بازاندیشی در سیاست‌‌های اقتصادی ایران:
نقش صندوق ثروت‌ساز در نروژ
در حالی که بسیاری از کشورهای نفتخیز با اتخاذ سیاست‌‌های هوشمندانه، توانسته‌‌اند از وابستگی به نفت عبور کرده و اقتصاد خود را متنوع و پایدار کنند، اقتصاد ایران همچنان بر درآمدهای نفتی متکی است و تلاش‌‌های پیشین برای اصلاح این ساختار، به دلایل گوناگون از جمله ضعف در شفافیت و فساد سیستماتیک، به نتیجه مطلوب نرسیده است.
در این میان، نروژ به‌‌عنوان یک کشور نفتخیز توانسته است الگویی موفق از مدیریت هوشمندانه درآمدهای نفتی ارائه دهد. این کشور با ایجاد یک صندوق ذخیره ارزی شفاف و تخصیص پایدار منابع، از نوسانات قیمت نفت برای ایجاد توسعه پایدار بهره برده است. بررسی تجربه نروژ و تطبیق آن با شرایط اقتصادی ایران می‌تواند راهگشای اصلاحات ساختاری
در کشور باشد.
اقتصاد ایران طی دهه گذشته با چند چالش کلیدی روبه‌رو بوده است که به‌‌طور مستقیم یا غیرمستقیم از ساختار وابسته به نفت و تحریم‌‌های بین‌المللی ناشی می‌شود. نرخ تورم که در سال 2010 حدود 15درصد بود، در سال 2023 به بیش از 40درصد افزایش یافت. این افزایش، نتیجه چاپ بی‌‌رویه پول برای پوشش کسری بودجه، مدیریت ناکارآمد نقدینگی، و کاهش ارزش ریال در برابر ارزهای خارجی است.
تورم بالا به کاهش قدرت خرید مردم منجر شده و نابرابری اقتصادی را تشدید کرده است. رشد اقتصادی ایران نیز در این دوره با نوسانات شدیدی همراه بوده است. اگرچه در برخی سال‌ها رشد مثبتی ثبت شده، میانگین رشد اقتصادی کشور در دهه گذشته نزدیک به صفر بوده است. کاهش صادرات نفتی به دلیل تحریم‌‌ها و نبود تنوع در ساختار اقتصادی از دلایل اصلی این وضعیت است. در مقابل، کشورهای همسایه مانند عربستان سعودی و امارات متحده عربی توانسته‌‌اند از طریق سرمایه‌گذاری در صنایع غیرنفتی و جذب سرمایه‌گذاری خارجی، رشد اقتصادی پایدارتری را تجربه کنند.
از دیگر چالش‌‌های اساسی، نرخ بالای بیکاری است. اگرچه نرخ رسمی بیکاری در ایران حدود 9درصد اعلام شده، این رقم در میان جوانان و فارغ‌‌التحصیلان دانشگاهی به بیش از 20درصد می‌‌رسد. نبود فرصت‌‌های شغلی متناسب با مهارت‌‌ها و تخصص‌‌های نیروی کار، یکی از دلایل اصلی مهاجرت نخبگان از کشور بوده است.
تجربه موفق نروژ
نروژ، با وجود برخورداری از ذخایر نفتی غنی، توانسته است با مدیریت هوشمندانه منابع خود، الگویی از یک اقتصاد پایدار و متنوع ارائه دهد. این کشور در دهه 1990 صندوق دولتی بازنشستگی را تاسیس کرد که اکنون به‌‌عنوان بزرگ‌ترین صندوق سرمایه‌گذاری جهان شناخته می‌شود. این صندوق با ارزشی بیش از 1.3 تریلیون دلار، نقشی کلیدی در تثبیت اقتصاد نروژ ایفا می‌کند. یکی از اصول کلیدی مدیریت این صندوق، شفافیت و استقلال آن از ساختارهای دولتی است. تنها 3درصد از سود سالانه این صندوق برای بودجه عمومی اختصاص می‌‌یابد و باقی درآمدها در پروژه‌‌های بین‌المللی سرمایه‌گذاری می‌شود. این سیاست، نروژ را در برابر نوسانات قیمت نفت مقاوم و به ایجاد تنوع اقتصادی کمک کرده است.
راهکارهای اصلاحی برای اقتصاد ایران
ایران باید در اولین گام، یک صندوق توسعه پایدار شفاف ایجاد کند که درآمدهای نفتی را به سمت سرمایه‌گذاری در بخش‌‌های مولد و پایدار هدایت کند. برای موفقیت این طرح، سه رکن اساسی باید رعایت شود: شفافیت، استقلال مدیریتی، و تخصیص پایدار منابع.
این صندوق باید قوانینی شفاف و الزام‌‌آور داشته باشد تا اطمینان حاصل شود که منابع آن به‌‌طور عادلانه و کارآمد استفاده می‌شود. همچنین، تنها‌درصد مشخصی از سود این صندوق می‌تواند برای تامین بودجه جاری دولت استفاده شود، مشابه مدل نروژ. این اقدام به کنترل تورم، کاهش نوسانات اقتصادی و ایجاد ثبات کمک خواهد کرد. تنوع‌‌بخشی به اقتصاد نیز از دیگر اولویت‌‌های اساسی است.
ایران باید با سرمایه‌گذاری در صنایع غیرنفتی مانند فناوری، گردشگری و انرژی‌‌های تجدیدپذیر، وابستگی خود به نفت را کاهش دهد. برای این کار، لازم است سیاست‌‌هایی اتخاذ شود که جذب سرمایه‌گذاری خارجی را تسهیل کند. ایجاد تسهیلات مالیاتی برای استارت‌آپ‌‌ها و شرکت‌های دانش‌‌بنیان، حمایت از پروژه‌‌های نوآورانه و اصلاح قوانین حمایتی از جمله اقداماتی است که می‌تواند به توسعه این بخش‌‌ها کمک کند.
شفافیت مالی یکی دیگر از الزامات اصلاحات است. ایران باید با دیجیتالی کردن نظام مالیاتی و کاهش بوروکراسی، از فرار مالیاتی جلوگیری کرده و تخصیص منابع را شفاف‌‌تر کند. همچنین، ایجاد نهادهای نظارتی مستقل برای مدیریت منابع و کاهش فساد ضروری است. این نهادها باید اختیار قانونی کافی برای نظارت و ارزیابی عملکرد صندوق ذخیره ارزی و سایر منابع عمومی داشته باشند.
تقویت دیپلماسی اقتصادی نیز یکی از اولویت‌‌های کلیدی است. ایران باید با رفع موانع تحریم و ارائه تضمین‌‌های امنیتی به سرمایه‌گذاران خارجی، فرصت‌‌های اقتصادی جدیدی ایجاد کند. استفاده از ظرفیت‌‌های همکاری منطقه‌‌ای، به‌‌ویژه با کشورهای همسایه، می‌تواند به افزایش تجارت و جذب سرمایه‌گذاری کمک کند.
نتیجه‌‌گیری
ایران، به‌‌عنوان یکی از کشورهای نفتخیز جهان، در مواجهه با چالش‌‌های اقتصادی جدی قرار دارد. وابستگی به نفت، نبود شفافیت مالی، و ضعف در زیرساخت‌‌های اقتصادی، از جمله عواملی است که مسیر توسعه پایدار کشور را مسدود کرده است.
تجربه نروژ نشان می‌دهد که مدیریت هوشمندانه درآمدهای نفتی و سرمایه‌گذاری در بخش‌‌های غیرنفتی، می‌تواند به رشد پایدار و کاهش نوسانات اقتصادی منجر شود.
دولت پزشکیان، برای موفقیت در این مسیر، باید به‌‌طور جدی روی سه محور کلیدی تمرکز کند: ایجاد صندوق توسعه پایدار شفاف، تنوع‌‌بخشی به اقتصاد، و تقویت دیپلماسی اقتصادی. این اصلاحات، علاوه بر کاهش وابستگی به نفت، زمینه‌‌ساز رشد اقتصادی پایدار، کاهش تورم و افزایش اشتغال خواهد بود.
