان برآورد کرد که این رقم کمتر از ۴۰۰ میلیارد دلار در سال بوده و شاید بسیار کمتر از این رقم؛ اما با احتساب رقم ۴۰۰ میلیارد دلار در سال ۹۹ و پتانسیل تولید حداقل ۱۸ میلیارد دلار در سال ۹۸ در صنعت پتروشیمی (برای محصول نهایی) که به احتمال قوی تا پایان سال ۹۹ به ۲۰ میلیارد دلار در سال خواهد رسید، می‌توان گفت صنعت پتروشیمی در کشور پنج درصد از تولید ناخالص داخلی را به خود اختصاص می‌دهد. اما با توجه به ویژگی‌های فنی تولید در صنعت پتروشیمی این درصد بالاتر خواهد بود، آن هم در شرایطی که شاید نتوان هیچ تولید محصول نهایی را بدون بسته‌بندی لحاظ کرد.
اشتغال‌زاترین صنعت کشور
آمارهای رسمی حکایت از ایجاد ۱۰۴ هزار شغل مستقیم در صنعت پتروشیمی دارد. این روند با توجه به افزایش محسوس ظرفیت تولید در ماه‌ها و سال‌های آینده از پتانسیل رشد نزدیک به دوبرابری در ۶ تا ۱۰ سال آینده برخوردار خواهد بود. این در حالی است که میزان عرضه و فروش محصولات پتروشیمیایی در بورس کالا و انرژی برای سال ۹۹ به احتمال قوی فراتر از پنج میلیون تن خواهد بود که این رقم در خصوص پلیمرها از سه و نیم میلیون تن فراتر می‌رود.
البته میزان مصرف صنایع تکمیلی از مواد اولیه بازیافتی طی سال‌های اخیر با توجه به رشد قیمت‌ها و الزامات زیست‌محیطی افزایش یافته و حتی می‌توان از رقمی نزدیک به یک میلیون تن در سال استفاده از مواد بازیافتی در صنایع تکمیلی در کشور سخن گفت. با توجه به این موارد و حتی بدون محاسبه استفاده از مواد اولیه بازیافتی، آمارهای به شدت جذابی در حوزه اشتغال‌زایی صنایع تکمیلی در دسترس است. بر اساس آمارهای جهانی به ازای مصرف هر یک میلیون تن محصولات پتروشیمیایی با محوریت پلیمرها رقمی نزدیک به ۱۷۰ هزار شغل مستقیم در صنایع تکمیلی ایجاد می‌شود، بنابراین هم‌اکنون می‌توان با قطعیت از وجود نزدیک به ۸۸۰ هزار شغل در این صنعت صحبت کرد. در حال حاضر باید صنعت پتروشیمی را بزرگ‌ترین صنعت کشور از مسیر اشتغال‌زایی در زنجیره ارزش آن به‌شمار آورد. این نکته باعث خواهد شد اهمیت و توجه به این صنعت و استراتژیک بودن آن برجسته‌تر شود. این در حالی است که تحریم‌ها اثر برجسته‌ای بر حجم مصرف در صنایع تکمیلی بر جای نگذاشته و حتی شاهد روند صعودی تقاضای مواد اولیه در بازار داخلی در سال‌های اخیر هستیم که می‌تواند آینده اشتغال‌زایی این صنعت را تضمین کند.
قدرت‌نمایی ظرفیت تولید
حال فرض کنیم رقم تولید واقعی محصولات پتروشیمی در سال رقمی نزدیک به ۲۸ میلیون تن باشد آن هم در شرایطی که ظرفیت تولید در زنجیره صنایع بالادستی بالغ بر ۷۴ میلیون تن است. این در حالی است که سال آینده ظرفیت تولید محصول در صنایع پتروشیمی از ۲۸ میلیون تن فعلی تا ۵۳ میلیون تن افزایش خواهد یافت، بنابراین با احتساب ثبات احتمالی قیمت‌ها درآمدزایی ۱۸ میلیارددلاری فعلی صنعت پتروشیمی در کشور به ۳۴ میلیارد دلار خواهد رسید؛ آن هم در شرایطی که روند صعودی بهای نفت خام در ماه‌های اخیر و احتمال تقویت این نرخ در سال‌های آینده و تثبیت در سطوحی بالاتر از نرخ‌های فعلی در کنار رشد تقاضای جهانی، جایگاه قیمتی این صنعت و بازار را تقویت خواهد کرد. بنابراین دست یافتن به درآمدزایی ۴۰ میلیارددلاری در صنعت پتروشیمی با فرض اجرای پروژه‌های نیمه‌تمام یا پروژه‌هایی که به تازگی آغاز شده دور از ذهن نخواهد بود. این موضوع به معنای آن است که جایگاه صنعت پتروشیمی در اقتصاد کشور ارتقای بسزایی یافته که اهمیت توجه به آن و کشف بازارهای جدید و حمایت از زنجیره ارزش در صنایع تکمیلی را به همراه دارد.
اقتصاد سیاسی بازار پتروشیمی
ارزش فروش کل محصولات پتروشیمیایی و شیمیایی جهان با احتساب صنایع تکمیلی و پایین‌دستی در سال ۲۰۱۹ حدود سه تریلیون و ۳۵۰ میلیارد دلار برآورد شده است. چین به تنهایی با یک تریلیون و ۱۹۸ میلیارد دلار ارزش فروش و سهم ۳۶درصدی در جایگاه اول دنیا قرار گرفته است. ایران با احتساب مجموع صنایع پتروشیمی و صنایع پایین‌دستی حدود ۱۸ میلیارد دلار محصول تولید و روانه بازارهای داخلی منطقه‌ای و جهانی کرده است که در سال ۹۸ شاهد صادرات ۱۲ میلیارددلاری بودیم. بر اساس آمار موجود درآمد پتروشیمی از صادرات و فروش داخلی طی مجموع هفت سال گذشته از ۱۱۰ میلیارد دلار فراتر رفته است. این رقم ۸۰ میلیارد دلار صادرات و ۳۰ میلیارد دلار در بازار داخلی فروخته شده است. گفته می‌شود ۵۵ شرکت پتروشیمی ۴۰ درصد ارز معامله‌شده در بازار ثانویه ارز (نیما) را تامین کرده‌اند.
این در حالی است که انرژی‌های فسیلی کماکان سهم اصلی منابع انرژی دنیا را به خود اختصاص داده اما در این بین تنها ۱۵ درصد از این منابع انرژی نه به عنوان سوخت بلکه به عنوان خوراک مجتمع‌های پتروشیمی مورد استفاده قرار گرفته است.
صنایع پتروشیمی بزرگ‌ترین محرک تقاضای جهانی نفت است. بیش از یک‌سوم رشد تقاضا تا سال ۲۰۳۰ و تقریباً نیمی از رشد تقاضا تا سال ۲۰۵۰ به واسطه صنایع پتروشیمی است. ایالات متحده، چین و خاورمیانه مهم‌ترین مناطق رشد و توسعه صنایع پتروشیمی در جهان خواهند بود. تولید، استفاده و دفع مواد پتروشیمیایی کماکان به محیط زیست صدمه خواهد زد، اما می‌توان برای کاهش اثرات منفی تولید و مصرف مواد پتروشیمیایی گام‌های قابل دستیابی و مقرون‌به‌صرفه برداشت.
تا سال ۲۰۳۵ میلادی به‌رغم دو برابر شدن و رشد ۱۰۰درصدی اقتصاد دنیا در این دوره، تقاضا برای انرژی تنها ۱۴ درصد رشد خواهد کرد و این اولین‌بار در طول تاریخ خواهد بود که رشد اقتصادی و رشد تقاضای انرژی از هم جدا می‌شوند. دلیل اصلی این موضوع افزایش سهم انرژی‌های تجدیدپذیر در سبد انرژی مصرفی دنیا خواهد بود که جایگزین نسل فناوری‌های سوخت فسیلی خواهند شد و کارایی بیشتری نسبت به انرژی‌های فسیلی دارند. در همین راستا تقاضای جهانی در راستای تولید محصولات پتروشیمیایی با اثرات منفی کمتر بر محیط زیست خواهد بود.
وزن‌کشی قدرت‌های صنعت پتروشیمی
هرچند که در آمارها از ظرفیت تولید ۷۴ میلیون‌تنی محصولات پتروشیمی در ایران صحبت می‌شود اما به صورت واقعی ظرفیت تولید محصولات پایه در صنعت پتروشیمی ایران نزدیک به ۲۸ میلیون تن محصول پایه (قابل فروش و مصرف به صورت مستقیم) است که تا سال ۲۰۲۶ به ۵۳ میلیون تن افزایش خواهد یافت. این نکته را باید در نظر گرفت که آمارهای تولید در ایران و اقصی نقاط جهان بر مبنای سال ۲۰۱۹ ارائه شده و هنوز آمارهای قطعی سال ۲۰۲۰ به صورت رسمی ابلاغ نشده یا مورد تشکیک قرار گرفته است بنابراین آمارها را باید با این فاکتور تعدیل در نظر گرفت. رشد تولید در ایران برای سال‌های آینده شتاب جدی خواهد داشت و عدد ۵۳ میلیون تن در سال رقمی بسیار برجسته است. به عنوان مثال در سال ۲۰۱۹ ظرفیت تولید محصولات پایه صنعت پتروشیمی در عربستان رقمی نزدیک به ۴۴ میلیون تن بوده که این میزان در سال ۲۰۲۶ به ۴۸ میلیون تن بالغ خواهد شد بنابراین در سال ۲۰۲۶ برآورد می‌شود جایگاه ایران در صنعت پتروشیمی با محوریت تولید محصولات پایه برتر از عربستان باشد. این در حالی است که سهم محصولات عمده صنعت پتروشیمی در خاورمیانه ۱۰ درصد کل جهان است و هم‌اکنون ظرفیت تولید این منطقه ۱۸۸ میلیون تن در سال است که از این رقم ۲۶ درصد سهم ایران و ۴۶ درصد سهم عربستان است که با این حساب در سال ۲۰۲۶ جایگاه ایران حتی فراتر از عربستان قرار خواهد گرفت.
انعطاف‌پذیری اقتصاد نفت
در سال ۹۸ حدود ۳۵ میلیون تن خوراک شامل گاز طبیعی، اتان، میعانات گازی، نفتا و نفت سفید از صنعت نفت و گاز کشور دریافت شده است. این حجم از خوراک معادل ۸۰۰ هزار بشکه نفت‌خام در روز است. این عدد در سال ۱۴۰۴ به دو میلیون بشکه در روز می‌رسد و تا سال ۱۴۰۶ با توجه به طرح‌های در دست اجرا معادل دو میلیون و ۲۰۰ هزار بشکه نفت خام خواهد بود که مصداق عینی گذر از خام‌فروشی است.
جدا شدن اقتصاد کشور از صادرات نفت خام آرزوی دیرینه برای سیاستگذاران اقتصادی در کشور بوده و این آرزومندی هنوز ادامه دارد. اما نمی‌توان از این واقعیت گذر کرد که بخش مهمی از اقتصاد ایران بر پایه نفت است اما نباید وابسته به صادرات نفت خام باشد. صنعت پتروشیمی را می‌توان مهم‌ترین بازار در دسترس ذخایر نفت و گاز داخلی کشور به شمار آورد که با افزایش مصرف این مواد خام و تولید مواد اولیه پیشرفته‌تر و خوراک واحدهای صنعتی پایین‌دستی نیاز به حفظ بازارهای صادراتی نفت و تاثیرپذیری از بازارهای صادراتی گاز طبیعی کمرنگ شده که به معنی انعطاف‌پذیری اقتصاد نفتی ایران خواهد بود. این نکته مهم که در نگاه اول فاصله گرفتن از خام‌فروشی است، اما در نگاهی عمیق‌تر فضای بیشتری برای پتانسیل صادرات نفت خام ایجاد خواهد کرد یعنی با احتساب مصرف داخلی و حفظ حداقل‌های سطوح کیفی صادراتی، پتانسیل افزایش حجم تولید نفت و گاز در کشور تقویت شده و با توجه به وجود یک بازار مصرف دائمی داخلی، پتانسیل سرمایه‌گذاری بر ذخایر زیرزمینی نفت و گاز تقویت خواهد شد. این روند عمومی در نهایت برای چرخه اقتصاد نفت و گاز اهمیت بسزایی داشته و می‌تواند روند توسعه و بازیابی توان ذخایر قدیمی را در کنار بهسازی آنها و استفاده صیانتی از ذخایر نفت و گاز به همراه داشته باشد. از سوی دیگر تجربه نشان داده ذخایر داخلی نفت و گاز بعضاً نوسان کیفیت داشته که در حوزه مصرف داخلی این نوسان از اهمیت برجسته‌ای برخوردار نیست و فضا برای صادرات محموله‌هایی با کیفیت بالاتر را فراهم می‌سازد. این نکته ناخودآگاه امکان توسعه بنیادین صنعت نفت و گاز را در برداشته و از همه لحاظ برای اقتصاد کشور مثمر ثمر خواهد بود و از سوی دیگر تکانه‌های احتمالی پیش‌روی تحریمی را تعدیل خواهد کرد و ابزارهای صادراتی کشور را از ذخایر نفت و گاز تا محصولات نهایی در صنعت پتروشیمی متنوع می‌سازد.
بازی روسیه در زمین صنعت پتروشیمی
چندی پیش ولادیمیر پوتین، رئیس‌جمهور روسیه اعلام کرد تقاضای جهانی برای محصولات پتروشیمی سالانه حدود چهار درصد رشد می‌کند، در حالی که رشد سالانه تقاضای جهانی برای نفت تنها یک درصد است. وی گفت: صنعت پتروشیمی روسیه ظرفیت رشد عظیمی دارد و خواستار ارتقای فرآورده‌های پتروشیمی روسیه در داخل و خارج از این کشور شد. برای این منظور، پروژه‌های کلانی با سرمایه‌گذاری مجموع ۶۶ میلیارد دلار باید در این صنعت اجرا شود.
وی اظهار کرد، در مجموع ۱۴ پروژه از این دست باید در روسیه اجرا شود. رئیس‌جمهوری روسیه با اشاره به موضوع جایگزینی واردات در صنایع پتروشیمی گفت: مقدار جایگزینی واردات در صنایع پتروشیمی با تناژ پایین ناکافی است. سهم واردات در سطح بالایی باقی مانده است، بنابراین باید تلاش شود نسبت موجود تغییر یابد. تقاضای داخلی در این زمینه، البته به‌طور قابل توجهی از آنچه هم‌اکنون تولید می‌کنیم، بیشتر است و از طریق واردات تامین می‌شود. برای بعضی از اقلام، وابستگی به تامین‌کنندگان خارجی به صددرصد می‌رسد، البته این شرایط باید تغییر کند.
این خبر به وضوح نشان می‌دهد روسیه به عنوان یکی از بزرگ‌ترین تولیدکنندگان نفت در جهان به شدت به سمت سرمایه‌گذاری در صنعت پتروشیمی متمایل شده است؛ بنابراین از هم‌اکنون می‌توان گفت صنعت پتروشیمی برای روسیه به عنوان یک صنعت استراتژیک هدف‌گذاری شده و توجه به سرمایه‌گذاری در این حوزه افزایش چندانی یافته است. این روند اما در سایر کشورهای جهان نیز به نسبت مشاهده می‌شود اما تمایل حداکثری روسیه برای حضور در این بازار و افزایش ظرفیت تولید محصولات پتروشیمیایی فراتر از اقصی نقاط جهان است بنابراین باید رویکرد کلی این صنعت را از هم‌اکنون متفاوت ارزیابی کرد زیرا در رقابت بین قدرت‌های نفت‌خیز جهان و همچنین بازارهای مصرف رو به رشد، این آمارها و ظرفیت‌سازی‌ها اهمیت بسزایی پیدا خواهد کرد بنابراین باید به استراتژیک بودن صنعت پتروشیمی در کشورمان مهر تایید مجدد زد، آن هم در شرایطی که جهان هم چنین صنعتی را برای خود استراتژیک قلمداد کرده است.
