تیم فنی حقیقت‌یاب درباره «رخداد ۱۲ دی در هوای تهران» گزارش داد
فرضیه غیرقابل محک در بوی نامطبوع
مبنای سناریوی لرزه‌ای درباره منشأ بو چیست و آیا قابل اثبات است؟
«دنیای اقتصاد» روز شنبه هفته جاری در گزارشی با اعلام اینکه هنوز منشأ انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران شناسایی نشده است ۶گروه از عوامل احتمالی را که از سوی دستگاه‌های دولتی مربوطه ومدیریت شهری تهران به‌عنوان منشأ انتشار بوی نامطبوع در هوای پایتخت معرفی شده بود، منتشر کرد. در این گزارش که بر اساس اظهارات مسوولان مدیریت شهری تهران تنظیم شده بود احتمال اینکه برخی از این عوامل منشأ انتشار بوی نامطبوع باشند به شکل ضعیف و خفیف رد شد و در مورد برخی دیگر از عوامل اعلام شد که این موارد به‌عنوان مظنونان احتمالی انتشار بوی نامطبوع در هوای شهر تهران قابل تامل هستند. در آن زمان دو سناریو در ارتباط با منشأ بوی نامطبوع در شهر تهران مطرح شد که در قالب سناریوی اول عنوان شد مجموعه دستگاه‌هایی که در شناسایی منشأ انتشار بوی نامطبوع در هوای پایتخت مسوولیت دارند هنوز موفق به شناسایی منشأ بو نشده‌اند؛ اما در قالب سناریوی دوم این احتمال مطرح شد که ممکن است عامل انتشار بو شناسایی شده اما به دلایلی مسوولان فعلا قصد ندارند آن را اعلام عمومی کنند.
روز گذشته، علی بیت‌اللهی، سر تیم کمیته فنی حقیقت‌یاب عامل انتشار بوی نامطبوع در هوای تهران و رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن وشهرسازی اولین گزارش تیم حقیقت‌یاب درباره رویداد عصر چهارشنبه شهر تهران را که براساس اطلاعات و یافته‌های دستگاه‌های مختلف از جمله دستگاه‌های خدمات رسان، شرکت ملی پخش فرآورده‌های نفتی و مجموعه مدیریت شهری تهران تدوین شده است، در اختیار «دنیای اقتصاد» قرار داد. به گفته وی تحقیقات میدانی انجام شده در این باره براساس این پیش‌فرض انجام شده است که منشأ انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران یا ناشی از عوامل طبیعی(به‌عنوان پیش‌نشانگر زلزله یا آتشفشان) است یا ناشی از عوامل غیرطبیعی همراه با مداخله انسانی.
از این گزارش، دو گروه فرضیه شامل «فرضیه خوش‌خیم» و «فرضیه بدخیم»درخصوص عوامل و منشأ انتشار بوی نامطبوع در هوای شهر تهران قابل استنباط است. همچنین فرضیه خوش‌خیم در این زمینه خود به دو دسته قابل طبقه‌بندی است که براساس این طبقه‌بندی برخی از فرضیه‌های خوش‌خیم مطرح در این زمینه بر مبنای یافته‌های تیم‌فنی حقیقت‌یاب کاملا رد شده‌اند، اما یکی از این فرضیه‌ها به‌عنوان عامل احتمالی انتشار بوی نامطبوع قابل تامل است. هر چند این فرضیه در عین حال که فرضیه‌ای غیر قابل ابطال به نظر می‌رسد از سوی دیگر در شرایط فعلی از یک زاویه قابل پذیرش نیست.
فرضیه‌های خوش‌خیمی که در این گزارش به‌طور کامل رد شده‌اند به ارتباط انتشار بوی نامطبوع چهارشنبه گذشته در شهر تهران با انتشار گاز مرکاپتان(گاز تزریق شده در لوله‌های سراسری گاز شهری)، فاضلاب شهری، پالایشگاه، پخش فرآورده‌های نفتی در سطح شهر، وارونگی هوا، پسماند و سوزاندن زباله در اطراف تهران و انتشار بوی نامطبوع از مترو برمی‌گردد؛ گزارش دستگاه‌های خدمات رسان شهر تهران نشان می‌دهد هیچ‌کدام از این فرضیه‌ها به‌عنوان منشأ انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران قابل اثبات وپذیرش نیست واین فرضیه‌ها به‌طور کامل رد می‌شوند.
ارتباط بوی نامطبوع تهران با آتشفشان دماوند نیز در این گزارش و از همان ساعات اولیه انتشار بوی نامطبوع رد شد؛ با این حال، تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد احتمال اینکه بوی نامطبوع ناشی از فاضلاب ساختمان پلاسکو باشد همچنان وجود دارد؛ هر چند به دلیل گستردگی انتشار بو که چند منطقه از شهر تهران را در روز چهارشنبه تا ساعات پایانی شب، تحت تاثیر قرار داد این فرضیه نیز تا این لحظه قابل پذیرش نیست. با این حال، تحقیقات به عمل آمده نشان می‌دهد یک فرضیه بدخیم در ارتباط با منشأ انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران مطرح است که این فرضیه با زلزله احتمالی شهر تهران ارتباط دارد و به‌عبارت دیگر براساس آن انتشار بوی نامطبوع چهارشنبه گذشته منشأ تکتونیکی(تغییر شکل پوسته زمین براساس تنش‌ها و کنش‌های وارده در طول دوره‌های مختلف زمین‌شناسی) و لرزه‌ای دارد. این فرضیه در گزارش تیم فنی حقیقت‌یاب، به‌عنوان فرضیه‌ای «غیرقابل‌محک و صحت‌سنجی» معرفی شده است؛ محتوای بخشی از این گزارش نشان می‌دهد این فرضیه-ارتباط بوی نامطبوع شهر تهران با زلزله احتمالی پایتخت-فرضیه‌ای بدخیم است؛ یعنی در صورتی که پرونده بوی نامطبوع شهر تهران برای شناسایی عامل ایجاد‌کننده بو از بین فرضیه‌های مطرح با شناسایی منشأ انتشار بو، مختومه نشود خطر مرتبط با فرضیه بدخیم همواره برای شهر تهران وجود خواهد داشت.
مبنای این فرضیه در این گزارش متصاعد شدن گاز از لایه‌های زیرین زمین در اثر فعالیت گسل‌های لرزه‌ای است؛ اما در این گزارش تاکید شده است که چون در حال حاضر ابزارها و نشانگرهای تکمیلی برای بررسی و تایید این فرضیه وجود ندارد، انتشار بو با منشأ لرزه‌ای و به‌عنوان یکی از پیش‌نشانگرهای زلزله قابل صحت سنجی و ارزیابی نیست. ضمن اینکه بررسی‌های به عمل آمده از خردلرزه‌های شهر تهران طی یک ماه گذشته رفتار غیرعادی در گسل‌های شهر تهران را نشان نمی‌دهد؛ هر چند وضعیت خردلرزه‌ها نیز به تنهایی نمی‌تواند معیار محکمی برای رد این فرضیه باشد.
به همین دلیل در این گزارش توصیه شده است همه دستگاه‌ها و متولیان شناسایی عامل انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران باید تا زمان شناسایی عامل اصلی انتشار بو تحقیقات خود را ادامه دهند.
علی بیت‌اللهی، سرتیم کمیته فنی حقیقت‌یاب درخصوص رویداد عصر چهارشنبه تهران در توضیحات تکمیلی خود به «دنیای اقتصاد» اعلام کرد:آنچه به لحاظ کارشناسی به‌عنوان نقطه نگران‌کننده این پرونده شناخته می‌شود آن است که با گذشت زمان حساسیت مسوولان به این موضوع برای شناسایی عامل اصلی انتشار بوی نامطبوع در تهران کاهش یابد. این حساسیت به خصوص با علم به این موضوع که انتشار بوی نامطبوع در سطح وسیعی از شهر تهران رویدادی تکراری نبوده است باید افزایش یابد. انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران با وسعت عصر چهارشنبه گذشته اتفاقی بی‌سابقه در پایتخت است و باید همان‌گونه که متخصصان حوزه مخاطرات شهری به این موضوع حساسند و در پی کشف عامل اصلی انتشار بو هستند مسوولان نیز با همین حساسیت موضوع را پیگیری کنند. از سوی دیگر لازم است پیش‌نشانگرهای مربوط به حوادث طبیعی همچون زلزله وآتشفشان در شهر تهران و سایر شهرهایی که در معرض این نوع مخاطرات هستند به‌طور دقیق و مستمر مانیتور شوند.
متن اولین گزارش رسمی تیم فنی حقیقت‌یاب درباره منشأ انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران به شرح زیر است که با توجه به ادامه انجام تحقیقات در این زمینه این گزارش در روزهای آینده تکمیل خواهد شد. برای اولین بار در تاریخ تهران، بویی نامطبوع بیش از ۱۰ منطقه تهران را درگیر خود کرد. عصر چهارشنبه، ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷ به‌طور بی‌سابقه در تهران، بوی مشمئز‌کننده‌ای در سطح وسیعی در شهر تهران پخش شد که موجب ناراحتی و اذیت تعدادی از ساکنان تهران شد. بوی نامطبوع طبق گفته تعدادی از مردم در مناطق مختلف در حدود ساعات منتهی به شب به حداکثر شدت خود رسید. در حوالی عصر این بو با دود و آلودگی ناشی از ترافیک مخلوط شده و حس ناراحتی خاصی را به رهگذران تعدادی از مناطق تهران می‌داد.
بوی مشمئز‌کننده در مناطق مختلف تهران از جمله مناطق ۲، ۶، ۷، ۱۱، ۱۲ و ۱۹ پخش و احساس شد. این بو در محلات و نقاطی همچون زعفرانیه، میدان آرژانتین، میدان فاطمی، خیابان ظفر، عبدل‌آباد، خیابان بهشتی، میدان گمرک، نارمک، خیابان فلسطین، میدان هفت تیر و سیدخندان با شدت بیشتری به مشام رسید. همچنین بوی نامطبوع در بخش‌هایی از محدوده‌های میرزای شیرازی، چهارراه ولیعصر، سهروردی، آزادی، میدان ولیعصر، بلوار کشاورز و شیخ فصل‌الله نوری به میزان قابل توجه (اما نه به شدت منطقه ۱۲) هم گزارش شد. موارد زیر را می‌توان به‌عنوان فرض‌های منشأ بوی نامطبوع در تهران مد نظر قرار داد.
• مرکاپتان؛ گاز طبیعی فاقد رنگ و بو است. با هدف ایمنی در مقابل گاز، مسوولان شرکت گاز طبق استاندارد، درصد معینی از ماده مرکاپتان را که بوی تند و شدیدی دارد با گاز مخلوط می‌کنند. با مسوولان فنی شرکت گاز استان تهران ارتباط حاصل شد و آنها هرگونه نشتی گاز را به‌طور کامل رد کردند.
• لوله فاضلاب؛ اعلام شد که لوله فاضلاب شکسته و نشت مواد و پخش بو به این سبب بوده است. این مورد از سوی مسوولان شرکت آب و فاضلاب رد و اعلام شد که اساسا حادثه‌ای که منجر به شکستگی لوله‌های فاضلاب شده باشد در روز حادثه گزارش نشده است.
• پخش فرآورده‌های نفتی؛ طبق گفته مسوولین شرکت پخش فرآورده‌های نفتی، اساسا ماده‌ای که بتواند بویی شبیه بوی پخش شده در تهران در مورخه ۱۲ دی ماه تولید کند وجود نداشته است. بنابراین منشأ بو ناشی از محصولات شرکت پخش منتفی است.
• اعلام شد که هیچ‌گونه حادثه‌ای در محدوده پالایشگاه رخ نداده و بوی خاصی در محوطه آنها پخش نشده است.
• بر اساس اعلام مسوولان شرکت مترو، با توجه به دیواره‌های بتنی تونل‌های مترو، امکان به‌وجود آمدن و تولید و پخش گازهای با بوی نامطبوع اساسا در نزد آنها موجود نیست. این اعلامیه بر این اساس از طرف شرکت مترو صادر شد که عده‌ای گفته بودند، منشأ بو، ایستگاه ملت خط مترو (واقع در خیابان ملت بین خیابان‌های سعدی در غرب و مصطفی خمینی در شرق) است.
• اینورژن(وارونگی) هوا؛ واضح است که اینورژن در روزهای مختلف فصل سرما و در همه سال‌ها در شهر تهران رخ می‌دهد، اگر چنین عامل استدلالی درست باشد باید این پدیده پخش بو، تکراری بوده باشد در حالی که برای اولین بار است که در تهران و آن هم در این سطح وسیع این بوی مشمئز‌کننده احساس شده است.
• فاضلاب ساختمان پلاسکو؛ اعلام شد که در اثر حفاری گمانه‌های محاطی و نگهبان گودبرداری ساختمان آتی پلاسکو به مخزن فاضلاب قدیمی این ساختمان در عمق حدود ۲۱ متری (از سطح خیابان) برخورد کرده که به‌دلیل قدمت مخزن و تجمع گازهای فاضلابی با ایجاد مسیر حفاری گمانه، گازهای تجمع یافته بسیار بدبو در فضا پخش و در این سطح وسیع در شهر تهران گسترده شده است. مشخص شد که خروج گاز بدبو از گمانه دستی در حال حفاری این ساختمان صحت داشته و مدت خروج گاز از ساعت حدود ۱۶:۰۰ روز ۱۲ دی ماه به‌مدت ۲ ساعت طول کشیده است. اما اینکه این حجم گاز منتشر شده از فاضلاب چاه پلاسکو بتواند بخش وسیعی از تهران را تحت پوشش قرار دهد، جای تردید دارد!
• سوزاندن پسماندها و زباله‌ها در کهریزک؛که از سوی مدیرعامل سازمان مدیریت پسماند شهرداری تهران تکذیب شد. اعلام شد که از آنجا که گزارش‌ها از انتشار بوی نامطبوع در محدوده مرکزی شهر تهران حکایت می‌کند و گزارشی از سوی ساکنان جنوب شهر دریافت نشده بنابراین منبع این بو هیچ ارتباطی به مرکز پردازش و دفع پسماند آرادکوه که در پهنه جنوبی تهران و در نزدیکی کهریزک واقع شده است، ندارد.
• آتشفشان دماوند؛ در لحظات اولیه پخش بوی نامطبوع در سطح شهر تهران، ارتباط این بو با آتشفشان دماوند مطرح شد. طبق استعلام از رئیس هواشناسی مازندران که جهت باد را از غرب به شرق اعلام کردند؛ یعنی از سمت تهران به دماوند و نیز طبق استعلام از مسوولان شهر گزنک و مسوولان پایگاه‌های هواشناسی اطراف قله، اعلام شد که آنومالی خاصی از نظر خروج گاز و افزایش آن به‌طور چشمی مشاهده نمی‌شود. بنابراین امر ارتباط گسترش بوی نامطبوع در تهران در مورخه ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷ با فعالیت آتشفشانی دماوند منتفی است.
• منشأ تکتونیکی و وضعیت لرزه‌خیزی؛ بوی مشمئز‌کننده پخش شده در تهران، یا منشأ انسان‌ساخت باید داشته باشد یا منشأ طبیعی. بررسی‌های به‌عمل آمده تا لحظه تدوین این گزارش، نشان می‌دهد که منشأ حوادث مرتبط به عوامل غیرطبیعی هرکدام یکی پس از دیگری نفی و تکذیب شده‌اند. بررسی خرد لرزه‌های رخ داده در تهران و اطراف آن (همراه با کلیه خردلرزه‌های زیر ۲.۵) در مدت زمانی یک ماهه اخیر و به‌ویژه در روزهای نزدیک به روز ۱۲ دی ماه که بوی نامطبوع در تهران پخش شد، رفتار غیر عادی و تجمع خوشه‌ای معنی‌داری را نشان نمی‌دهد. هرچند عدم تجمع رخداد‌ها هم نمی‌تواند نافع رخداد زلزله بزرگ‌تر باشد ولی به‌عنوان یک پیش‌نشانگر مهم باید مد نظر قرار گیرد.
در بررسی و تفسیر علت یا علل پخش بوی نامطبوع در شهر تهران (رویداد ۱۲ دی ماه ۱۳۹۷) باید یک نکته اساسی مورد نظر باشد. اینکه «این حادثه در شهر تهران، سابقه نداشته است» بر این اساس رویدادهای تکرارپذیر مانند وارونگی هوا، اثر سوزاندن زباله‌ها، آلودگی هوا و مواردی از این قبیل نمی‌تواند علت ایجاد و پخش این بو باشد. تحقیقات نشان می‌دهد در ساعت ۱۹:۲۵ روز ۱۲ دی ماه طبق آمار شرکت کنترل کیفیت هوای تهران، شاخص کیفی لحظه‌ای هوای تهران میانگین عدد ۱۴۴ را نشان داد که هوای پایتخت در آن ساعت در آستانه شرایط ناسالم برای همه گروه‌ها قرار گرفت. شاخص کیفیت هوای تهران در ۲۴ ساعت بعد روز ۱۲ دی ماه با شاخص میانگین ۷۴ در شرایط سالم قرار گرفت. این امر معرف دامنه گاز آلاینده بوده که تا لحظه تدوین این گزارش خصوصیات شیمیایی گاز آلاینده به‌طور دقیق اعلام نشده است.
برای یافتن دلیل و علت اصلی پخش بوی نامطبوع، دو حوزه اصلی علل انسان‌ساختی و علل طبیعی مورد توجه قرار می‌گیرد. از میان علل احتمالی انسان‌ساخت، موارد فوق‌الذکر خودبه‌خود حذف می‌شوند. تنها دلیل قابل استناد محتمل خروج گازهای بدبو از گمانه‌های محل احداث ساختمان پلاسکو است. طبق بررسی‌های میدانی و صحت‌سنجی‌ها، ساعت رخداد خروج گاز از گمانه‌ها ۱۶:۱۵ روز ۱۲ دی ماه بوده است که با تاریخ و ساعت پخش و گستردگی بو تطابق دارد. ابهامی که در این نتیجه‌گیری موجود است، امکان گستردگی تا این حد وسیع برای گازهای متصاعده از چاه‌ها و مخازن فاضلابی یک ساختمان است که مساله را با ابهام همراه می‌سازد.
در میان عوامل طبیعی محتمل منشأ بو، همان‌گونه که ذکر شد، گازهای آتشفشانی دماوند، نمی‌توانند منشأ ایجاد این بوی پخش شده در سطح شهر تهران باشند (به‌دلیل جهت وزش باد و نیز بازدیدهای چشمی همکاران هواشناسی استان مازندران از قله و دامنه‌های آن)، بنابراین تنها فرضیه مطرح در کنار فرضیه‌های رد شده یا غیرقابل پذیرش در شرایط فعلی، فرضیه مربوط به «شرایط و وضعیت لرزه‌ای و عوامل تکتونیکی» برای منشأ بوی نامطبوع در تهران است. مبنای این فرضیه بر این است که بر اثر تنشی که بر یک گستره وارد می‌شود، لایه‌های زمین متراکم‌تر می‌شوند و این کار در لایه‌های فوقانی و سطحی منجر به آزاد شدن گازها و هوای محبوس در خلل و فرج نهشته‌ها می‌شود.
اما شواهد برای این فرضیه چندان قوی و مستدل نیستند. بر اساس داده‌های لرزه‌نگاری مورد خاصی از بی‌هنجاری لرزه‌ای نگاشت نشده است. سطح آب زیرزمینی و دمای آن از سوی مسوولان مرتبط مشابه حالت قبل اعلام شد و لذا داده خاصی برای تقویت این فرضیه موجود نیست و تا ابزارها و ایستگاه‌های ثبت پیش‌نشانگرهای زلزله برای کلان‌شهر تهران راه‌اندازی نشوند، این قبیل فرضیه‌ها محک نخواهند خورد، اما در هر حال به‌عنوان یک فرضیه این گزینه نباید از نظر دور باشد. این امر با توجه به حساسیت و اهمیت شهر تهران و اهمیت رخداد زلزله در آن بسیار مهم و اساسی است.
نسبت «بو» و تحرک گسل‌ها
50 روز قبل از زلزله 3/ 7 ریشتری کرمانشاه در تاریخ 21 آبان ماه سال گذشته، انتشار بوی نامطبوع در بخش‌هایی از مناطق شهر کرمانشاه منجر به تشکیل جلسه ستاد مدیریت بحران و آغاز تحقیقات درخصوص منشأ انتشار بوی نامطبوع در این شهر شد. خبری که با شماره 82674578 در تاریخ اول مهرماه 96 در خبرگزاری «ایرنا» منتشر شد حکایت از آن دارد که در آن مقطع زمانی انتشار بوی بد و آزاردهنده‌ای در مناطقی از شهر کرمانشاه منجر به تماس شهروندان با دستگاه‌های دولتی و مدیریت شهری برای رسیدگی به وضعیت به وجود آمده شد. مسوولان مدیریت بحران کرمانشاه در حین انجام تحقیقات خود در این زمینه برخی عوامل را به‌عنوان منشأ احتمالی انتشار بوی نامطبوع در شهر کرمانشاه شناسایی کردند؛ آنچه به‌عنوان مظنونین انتشار بوی نامطبوع در هوای شهر کرمانشاه در سال گذشته معرفی شد با برخی از عوامل احتمالی مطرح در پرونده انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران یکسان است. احتمال انتشار بوی نامطبوع در سطح شهر با منشأ فاضلاب شهری، تاسیسات شرکت‌های گاز، پالایشگاه و... برخی از این عوامل هستند؛ با این تفاوت که آنچه هم‌اکنون به‌عنوان فرضیه بدخیم درباره احتمال ارتباط تحرکات گسلی و زلزله تهران با انتشار بوی نامطبوع در پایتخت مطرح است هیچ‌گاه در زمان انتشار بوی نامطبوع در شهر کرمانشاه به‌عنوان عامل ایجاد‌کننده بو مطرح نشد. از زمان وقوع زمین‌لرزه مهیب کرمانشاه-50 روز بعد از انتشار بوی نامطبوع در این شهر-تاکنون هیچ گزارش مستند و رهیافت علمی درباره وجود یا نبود رابطه بین انتشار بوی نامطبوع در کرمانشاه در مهر ماه سال گذشته و زلزله مهیب در این استان در 21 آبان ماه همان‌سال-50 روز بعد- ارائه و منتشر نشده است. با این حال موضوعی که در حال حاضر در ارتباط با انتشار بوی نامطبوع در شهر تهران مطرح است آن است که باید منشأ انتشار بو از بین دست‌کم دو فرضیه مرتبط با پیش نشانگری زلزله یا ایجاد بو با منشأ فاضلاب ساختمان پلاسکو طی روزهای آینده و در ادامه تحقیقات تیم فنی حقیقت‌یاب و مدیریت بحران شهر تهران شناسایی شود.
علی بیت‌اللهی، رئیس بخش زلزله‌شناسی مهندسی و خطرپذیری مرکز تحقیقات راه، مسکن و شهرسازی در این باره معتقد است هر نوع حدس و گمان در ارتباط با عامل ایجاد‌کننده بوی نامطبوع در شهر تهران باید ابتدا مورد توجه قرار بگیرد و براساس منطق علمی مورد تامل و مطالعه واقع شود. این مطالعات باید به گونه‌ای انجام شود که فرضیات مطرح شده براساس دلایل علمی و کارشناسی یا با قاطعیت رد شوند یا به قدری مورد مطالعه و بررسی واقع شوند که در نهایت بتوان یکی از آنها را به‌عنوان منشأ ایجاد بوی نامطبوع و انتشار آن در سطح شهر معرفی و در مورد آن تصمیم‌گیری کرد.
ارسال نظر