ذرات معلق در آسمان تهران از وضعیت «قرمز» و «بنفش» فراتر رفت
وضعیت «قهوهای» هوای پایتخت
پاسخ چهار پرسش درباره «آلودگی بی‌‌سابقه هوا با خاک»
۱۰ساعت قهوهای در پایتخت
عکس: مهتاب بیگی، دنیای اقتصاد
به گزارش «دنیای اقتصاد»، روز گذشته شاخص کیفیت هوای شهر تهران یک رکورد کم‌‌سابقه و به تعبیری بی‌‌سابقه را ثبت کرد؛ به این ترتیب که شاخص کیفیت هوای پایتخت در 24 ساعت منتهی به 8 صبح روز جمعه به 190 یعنی نزدیکی مرز بنفش (وضعیت بسیار ناسالم) رسید. این شاخص دست‌‌کم طی6 سال اخیر بی‌‌سابقه بوده و از این بابت می‌توان جمعه را آلوده‌‌ترین روز تهران از سال 95 تاکنون نامید.
این آلودگی در فصلی رقم خورد که شهروندان تهرانی به شکل سنتی انتظار آن را ندارند. طی سال‌های اخیر همواره در بهار از یک‌‌سو با توجه به اینکه هوا آن‌‌چنان گرم نیست که به تولید آلاینده ازن منجر شود و از سوی دیگر با توجه به جریان لطیف هوا، بارش‌‌های جوی و ترافیک نسبتا روان‌‌تر در مقایسه با نیمه دوم سال، شاخص کیفیت هوا وارد محدوده ناسالم (وضعیت قرمز با شاخص 151 تا 200) نمی‌شود و دیروز هم تهرانی‌‌ها منتظر این حجم از آلودگی در آسمان شهر نبودند. اما «آلودگی خاکی» از عصر پنج‌‌شنبه در تهران آغاز شد و شاخص کیفیت هوا را به تدریج تا حدی افزایش داد که مقدار آن به سقف ممکن یعنی عدد «500» برسد.
شاخص ساعتی کیفیت هوای تهران تا ظهر پنج‌‌شنبه در محدوده نارنجی (ناسالم برای گروه‌های حساس با مقدار 101 تا 150) قرار داشت اما تحت تاثیر وزش باد موثر در بعد از ظهر برای مدتی به محدوده سالم (با نماد رنگ زرد و مقدار 51 تا 100) بازگشت. ادامه وزش باد شدید توام با گرد و خاک سبب شد شاخص کیفیت هوای تهران از یک بامداد روز جمعه دوباره وارد محدوده نارنجی شود و پس از آن از ساعت 5 صبح وارد محدوده ناسالم (قرمز شد). روند افزایش غلظت آلاینده خاکی هوا یعنی ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 10 میکرون در آسمان تهران ادامه پیدا کرد و در ساعت 6 صبح روز جمعه شاخص لحظه‌‌ای کیفیت هوا از 200 واحد فراتر رفت و هوا بسیار ناسالم شد؛ وضعیتی که با نماد بنفش در گزارش شاخص کیفیت هوا گزارش می‌شود.
حوالی ساعت 11 صبح دیروز بود که شاخص لحظه‌‌ای کیفیت هوا طی یک رخداد بی‌‌سابقه از حد بنفش (بسیار ناسالم) هم فراتر رفت و وارد محدوده قهوهای شد که از آن با عنوان «خطرناک» یاد می‌شود و دست‌‌کم طی سال‌های اخیر بسیار نادر بوده است. با این حال روند آلوده‌‌تر شدن هوا باز هم متوقف نشد و مقدار شاخص کیفیت هوا حوالی ساعت 13 به سقف ممکن یعنی عدد «500» رسید.
اگرچه آرشیو کاملی از آمار شاخص ساعت به ساعت یا به اصطلاح «لحظه‌‌ای» کیفیت هوای شهر تهران وجود ندارد اما کارشناسان، بروز وضعیت خطرناک (با نماد قهوهای) در میانگین ساعتی شاخص کیفیت هوا آن‌‌هم برای مدت حداقل 10 ساعت متوالی (تا زمان نگارش این گزارش در عصر جمعه) را بی‌‌سابقه توصیف می‌کنند.
البته با گذشت حدود یک ساعت، اندکی از غلظت آلاینده‌ها کاسته شد، طوری که مقدار شاخص کیفیت هوا به 490 کاهش یافت اما روند کاهش غلظت آلاینده‌ها در جو بسیار کند بود و در نتیجه شاخص کیفیت هوا تا عصر دیروز بهبود قابل توجهی پیدا نکرد و در بالاترین سطح باقی ماند.
وضعیت خطرناک یا به اصطلاح قهوهای شاخص کیفیت هوا به منزله غیرممکن شدن تنفس عادی در تهران است و به همین خاطر کارشناسان اکیدا توصیه می‌کنند در این شرایط شهروندان در خانه بمانند. در این شرایط تنفس برای همه شهروندان در هر شرایط سنی و وضعیت سلامت ریه، از حالت طبیعی سخت‌‌تر صورت می‌گیرد و به همین خاطر باید از فعالیت‌‌های خارج از منزل خودداری کنند.
به گزارش «دنیای اقتصاد»، این اتفاق زیست‌‌محیطی بی‌‌سابقه در پایتخت از پنج جنبه برای شهروندان سوال‌‌برانگیز شد. پرسش اول این است که آیا این میزان آلودگی در تهران سابقه داشته است؟ اگرچه آرشیو کامل شاخص کیفیت هوای لحظه‌‌ای تهران وجود ندارد، اما کارشناسان محیط زیست عنوان می‌کنند چنین آلودگی شدید و مستمری که وضعیت خطرناک و به اصطلاح قهوهای را برای ساعات پیاپی در شهر حاکم کرد، طی حدود یک دهه اخیر از سال 1391 تاکنون بی‌‌سابقه است. پیش‌‌بینی می‌شود در صورت استمرار آلودگی شاخص 24 ساعته کیفیت هوا منتهی به صبح امروز شنبه از مقدار ثبت شده در روز جمعه نیز فراتر برود و آلوده‌‌ترین روز 10 سال اخیر تهران ثبت شود.25 فروردین سال 90 تهران یکی از آلوده‌‌ترین روزهای خود را با شاخص 278 (بسیار ناسالم) پشت سر گذاشت و وضعیت «بنفش» توصیف شد. پس از آن تا سال 94 نیز روزهایی با شاخص در محدوده بسیار ناسالم ثبت شده است. اما از سال 95 تاکنون به لحاظ شاخص 24 ساعته کیفیت هوا، هیچ روز بنفشی در تهران سپری نشده است.
آلوده‌‌ترین روز سال 96 بر اساس داده‌های موجود در 17 بهمن ثبت شده که شاخص 177 بوده است. در سال 97 نیز هیچ روز ناسالمی در تهران ثبت نشده است. آلوده‌‌ترین روز سال 98 در دهمین روز از تیر ماه ثبت شد که شاخص کیفیت هوا 160 بود و پس از آن در سال 99 روز 24 دی با شاخص 174 به عنوان آلوده‌‌ترین روز سال شناخته شد. در سال 1400 نیز شاخص کیفیت هوا در نخستین روز آذر 165 بود و رتبه آلوده‌‌ترین روز سال به آن اختصاص پیدا کرد. به این ترتیب شاخص 24 ساعته 190 از سال 95 تاکنون بی‌‌سابقه بوده است.
پرسش دوم پیرامون آلودگی اخیر این بود که آیا این رخداد تشابهی با توفان سال 93 دارد؟ 12 خرداد سال 93 تندباد شدیدی در تهران وزید که توفان پنج‌‌شنبه و آلودگی خاکی ناشی از آن در روز جمعه برای شهروندان تداعی‌‌گر آن روز خاص بود. بین توفان اخیر و تندباد سال 93 یک شباهت و البته یک تفاوت وجود دارد. در هر دو رخداد باد حامل گرد و غبار بود اما در سال 93 هیچ ردپایی از گرد و غبار در شاخص کیفیت هوا ثبت نشد و اصلا هوا آلوده نشد. علت را نیز باید در سرعت متفاوت باد جست‌وجو کرد؛ کما اینکه باد در توفان 93 با سرعت بیش از 100 کیلومتری وزید و آسمان را از گرد و خاک جارو کرد و ذرات آلاینده را با خود برد؛ اما سرعت وزش باد در جریان توفان دو روز پیش به مراتب کمتر و شاید حدود یک‌‌دهم تندباد سال 93 بود.
پرسش بعدی درباره منشأ آلودگی خاکی تهران و احتمال تکرار آن است. بررسی نقشه‌های ماهواره‌‌ای نشان می‌دهد منشأ این آلودگی موقت، «خارجی» است. ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 10 میکرون که دیروز تنفس را برای تهرانی‌‌ها بسیار دشوار کرد از کشورهای عراق، سوریه و عربستان به ایران منتقل شدند. بر اساس اعلام سازمان هواشناسی، احتمال تکرار این رخداد دست‌‌کم تا مرداد وجود دارد، چراکه منشأ اصلی این پدیده کم‌‌بارشی در خاورمیانه طی سال‌های اخیر تحت تاثیر تغییرات اقلیمی است. به این ترتیب می‌توان این طور برداشت کرد که پس از سیل و خشکسالی، توفان خاکی سومین عارضه بزرگ بحران اقلیمی است که با آن روبه‌رو شده‌‌ایم. اما این گرد و غبار چگونه به تهران رسیده است؟ سرعت بالای جریان هوای لایه بالایی جو یعنی جریان غربی سبب شده گرد و خاک از کانون‌‌های ریزگرد تشکیل شده در کشورهای عراق، عربستان و سوریه به اصطلاح جارو شود و پس از درنوردیدن استان‌های مختلف به تهران برسد. چهارمین پرسش درباره آلودگی هوای بی‌‌سابقه تهران این است که کدام استان‌ها با آن درگیر شده‌‌اند؟ به جز تهران تا عصر دیروز حداقل 11 استان دیگر شمال آذربایجان غربی، کردستان، کرمانشاه، ایلام، خوزستان، همدان، مرکزی، قم، البرز، زنجان و قزوین را درگیر کرد. جریان هوای حامل گرد و خاک با حرکت به سمت شمال‌‌شرق کشور به تدریج استان‌های دیگری را نیز درگیر می‌کند در این میان حتی ممکن است استان‌های مازندران، گیلان و گلستان که به ندرت با این پدیده روبه‌رو می‌شوند نیز، این‌بار درگیر آلودگی ناشی از انتشار گرد و خاک شوند.
پنجمین پرسشی که درباره آلودگی اخیر تهران پیش آمده، این است که آیا تاثیر سوء آلودگی خاکی در مقایسه با آلودگی بنزینی بر سلامت شهروندان کمتر است؟ گفت‌وگو با کارشناسان حوزه سلامت و آلودگی درباره این پرسش نشان می‌دهد اگرچه ذرات معلق ناشی از احتراق می‌تواند به مراتب از ذرات معلق با منشأ طبیعی مثل گرد و خاک خطرناک‌‌تر باشد، اما در غلظت‌‌های بالا و با لحاظ احتیاط برای در نظر گرفتن نفع شهروندان، اثر سوء آلاینده‌های اخیر با توجه به غلظت بالای آن برای شهروندان کم نیست. آلاینده ناشی از احتراق سوخت در خودروها ذرات معلق با قطر کوچک‌تر از 5/ 2 میکرون است که مقادیر کمتری از آن در یک مترمکعب هوا می‌تواند هوا را آلوده کند اما درباره ذرات معلق درشت‌‌تر (PM10) که آلاینده اصلی هوای تهران در دو روز اخیر بوده‌‌اند، غلظت به مراتب بالاتری لازم است تا هوا آلوده شود. با این حال وقتی شاخص کیفیت هوا خطرناک می‌شود یعنی اثر سوء این آلاینده بر سلامت چیزی کم از انواع دیگر آلاینده‌ها ندارد.
احتمال تکرار این پدیده در ماه‌های آینده در حالی از سوی کارشناسان هواشناسی مطرح شده که آلودگی هوا باعث افزایش ریسک بیماری‌های تنفسی می‌شود و با توجه به اینکه کرونا نیز یک بیماری تنفسی است، می‌تواند در شیوع بیشتر این بیماری و کاهش سطح مقاومت ریه در برابر ویروس کووید - 19 نقش داشته باشد.
