مطابق با این دستورالعمل، استصناع عقدی است که به موجب آن یکی از طرفین در مقابل مبلغی معین، متعهد به ساخت (تولید، تبدیل و تغییر) اموال منقول و غیرمنقول، مادی و غیرمادی با مشخصات مورد تقاضا و تحویل آن در دوره زمانی معین به طرف دیگر می‌شود.  به عبارت دیگر گویی عقد استصناع مربوط به خرید و فروش (عقد بیع) در آینده است. عقدی است که کالا در هنگام تنظیم قرارداد وجود ندارد ولی فروشنده تعهد می‌کند که آن را فراهم کند و در موعد مقرر تحویل دهد. به تعبیر یکی از حقوقدانان همانند نجاری که یک دست مبل می‌فروشد که دو ماه بعد آن را تحویل دهد. این مبل‌ها در آینده ساخته می‌شوند و تاریخ تحویل آن بعد از تاریخ قرارداد خواهد بود.

در بین حقوقدانان نظریات مختلفی در خصوص ماهیت این عقد وجود دارد. همچنین در زمینه شباهت آن با سایر عقود همانند بیع یا اجاره یا حتی قرارداد پیش‌فروش ساختمان بحث‌های زیادی شده است. نکته مهم برای ما این است که اگرچه این عقد از جمله عقود معین مندرج در قانون مدنی نیست؛ منتها با توجه به مصوبه شورای عالی پول و اعتبار هم‌اکنون از عقود معین با شرایط و توصیفات قانونی خویش است. از نظر دستورالعمل بانک مرکزی عقد استصناعی صحیح است که همه شرایط مندرج در این دستورالعمل را داشته باشد. اما قبل از آن این عقد نیز مانند سایر عقود باید شرایط صحت قرارداد را داشته باشد. لذا مستند به مواد ۲۱۶ و ۳۴۲ قانون مدنی، مقدار، جنس و وصف کالا باید در آن معلوم بوده و مورد معامله مبهم نباشد. از طرف دیگر آنچه که به عنوان ارقام مندرج در قرارداد به عنوان مبلغ کالا درج می‌شود باید کاملا مشخص و واضح باشد. زمان تحویل کالا نیز به همچنین؛ بنابراین همه این موارد باید کاملا دقیق و مشخص باشد.  از طرف دیگر برابر با ماده ۱۹۰ قانون مدنی، برای صحت هر معامله شرایط ذیل اساسی است و باید رعایت شود، قصد طرفین و رضای آنها، اهلیت طرفین، موضوع معین که مورد معامله باشد و  مشروعیت جهت معامله.

بانک‌ها به جز بخش محصولات کشاورزی، می‌توانند به‌منظور گسترش بخش‌های تولیدی از قبیل صنعت و معدن، مسکن و کشاورزی، تسهیلات لازم را به مشتریان در قالب عقد استصناع اول اعطا کرده و سپس بر اساس عقد استصناع دوم قرارداد ساخت را به سازنده واگذار کنند. آن‌گونه که در دستورالعمل (ماده ۲) ذکر شده اولا اعطای تسهیلات بانکی با موضوع عقد استصناع در محصولات کشاورزی ممنوع است و ثانیا با دوگونه عقد استصناع مواجه هستیم. در ذیل این دو مورد را بررسی می‌کنیم:

طبق دستورالعمل فوق، استصناع اول، عقدی است که بین مشتری و بانک منعقد می‌شود و به موجب آن بانک متعهد می‌شود در قبال دریافت مبلغ قرارداد و طبق شرایط مندرج در آن، اموال مورد نظر را در دوره زمانی معین به مشتری تحویل دهد. در این حالت، مبلغ عقد، مشخصات اموال، دوره زمانی، شرایط ساخت، تحویل و نحوه محاسبه سود و بازپرداخت تسهیلات دقیقا مشخص و معین می‌شود. لذا در این نوع، مشتری، متقاضی تسهیلاتی است برای ساخت و بانک متعهد به تحویل کالا یا طرح ساخته شده. بانک مرکزی دستورالعملی نیز در خصوص موارد حسابداری این عقد منتشر کرده و بانک‌ها مکلف به رعایت آن هستند.

در این حالت، شرایط تحویل اموال مورد نظر اعم از نقدی و اقساطی نیز قید شده و بانک در صورت عدم انجام تعهد یا تاخیر در ایفای آن مطابق با قرارداد، در قبال مشتری متعهد است. طبق دستورالعمل، پس از تکمیل اموال مورد نظر طبق شرایط مندرج در عقد استصناع اول، مشتری ملزم به تحویل گرفتن آن بوده و در صورت امتناع، عواقب آن برعهده مشتری خواهد بود.

اما استصناع دوم، عقدی است که پس از درخواست مشتری، بین بانک و سازنده منعقد می‌شود و به موجب آن سازنده متعهد می‌شود در قبال دریافت مبلغ قرارداد و طبق شرایط مندرج در آن، اموال موردنظر را در دوره زمانی معین به بانک یا نماینده آن تحویل دهد. در این حالت، مشتری و سازنده نمی‌توانند شخص واحد باشند و همچنین بانک نمی‌تواند، پیش از انعقاد عقد استصناع اول، عقد استصناع دوم را با سازنده منعقد کند ولی می‌تواند به مشتری اختیار دهد اموال مورد نظر را مستقیما از سازنده تحویل بگیرد.

در این نوع، مبلغ عقد، نحوه پرداخت، مشخصات اموال مورد نظر، شرایط ساخت و دوره زمانی تحویل کالا باید معین شود.

در خصوص استصناع با یک دستورالعمل دیگر نیز مواجه هستیم و آن نیز دستورالعمل اجرایی انتشار صکوک استصناع در سیستم بانکی است که در اجرای ماده ۸۳ و جزء ب ماده ۹۷ قانون برنامه پنج ساله توسعه جمهوری اسلامی ایران در مورخ ۲/ ۳/ ۱۳۹۱ به تصویب شورای پول و اعتبار رسید.

طبق این دستورالعمل، صکوک استصناع، اوراق بهادار با نام یا بی‌نام قابل نقل و انتقالی است که دارنده آن مالک مشاع دارایی پایه قرارداد استصناع است. موسسات اعتباری و شهرداری‌ها و نیز شرکت‌های دولتی که طبق این دستورالعمل، با کلمه بانی شناخته می‌شوند، می‌توانند از این صکوک استفاده کنند. در این حالت، موافقت اولیه بانک مرکزی به بانی برای انتشار صکوک استصناع لازم و منوط به ارائه مجوزهای قانونی است. ارکان انتشار صکوک استصناع عبارتند از: بانی (شرکت دولتی، موسسه اعتباری و شهرداری)، عامل (موسسه اعتباری که به پیشنهاد بانی و با تایید بانک مرکزی انتخاب می‌شود)، ناشر (شخص حقوقی که به‌منظور انتشار صکوک استصناع توسط عامل تاسیس می‌شود)، سرمایه‌گذار یا سفارش‌دهنده (خریدار صکوک استصناع که به ناشر وکالت می‌دهد با سازنده، قرارداد استصناع منعقد کند)، سازنده (شخص حقوقی که بر اساس قرارداد استصناع، اقدام به ساخت دارایی موضوع قرارداد می‌کند) و ضامن (شخص حقوقی صاحب صلاحیت و فعال در بازار مالی که با تایید بانک مرکزی انتخاب شده و پرداخت مبالغ اجاره‌بها و حسب مورد بهای خرید دارایی توسط بانی به ناشر را تضمین می‌دهد).

همان‌گونه که مشاهده می‌شود برای موافقت بانک مرکزی با موسسات و شهرداری‌ها و امثال آن در خصوص صکوک استصناع شرایط سخت و دقیقی وجود دارد که البته پس از اخذ تمامی مجوزها و تاییدیه‌ها امکان انتشار آن وجود خواهد داشت.

اخبار مرتبط