مدیرکل دفتر مطالعات پایه شرکت مدیریت منابع آب ایران
بارش‌های اخیر تاثیر آنی در ذخایر ندارد
بررسی وضعیت آب در ایران بیانگر این موضوع است که در ۱۰ سال اخیر میزان بارندگی‌ها حدود ۱۱ درصد نسبت به متوسط بلندمدت کاهش یافته و به دنبال آن نیز حجم جریان سطحی در دوره مشابه حدود ۴۴ درصد کاهش یافته است. این موضوع باعث شده که در ۱۵ سال اخیر مجموع حجم مخازن سدها در کشور هم حداکثر تا نصف از آب پر باشد. از سوی دیگر داده‌های آماری نشان می‌دهد که این روند مایوس‌کننده در حجم منابع آب به خصوص در ریزش‌های جوی، نیز ادامه دارد؛ به‌گونه‌ای‌که براساس ارزیابی‌ها میزان بارش‌ها در سال آبی جاری نسبت به وضعیت نرمال، ۶۰ درصد افت را تجربه کرده است. اما اوایل هفته گذشته بود که بارش‌های برفی سنگینی در سطح کشور به وقوع پیوست. حال سوال اینجاست که آیا بارش‌های چند وقت اخیر بر سطح منابع آب ایران تاثیرات مثبتی خواهند داشت؟ در گفت‌وگوی «دنیای اقتصاد» با مدیرکل دفتر مطالعات پایه شرکت مدیریت منابع آب ایران، علاوه بر اینکه مهم‌ترین چالش‌های آب در ایران مورد بررسی قرار گرفته است، تاثیرات بارش‌های برفی اخیر نیز واکاوی شده است. به گفته فراز رابعی بارش‌های اخیر در سطح کشور، تاثیرات چندانی بر وضعیت حجم آب در ایران ندارند و روند فعلی نیز از نامساعد بودن سال آبی جاری و به نوعی وقوع خشکسالی حکایت دارد.
در چند روز گذشته، بارش‌های برفی قابل ملاحظه ای در سطح کشور رخ داد. به نظر شما آیا بارش‌های اخیر می‌تواند مشکل بحران آب در کشور را حل کند؟ وضعیت ذخایر آب ایران را قبل و بعد از بارش‌های اخیر را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
آخرین وضعیت بارندگی‌ها نشان می‌دهد که میزان بارش‌ها نسبت به وضعیت نرمال در کشور، 60 درصد افت داشته است. حال اگر بخواهیم تاثیر بارش‌های اخیر بر میزان حجم ریزش‌ها را محاسبه کنیم، آمارهای فعلی که مربوط به 8 بهمن ماه است نشان می‌دهد حجم بارش‌ها از 41 میلی‌متر به 45 میلی‌متر افزایش پیدا کرده است. به زبان دیگر، تاثیرگذاری بارش‌های برفی اخیر نسبت به متوسط کشور بیانگر این موضوع است که میزان ریزش‌ها 4 میلی‌متر رشد داشته است. با این حال نتیجه بررسی داده‌های آماری نشان می‌دهد، حتی در شرایط فعلی ۵۹ درصد نسبت به شرایط نرمال و متعادل، کاهش بارندگی در کشور رخ داده است. این میزان بارندگی در مقایسه با سال گذشته هم، ۴۰ درصد افت را تجربه کرده است. آسیب شناسی این موضوع از نامساعد بودن روند سال آبی جاری حکایت دارد.
بنابراین نباید ظاهری به موضوع بارندگی‌ها نگاه و اینگونه تلقی کرد که برف و کولاک چند روز گذشته، باعث می‌شود از بحران‌های فعلی خارج شویم. اگر به خاطر بیاورید سال ۸۶ هم همین اتفاق در کشور رخ داد و برف سنگینی در بیشتر نقاط کشور به زمین نشست. درصورتی که طبق آمارها، درمجموع سال آبی ۸۶ با ثبت ۱۴۳ میلی‌متر بارندگی، خشک‌ترین سال ۵۰ سال گذشته، لقب گرفت. بررسی تجارب گذشته نشان می‌دهد این احتمال که سال آبی جاری هم در لیست سال‌های خشک قرار گیرد، وجود دارد. بنابراین ریزش‌های اخیر هم به نوعی نتوانسته نگرانی‌های ما را در این زمینه برطرف یا حتی کمتر کند.
زنگ هشدار کاهش حجم سدهای کشور هم به صدا درآمده است. براساس اعلام وزارت نیرو تنها ۴۱ درصد ظرفیت سدهای کشور آبگیری شده است و ۹۶ سد از ۱۷۷ سد هم کشور کمتر از ۴۹ درصد آب دارند. این در حالی است که سدهای تهران هم وضع نامناسبی را پشت سر می‌گذارند. براساس اعلام شرکت آب منطقه‌ای تهران، میزان بارندگی در تهران، امسال ۶۶ درصد کاهش داشته است. این در حالی است که سدهای بزرگی مانند «سد دوستی» ۹۲ درصد و «زاینده رود» ۶۲ درصد و «خوزستان»، ۴۶ درصد ورودی‌شان کاهش پیدا کرده است. به‌طور کلی شرایط فعلی مخازن و حجم سدها را چگونه ارزیابی می‌کنید؟ و آیا ریزش‌های برفی اخیر تاثیر مثبتی بر ذخایر منابع آبی کشور خواهد داشت؟
به‌طور کلی می‌توان گفت، وضعیت ذخایر سدها متاثر از وضعیت بارندگی‌هاست. در این مورد می‌توان اعلام کرد: میزان حجم مخازن سدهای کشور در شرایط مطلوب و قابل قبولی به سر نمی‌برند؛ چرا که به‌طور طبیعی افت بارندگی‌ها در سال آبی جاری بر میزان ذخایر سدهای کشور تاثیر مستقیم گذاشته است. آمارها نشان می‌دهد ورودی سدها تا اواخر دی ماه امسال، ۳۳ درصد کاهش را تجربه کرده‌اند. هم اکنون متوسط پوشش برفی استان تهران نیز با بارش‌های چند روز اخیر ۲۲ سانتی متر بوده که البته این بارش‌ها تاثیر آنی در سدهای تهران نداشته است. این در حالی است که ذخایر برفی تهران تا پیش از بارش‌های اخیر، صفر بوده است، اما با بارش‌های اخیر باعث شده میزان ریزش‌ها کمی بهبود یابد. اما کماکان نسبت به مدت مشابه سال قبل، حدود ۶۰ درصد کاهش بارندگی را داشته ایم. همچنین میزان ذخیره آب پشت سدهای «امیرکبیر»، «لار»، «طالقان»، «ماملو» و «لتیان» که تامین‌کننده آب تهران هستند تا ۹ بهمن ماه ۵۶۸ میلیون مترمکعب اعلام شده است و تاکنون میزان ریزش‌های اخیر هیچ تاثیر مثبتی بر ذخایر منابع آبی تهران نداشته است. از سوی دیگر سال گذشته در چنین زمانی آب پشت سدهای تهران ۵۹۰ میلیون مترمکعب بود که در مقایسه با مدت زمان مشابه در سال آبی گذشته، ذخایر سدهای تهران ۲۲ درصد و نسبت به متوسط بلندمدت ۴۳ درصد کاهش داشته است.
آمارهای منتشر شده نشان می دهد، افزایش بارش در سال جاری، بیشتر در حوضه‌های آبریز دریای خزر و ارومیه رخ داده است. ارزیابی شما درخصوص شرایط حاکم بر حوضه‌های آبریز کشور چیست؟
مطابق با آمارها در حوضه‌های آبریز دریای خزر و ارومیه بارش‌ها تقریبا، بارش‌های مناسب تری ارزیابی می‌شوند. اما این موضوع به این معنا نیست که این دو حوضه آبریز، در شرایط آرمانی و متعادلی به سر می‌برند؛ چرا که حتی در حوضه‌های آبریز دریای خزر و ارومیه هم مشکلات هنوز مرتفع نشده‌اند و کمبودها در میزان بارندگی‌ها به چشم می‌خورند. در این میان علاوه بر رصد حوضه‌های آبریز درجه یک، حوضه‌های آبریز درجه ۲ که واحد کوچک‌تری نیز به شمار می‌روند هم صورت گرفته است. بررسی حوضه‌های آبریز درجه ۲ کشور نشان می‌دهد که در این بخش‌ها هم شرایط مطلوبی حاکم نیست و بارندگی‌ها در این حوضه‌ها نیز با کاهش محسوسی روبه‌رو شده است. داده‌های آماری بیانگر این موضوع است که حوضه‌آبریز دریای خزر تا ۸ بهمن سال جاری، ۱۶۵ میلی‌متر بارش داشته است. این در حالی است که این حوضه، سال گذشته ۱۵۸ میلی‌متر بارندگی را ثبت کرده است.
آمارها نشان می‌دهد متوسط بارندگی بلندمدت در این حوضه ۱۸۰ میلی‌متر بوده است. همچنین مقایسه بلندمدت ریزش‌ها نسبت به بلندمدت نشان می‌دهد که ۹ درصد کاهش بارندگی در این حوضه را تجربه کرده‌ایم. اما در مجموع می‌توان گفت در سال آبی جاری، حوضه آبریز دریای خزر در شرایط مطلوبی به سر برده است. از سوی دیگر واکاوی‌ها نشان می‌دهد که در حوضه آبریز خلیج فارس و دریای عمان شرایط به گونه دیگری رقم خورده است. در سال آبی جاری، بارندگی‌ها در این دو حوضه ۵۵ میلی‌متر ثبت شده است. این در حالی است که سال قبل در این حوضه‌ها ۱۱۵ میلی‌متر ریزش داشته ایم و شرایط نرمال این حوضه‌ها هم ۱۸۶ میلی‌متر ارزیابی شده است. در مقایسه با نسبت بلندمدت، این حوضه‌های آبریز ۷۰ درصد کاهش بارندگی را تجربه کرده‌اند که عدد قابل توجهی به شمار می‌رود. بنابراین می‌توان گفت همه حوضه‌های آبریز کشور هم وزن یکدیگر نیستند.
بررسی وضعیت موجود بخش آب بیانگر این است که منابع آب تجدیدشونده کشور نسبت به متوسط بلندمدت کاهش معناداری داشته‌اند. در کنار این موضوع وضعیت وخیم سفره‌های آب زیرزمینی و برخی زیست‌بوم‌های آبی در کشور، همگی دلالت بر وجود بحران آب در کشور دارند، به نظر شما آیا بارندگی‌های اخیر در کشور می‌تواند تاثیر معناداری بر حجم سفره‌های زیرزمینی ایران داشته باشند؟ آیا می‌توان این ریزش‌ها را تجمیع کرد؟
سفره‌های آب زیرزمینی، معمولا از نفوذ بارش‌ها تغذیه می‌شوند. نفوذ سفره‌های آب زیرزمینی در طول سال‌ها و به‌صورت تدریجی به وقوع پیوسته است. به هر صورت منابع آبی که در سفره‌های آب زیرزمینی وجود دارد، لزوما با چند بارش تاثیرپذیر نخواهند بود و روند صعودی در پیش نخواهند گرفت. زمانی که بارندگی اتفاق می‌افتد، بخشی از آن به سفره‌های آب زیرزمینی نفوذ می‌کند و بخش دیگر هم در جریان آب‌های سطحی قرار می‌گیرد. در اصل این منابع آب در طول سال‌های متمادی و می‌توان گفت صد سال تجمیع شده است. متاسفانه طی ۳۰ سال گذشته در ایران، از سفره‌های زیرزمینی بیش از ظرفیت‌های موجودشان استفاده شده است. بهره‌گیری از سفره‌های آب زیرزمینی باید اینگونه باشد که سالانه نسبت به میزان آب تجدیدپذیری که هر سال به این سفره‌ها نفوذ می‌کند، برداشت داشته باشیم.
این در حالی است که در سه دهه گذشته، چندین برابر این میزان از منابع آبی زیرزمینی برداشت بی رویه کرده‌ایم. بنابراین باید عنوان کرد سفره‌های زیرزمینی ایران آنچنان وضعیتی ندارند که با چند بارش جزئی یا چند سال بربارش، منابع از دست‌رفته‌شان جبران شود. این سفره‌ها شاید بالغ بر ۱۰۰ سال ذخیره آبی داشته‌اند. به همین دلیل اگر بخواهیم منابع هدر رفته آنان را به چرخه اولیه بازگردانیم، باید دو اقدام مهم را در دستورکار قرار دهیم. در گام نخست باید برداشت خود را کاهش دهیم و در گام بعدی هم روی مصرف آب مدیریت داشته باشیم. این اقدامات شاید در طول سالیان سال موجب شود که منابع آب سفره‌های زیرزمینی، به سطح اولیه خود بازگردند. بنابراین تاثیراتی که سفره‌های آب زیرزمینی می‌گیرند، تاثیرات فوری و کوتاه مدتی به شمار نمی‌روند.
باتوجه به مشکلات و چالش‌هایی که در سال آبی جاری به دلیل کاهش بارندگی‌ها، ریزش‌های جوی و به نوعی خشکسالی‌ها به وجود آمده است، چشم‌انداز تابستان ۹۷ را چگونه ارزیابی می‌کنید؟
وزارت نیرو برای تابستان ۹۷، چند سناریو در نظر گرفته است. اگر بارش‌ها از دی ماه، یعنی حدود سه ماه دیگر نرمال و متعادل شود، کماکان ۲۰ درصد نسبت به شرایط عادی کاهش را تجربه خواهیم کرد. در هر صورت حداقل ۲۰ درصد کاهش بارندگی را خواهیم داشت که می‌توان گفت خشکسالی ویژه‌ای نیز به شمار می‌رود و باید بیش از گذشته نگران بود. اما اگر مانند سال ۸۶، از این به بعد بارش جدی رخ ندهد، به مراتب اوضاع منابع آبی کشور بد و بغرنج‌تر خواهد شد. شاید بتوان گفت بارش کشور به ۱۰۰ میلی‌متر هم برسد و این موضوع به این معناست که ما از هم‌اکنون این سناریو را هم تعریف کرده ایم تا این آمادگی را برای تابستان ۹۷ داشته باشیم و شرایط را در بدترین حالت مدیریت کنیم. به‌طور کلی می‌توان گفت چه حجم بارش‌ها در سه ماه آینده افزایش پیدا کند و چه نکند، تابستان ۹۷ سختی را در پیش رو خواهیم داشت.
ارسال نظر