ماجرای ساختمان خاص در جنوب تهران
چرا «جیپ» ثبت ملی شد؟
سفارش ساخت «جیپ» به وارطان
در روزهایی که خیابان اکباتان در تهران قدیم به پاتوق بخش زیادی از نمایشگاه‌داران اتومبیل تبدیل شده بود، وارطان هوانسیان به سفارش کمپانی شورولت، ساختمانی در نبش این خیابان با معماری خاص و مدرن طراحی کرد. ساختمان «جیپ» بین سال‌های ۱۳۲۳ تا ۱۳۲۵ هجری شمسی طراحی و ساخته شد. ساخت این بنا به زمانی از تاریخ تهران باز می‌گردد که خیابان سعدی و بخش‌هایی از خیابان اکباتان به نمایندگی‌ها و فروشگاه‌های بزرگ اتومبیل اختصاص داشت. «جیپ» نیز به نمایندگی کمپانی شورولت تعلق داشت و به سفارش آن شرکت در این مکان ساخته شد.
اما ویژگی‌های بارز طراحی این ساختمان چیست؟ در نگاهی گذرا به این بنای قدیمی آنچه بیش از هر چیز دیگری چشم‌ها را به خود جلب می‌کند فرم «مدور» و «عمودی» ساختمان است. ویژگی‌ای که در بخش زیادی از ساختمان‌های همجوار آن دیده نمی‌شود. معماران قدیمی می‌گویند فرم مدور و عمودی گوشه ساختمان به نوعی یادآور طرح میهمان‌خانه فردوسی و حجم عمودی نبش آن است. این بنا که در نبش شرقی یک معبر باریک واقع شده با حجمی کشیده، بخشی از بدنه خیابان اکباتان و کوچه غربی آن را شکل داده و حیاط آن نیز در سمت شمالی مجموعه قرار گرفته است.
ساختمان جیپ در ۵/ ۴ طبقه و روی زیرزمین ساخته شده، سقف بنا شیروانی، سازه آن بتنی و پوشش سقف‌ها، طاق ضربی است. نمای جنوبی ساختمان نسبت به محور شمالی-جنوبی، تقارنی موضعی دارد و قسمت میانی آن با پیش‌آمدگی و ایجاد ایوان میانی، شاخص شده است.
بدنه ساده و شیشه‌ای در همکف هم با جزئیات محدود که در گذشته ویترین نمایشگاه اتومبیل را تشکیل می‌داده به آن روحیه‌ای متفاوت با سایر طبقات بخشیده و یک سایبان بتنی نازک که در طول نمای جنوبی و بر بالای ویترین‌های همکف قرار گرفته، دو قسمت نما را از هم جدا می‌سازد.
در زیر سایبان بتنی، پنجره‌های کشیده و گود که به وسیله نرده‌های فلزی پوشانده شده‌اند، این بخش را به سطحی نیمه شفاف و دارای سایه روشن تبدیل کرده است. اما برخلاف جبهه جنوبی ساختمان و تزئینات آن، جبهه شمالی کاملا ساده و بدون تزئین است.
وارطان ورودی اصلی بنا را در جبهه جنوبی ساختمان طراحی کرده است. البته سه ورودی دیگر در سمت جنوب و غرب نیز برای جیپ پیش‌بینی شده است.
فضای نمایشگاه نیز در همکف و با دو طبقه ارتفاع، از طریق نمای شیشه‌ای مرتفع روبه خیابان اکباتان، در معرض دید عابران قرار می‌گیرد. گذشته از ظاهر اصلی ساختمان، دیگر ویژگی‌های مدرن آن نیز خاص و منحصر به فرد است. ترکیب خطوط افقی نما که از به‌هم پیوستن حرکت‌های افقی لبه بام، سایبان پنجره‌ها و لبه دست‌انداز بالکن‌ها ایجاد شده، با خطوط عمودی ناشی از فرم و تقسیم‌بندی پنجره‌ها، ستونک‌های قرینه سیمانی و همین‌طور ریتم عمودی دست‌اندازهای سیمانی بالکن، گوشه ساختمان را به فضایی پرتحرک تبدیل کرده است. نقطه‌ای که از دیدگاه بسیاری از طراحان و معماران از آن به‌عنوان نقطه عطف ساختمان می‌توان یاد کرد.
در این میان نمای جبهه غربی روحیه‌ای متفاوت و ساده‌تر با نمای جنوبی دارد. برخی می‌گویند در این بخش وارطان کوشیده تا با استفاده از فرم واسط گوشه ساختمان، پیوندی مناسب میان دو نمای جنوبی و غربی ایجاد کند.
در همکف و نیم طبقه اول هم، اتاق‌های اداری در دو طبقه، رو به فضای نمایشگاه واقع شده‌اند و از طریق حیاط شمالی نور می‌گیرند. این دو طبقه از طریق پلکان منحنی شکل جبهه غربی بنا به یکدیگر دسترسی دارند. ممکن است این سوال ایجاد شود که مگر این ساختمان قدیمی با چه تعداد راه‌پله طراحی شده است؟
نکته جالب آنکه وارطان برای این ساختمان دو راه پله پیش‌بینی کرده که هر دو به تمامی طبقات راه دارد. این پله‌ها به‌صورت حجم‌های پیش آمده با پنجره‌های سراسری در نمای شمالی مشخص شده‌اند.
پله اصلی دسترسی طبقات و آسانسوری که بعدها اضافه شده، روی محور اصلی ورودی قرار دارد. به علاوه، سه رشته پلکان مستقر در نقاط مختلف، ارتباط طبقه همکف، نیم طبقه روی آن و طبقه اول را فراهم می‌کند.
در طبقات اول، دوم و سوم، یک راهروی مرکزی وجود دارد که ارتباط بین اتاق‌های واقع در جبهه شمالی و جنوبی بنا را برقرار می‌کند. در مجموع بررسی‌ها مشخص می‌کند که طرح این بنا در ترکیب عمومی و در استفاده از تقارن موضعی در حجم و نما و تزئینات، از شیوه «آرت دکو» تبعیت می‌کند. آرت دکو سبکی از معماری است که استفاده از فرم‌‌ها و ترکیبات حجمی جدید، استفاده متقارن و نامتقارن از پلان‌‌ها و نماها و عدم محدودیت در استفاده از مواد و مصالح اولیه از جمله ویژگی‌های بارز طراحی ساختمان‌ها با استفاده از این سبک است. در خصوص ساختمان جیپ نیز، انتخاب مصالح سیمانی برای نما در راستای استفاده از این سبک قرار گرفته است. علاوه بر این، وجود تقسیمات سه بخشی در طرح نمای جنوبی، نشانگر گرایش بنا به مراجعی از سبک‌های تاریخی اروپایی است که با شیوه آرت دکو ارائه شده است. البته نکته جالب دیگر در مورد این ساختمان نیز آن است که نمای جنوبی با جبهه شمالی که به شکلی ساده و بدون تزئینات خودنمایی می‌کند متفاوت است. برخی تهران‌شناسان شیوه مورد استفاده وارطان در بنای ساختمان جیپ و تزئینات به کار رفته در آن را دارای شباهت با بناهای واقع در پاریس مرکزی می‌دانند و معتقدند این بناها در طراحی جیپ از سوی وارطان بی‌تاثیر نبوده است. این ساختمان با چنین ویژگی‌های برجسته در سبک معماری که بیش از ۷ دهه است همچنان استوار مانده است چندی پیش در لیست مزایده املاک گروه خودروسازی سایپا قرار گرفت. خبری که منجر به بروز نگرانی‌هایی برای تخریب این بنای تاریخی در تهران قدیم شده بود. اما پس از پیگیری‌های مداوم، این ساختمان به جای قرار گرفتن در لیست مزایده برای فروش، به‌عنوان یک اثر ملی ثبت شد. اتفاقی که به‌واسطه آن هنر معماری این ساختمان برای نسل‌های بعد نیز به تصویر کشیده خواهد شد.
ارسال نظر