بازوی پژوهشی مجلس تجربه کشورهای موفق را بررسی کرد
الگوی نظام تامین اجتماعی سه لایه
ضرورت نظام تامین اجتماعی
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارشی به بررسی ساختار نظام چندلایه تامین اجتماعی و نظام فراگیر بیمه با مطالعه موردی کشورهای منتخب پرداخته است. در بخش نخست این گزارش به اهمیت و ضرورت نظام اجتماعی پرداخته شده است. در مقطع کنونی نظام تامین اجتماعی نقش بسزایی در تامین امنیت مالی افراد مسن ایفا می‌کند که این مساله با توجه به بهبود سیستم بهداشت و درمان و در نتیجه افزایش طول عمر افراد اهمیت بیشتری یافته است؛ چراکه نسبت به نسل‌های پیشین، نسل‌های فعلی و آتی زمان بیشتری از عمر خود را در دوران بازنشستگی سپری می‌کنند. از همین‌رو تبیین و استفاده از نظام درآمدی بازنشستگی کارآمد که بتواند نیاز گروه‌های فعلی و آینده مستمری‌بگیران را به صورت قابل قبولی تامین کند، مساله‌ای بسیار مهم محسوب می‌شود. در قانون اساسی کشور ما به مساله تامین اجتماعی پرداخته شده است. بر اساس اصل بیست ونهم (29) قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران نیز، برخورداری از تامین اجتماعی از نظر بازنشستگی، بیکاری، پیری، ازکارافتادگی، بی‌سرپرستی، درراه‌ماندگی، حوادث و سوانح، نیاز به خدمات بهداشتی و درمانی و مراقبت پزشکی به صورت بیمه و...، حقی همگانی در نظر گرفته شده است که دولت مکلف است طبق قوانین، از محل درآمدهای عمومی و درآمد حاصل از مشارکت مردم، خدمت و حمایت‌های مالی فوق را برای یک یک افراد کشور تامین کند.
مشخصات نظام‌های مستمری کارآمد
بررسی‌های رسمی نشان می‌دهد که پاسخ منحصر به فردی را برای نظام کارآمد تامین اجتماعی نمی‌توان یافت و مطمئنا بسته به ویژگی‌ها و شرایط مختلف، کشورها راهکارهای متفاوتی را برای تامین نیازهای گروه‌های مختلف افراد جامعه ارائه می‌کنند. بنا بر گزارش‌های رسمی به طور کلی نظام تامین اجتماعی در بسیاری از کشورها، دارای چارچوب دقیق در تامین منابع و مخارج است و با سیاست‌گذاری دقیق تلاش شده ضمن فراهم کردن مستمری کافی به پایداری مالی نیز توجه شود. از میان انواع رایج اصلاحات سیستماتیک، طرح‌های بازنشستگی چندلایه در کشورهای مختلف جهان با استقبال زیادی مواجه شده‌اند و از سوی مراجع مختلف بین‌المللی نظیر سازمان همکاری‌های اقتصادی و توسعه، سازمان جهانی کار و بانک جهانی به عنوان رویکرد مناسب اصلاحات در نظام بازنشستگی معرفی شده‌اند و بسیاری از کشورها به سیستم‌هایی متشکل از برنامه‌های مختلف با هدف‌های متنوع موسوم به نظام‌های چندلایه روی آورده‌اند که به سبب دارا بودن لایههای مختلف می‌توانند اهداف متنوعی را در قالب یک برنامه جامع دنبال کنند.
انواع نظام‌های مستمری چندلایه
در بخش دیگری از گزارش بازوی پژوهشی مجلس به تشریح لایههای مختلف نظام‌های مستمری چندلایه پرداخته شده است. بنا بر گزارش‌های رسمی، ساده‌ترین نوع نظام‌های مستمری چندلایه، شامل سه لایه حمایتی، بیمه‌ای و تکمیلی می‌شوند.
لایه اول (بازتوزیع اجباری) اغلب به منظور کاهش فقر (با تاکید بر کاهش فقر مطلق)، عواید و منافع عمومی برای افراد با ویژگی خاص یا تمام افراد جامعه در نظر می‌گیرد. این عایدی‌ها به طور عمده در زمان افزایش بیکاری یا زمانی که عواید مستمری عمومی کاهش یابد، نقش مهم‌تری ایفا می‌کنند. در جامعه‌ای که جمعیت پیر رو به افزایش است، نقش این لایه حمایتی می‌تواند بیشتر آشکار شود. در رویکرد سازمان توسعه و همکاری‌های اقتصادی این لایه می‌تواند شامل مواردی نظیر کمک‌های اجتماعی (شامل همه کمک‌های اجتماعی غیربازنشستگی)، برنامه‌های پایه‌ای بازنشستگی و در نهایت، برنامه‌های درآمد-بازنشستگی هدفمند است. در برنامه‌های پایه‌ای بازنشستگی مزایا یا به صورت نرخ ثابت است (به همه بازنشستگان مبلغ یکسان پرداخت می‌شود) یا تنها به سال‌های اشتغال (و نه درآمد قبلی) بستگی دارد و در برنامه‌های درآمد-بازنشستگی هدفمند، مزایای بیشتری به بازنشستگان فقیر پرداخت می‌کنند و مزایای بازنشستگان با وضعیت بهتر به مقدار کمتری پرداخت می‌شود. دیگر اینکه همه این موارد را بخش دولتی اداره می‌کند و به صورت اجباری است. لایه دوم مرتبط با مشارکت نیروی کار در طرح مستمری خصوصی یا دولتی اجباری یا شبه اجباری است و متمرکز بر جایگزینی درآمد در دوران بازنشستگی است. در این لایه صندوق‌های بیمه بازنشستگی وجود دارند که با دریافت حق بیمه از افراد (مشارکت کارگر و کارفرما)، مزایایی را در دوران بازنشستگی به آنها پرداخت می‌کند. هدف این لایه ایجاد سازوکاری مطمئن است برای آنکه افراد بازنشسته از نرخ جایگزینی مناسب (درآمد بازنشستگی نسبت به درآمد قبل از بازنشستگی) برخوردار باشند. در نهایت لایه سوم؛ شامل پس‌انداز داوطلبانه برای دوران بازنشستگی و یک لایه بیمه‌ای اختیاری و همچنین تکمیل‌کننده دو لایه اول است. هدف ایجاد این لایه نیز ایجاد بسترهایی برای پس‌انداز بیشتر افراد برای دوران بازنشستگی است.
تجارب کشورهای مختلف
در بخش پایانی این گزارش به بررسی تجارب دو کشور استرالیا و هلند پرداخته شده است. بررسی‌های رسمی نشان می‌دهد که هرکدام از این کشورها دارای سه لایه نظام مستمری هستند و به موجب حمایت حاکم در لایه اول این سیستم، مبالغ مشخصی به صورت هفتگی، دو هفته یک بار یا ماهانه به سالمندان و گروه‌های خاص دارای سطوح پایین درآمدی پرداخت می‌شود.
استرالیا: این کشور دارای سه لایه حمایتی در نظام تامین اجتماعی خود است، به نحوی که لایه اول شامل مستمری سن، لایه دوم شامل ضمانت مزایای اضافه و لایه سوم شامل پس‌انداز بازنشستگی اختیاری است. در ارتباط با لایه اول که همان مستمری سن است؛ دولت استرالیا، این صندوق را برای اولین بار در سال 1909 ایجاد کرد. این صندوق یک روش غیرمشارکتی است به این معنی که از جانب شهروندان استرالیا مشارکتی برای پرداخت حق بیمه صورت نمی‌گیرد و یکی از پایه‌ای‌ترین بخش‌های سیستم رفاه اجتماعی در استرالیاست و هدف آن حمایت از سالمندانی است که درآمد و پس‌انداز کمی دارند. افرادی که برای عضویت این صندوق انتخاب می‌شوند از طریق آزمون‌های تامین اجتماعی و آزمون وسع انتخاب می‌شوند. معیار استفاده از مزایای این صندوق برای مردان و زنان 65 سال سن است که این معیار در سال 2023 باید به 67 سال برسد. در مورد لایه دوم؛ صندوق‌های بازنشستگی استرالیا که متولی لایه دوم هستند شکلی از پس‌انداز خصوصی اجباری برای بازنشستگان هستند که در سال 1992 معرفی شد. مجموع سهم مشارکت افراد در این صندوق 5/ 9 درصد از حقوق و دستمزد است که تمام این 5/ 9 درصد را کارفرما تامین می‌کند. این صندوق‌ها برای همه کارگران در سن‌های 18 الی 70 سال که دریافتی بیش از 450 دلار در ماه دارند، اجباری است. تعداد صندوق‌ها نیز در کشور استرالیا 209 عدد است که البته این به غیر از صندوق‌های خویش‌فرماست که حداکثر نفرات آنها 4 نفر است. در انتها لایه سوم به عنوان یک لایه مکمل برای دو لایه دیگر است و همچنین این لایه به عنوان یک کمک مالیاتی برای افراد ایجاد شده است تا بتوانند با ذخیره پول خود در دوران بازنشستگی از آن بهره‌مند شوند. این نگهداری پول نیز می‌تواند در دو قالب کلی مشارکت‌های مزایای اضافه اختیاری یا دیگر پس‌اندازهای بلندمدت شامل سهام، اوراق مالی، سرمایه‌گذاری‌های مدیریت شده و دارایی‌های کسب‌وکار باشد.
هلند: هدف سیستم تامین اجتماعی در این کشور، تامین درآمد برای شهروندانی است که به دلیل بیماری، ازکارافتادگی، بیکاری یا پیری در روند کار شرکت ندارند یا دیگر مشارکت نمی‌کنند. همچنین در شرایط خاص، در صورتی که درآمد شهروندان از محل کار یا از مزایای بیمه اجتماعی، نسبت به هزینه‌های عمومی زندگی کافی نباشد یا در صورت هزینه‌های استثنایی (کودکان، هزینه‌های پزشکی خاص) شهروندان می‌توانند درآمد اضافه و تکمیلی را مطالبه کنند. لایه اول در این کشور، بیمه‌های ملی و خدمات اجتماعی است. این لایه شامل سه بخش قانون عمومی مستمری سالمندان، قانون عمومی بازماندگان و قانون هزینه‌های استثنایی پزشکی است. در لایه دوم؛ طرح‌های بیمه کارکنان و میزان مشارکت‌ها برای هر طرح از درآمد فرد شاغل در لایه مذکور آورده شده است. این طرح را کارفرما پرداخت می‌کند و کارمندان در آن مشارکتی نمی‌کنند. نظام مستمری در لایه سوم در کشور هلند شامل مقررات مستمری فردی، بیمه‌های مقرری فردی و بیمه عمر فردی است. لایه سوم نظام مستمری هلند نسبتا کوچک است. افراد شاغل می‌توانند برای جبران کم بودن حقوق مستمری خود از عایدی این لایه استفاده کنند. عایدی این لایه عمدتا برای افراد دارای مشاغل آزاد و شاغلانی که طرح مستمری تجمیعی نداشته باشند، مورد استفاده قرار می‌گیرد.
