«دنیای‌اقتصاد» نقش بورس‌کالا و انرژی را در عبور از تحریم‌ها بررسی کرد
سدشکنی دو بازار در تحریم
این سکون در بورس‌های کالایی - به‌رغم آنکه بازارهای داخلی از این کانال‌ها نسبتا خوب مدیریت می‌شوند - اما فرصت‌های مهمی را از کشور گرفته که شرایط تحریمی یکی از آن فرصت‌ها است که در آن بورس می‌توانست به‌عنوان بازوی موثری نقش‌آفرینی کند. با این حال باید بورس انرژی را در این وضعیت موفق‌تر ارزیابی کرد. این بازار توانسته در شرایط تحریم وضعیت نسبتا مناسبی را برای صادرات فرآورده‌های نفتی فراهم کند اما جای کار هنوز زیاد است.ایجاد بازار شفاف برای تسهیل معاملات و کشف نرخ قیمت کالاهای اساسی و مواد اولیه واسطه‌ای براساس مکانیزم عرضه و تقاضا همراه با تضمین تعهدات طرفین معامله، طراحی ابزارهای تامین مالی و مدیریت ریسک فرآیند تولید و تجارت را تسهیل می‌کند؛ بنابراین تحقق اهداف یادشده در مقطع فعلی از اقتصاد کشور و تحت فشارهای بین‌المللی می‌تواند سهم قابل‌توجهی از دغدغه‌های فعالان اقتصادی را به خصوص در حوزه صادرات بکاهد؛ از طرفی دولت بورس‌های کالایی را نقطه تلاقی تنظیم بازار داخلی و صادرات می‌داند؛ درحالی‌که این عقیده می‌تواند در عمل بر تداوم روند صادرات غیرنفتی اثر منفی بگذارد.
چالش تعادل در بازارهای داخلی و صادراتی
سعید ترکمان‌دهنوی، از فعالان حوزه تولید در گفت‌وگو با «دنیای‌اقتصاد» در این باره می‌گوید: کالایی که در بورس‌کالا عرضه می‌شود عموما شامل مواد خام است که البته مواد تشکیل‌دهنده کالاهای صادراتی هم محسوب می‌شوند و از بازارهای مختص به خود برخوردار است؛ مانند مواد پتروشیمیایی، فولاد، مس و مانند اینها که در عین تغذیه بازارهای داخلی، بازارهای صادراتی خود را حفظ کرده‌اند؛ از سوی دیگر فرمول قیمت‌گذاری عرضه ما که ۹۵ درصد فوب منطقه بوده، همواره به شدت متاثر از نوسانات دلار است به شکلی که طی ۱۰ روز گذشته با اختلاف قیمت به‌وجود آمده بین دلار نیمایی و دلار بازار آزاد، اثر روانی آن را روی قیمت کالاهای صادراتی هم مشاهده کرده‌ایم و بعضا تا ۲۵ درصد بالاتر از فوب خلیج‌فارس در بورس‌کالا فروخته می‌شود.
وی با اشاره به اینکه برای فرآیند قیمت‌گذاری کالاها، مکانیزمی بهتر از بورس‌کالا پیدا نمی‌شود گفت: در شرایط فعلی باید بتوانیم از بورس‌کالا به مثابه یک بازار هوشمند استفاده کرده، عارضه‌های آن را حذف و نقطه بهینه آن را پیدا کنیم؛ ما تجربه سال‌های اولیه راه‌اندازی بورس‌کالا را نیز داریم که بورس‌کالا به قدرتمندی امروز نبود و تولیدکننده‌ها مجبور می‌شدند مواد اولیه را گران‌تر بخرند؛ ناگفته نماند به‌دلیل ناکارآمدی بازرگانی خارجی کشور در گذشته، مواد اولیه‌ای که به رقبای ما در خارج از کشور فروخته می‌شد ارزان‌تر از قیمتی بود که در داخل به واحدهای تولیدی عرضه می‌شد و صادرات کشور از تاثیر منفی این شرایط در امان نماند.
این فعال حوزه پلاستیک گفت: در اقتصاد امری با سرعت و بدون فراهم آمدن زیرساخت‌ها اتفاق نمی‌افتد؛ بنابراین بورس‌کالا در عین ایجاد شفافیت در بازارهای داخلی، رشد داشته و می‌توان گفت دوران بلوغ خود را پشت سر می‌گذارد؛ امروز شاهد حضور واحدهای عظیم صنعتی هستیم که مواد اولیه خود را از بورس‌کالا می‌خرند؛ بورس‌کالا ساختاری درحال تکمیل است که همچون سایر پدیده‌های دیگر تکامل خواهد یافت؛ نباید فراموش کنیم که در دهه اخیر با دو مرحله تحریم سنگین مواجه بوده‌ایم که نهادهای نظارتی را با هدف تنظیم بازار مجبور به دخالت در بورس‌کرده است. وی افزود: با توجه به همه مسائل موجود و قرارگرفتن در میانه جنگ اقتصادی، به‌رغم همه انتقاداتی که به عملکرد بورس‌کالا وارد می‌شود، کمترین فایده بورس‌کالا جلوگیری از هرج‌ومرج در اقتصاد کشور بوده است؛ هرچند بر این باورم که در شرایطی غیراز وضعیت فعلی، عدم دخالت دولت می‌توانست روند رشد بورس‌کالا را تسریع ببخشد اما اگر در این شرایط دولت در کار بورس‌کالا مداخله نمی‌کرد شاید همین بورس‌کالای فعلی هم وجود نداشت.ترکمان در ادامه این گفت‌وگو اظهار کرد: قطعا ابزارها، زیرساخت‌ها و لازمه‌های شکل‌گیری تجارت نوین و توسعه‌یافته در کشور وجود دارد و تنها نیازمند روغن‌کاری است و به محض خروج اقتصاد از شرایط فعلی و حرکت به سمت روزهای بهتر از آنها استفاده خواهیم کرد؛ بورس‌کالا یکی از این ابزارهاست که با تجارب متنوعی که در سال‌های اخیر کسب کرده می‌تواند فرآیند عرضه مواد اولیه و محصولات را برای واحدهای تولیدی و صادرکنندگان تسهیل کند.
بورس انرژی تسهیل گر صادرات
مدیر انجمن صنایع پلاستیک استان سمنان، ظرفیت بورس انرژی را نیز از ابزارهایی دانست که دولت در جنگ اقتصادی از آن برای عبور کم‌هزینه از تحریم‌ها سود می‌برد. وی گفت: آنچه مسلم است ایران در حوزه انرژی یک کشور صادرکننده است و لازمه حضور بخش‌خصوصی در بورس انرژی، بازشدن فضای تجاری است با وجود این همواره این گزاره را در فضای صادرات انرژی می‌شنویم که صادرات انرژی تنها به گروه‌های خاص اختصاص یافته و بخش‌های خاصی را منتفع می‌کند؛ به‌نظر می‌رسد طی همین فرصت‌ها، دریچه‌ها باز می‌شود و ترس حاکمیت از حضور بخش‌خصوصی در عرصه صادرات انرژی می‌ریزد. ترکمان یادآور شد: بخش‌خصوصی به‌دلیل تقبل همه هزینه‌ها، فرآیند صادرات انرژی را با دقت بیشتری دنبال می‌کند و نتیجه این روند افزایش بهره‌وری است. به هرحال چون صادرات انرژی سال‌ها در دست دولت بوده، بخش‌خصوصی در مواقعی که تلاش داشته در این عرصه حضور پیدا کند، روی خوشی از سوی حاکمیت ندیده و غالب شرکت‌های خصوصی که وارد این حوزه شده‌اند فعالیتشان به‌دلیل دخالت‌های دولت متوقف شده است.این کارشناس بازارهای کالایی اذعان کرد: اینکه دولت می‌گوید بخش‌خصوصی ناتوان است و بخش‌خصوصی دولت را متهم به کارشکنی و انحصار می‌کند یک دور باطل است؛ حداقل یکی از راه‌های پایان دادن به این دور باطل، استفاده از بورس انرژی است؛ با تمام ضعف‌ها و دخالت‌هایی که این روزها وجود دارد، سازمان بورس و زیرمجموعه‌های آن را نمی‌توانیم از ساختار اقتصاد حذف کنیم؛ با این ابزار است که شرکت‌های بخش‌خصوصی به تدریج وارد کارزار شده و در ادامه تصدی‌گری دولت کمرنگ‌تر خواهد شد؛ تاکید می‌کنم که در شرایط فعلی و فشار تحریم‌ها و موقعیتی که حاکمیت با موضوعات مختلفی دست و پنجه نرم می‌کند، نباید بورس انرژی را با بورس انرژی در کشورهایی که تجارت آزاد دارند و تعامل راحت‌تری با بورس‌های یکدیگر دارند، مقایسه کرد.
موانع توسعه بورس در دوره ۱۰ ساله
رضا پدیدار، رئیس کمیسیون انرژی و محیط زیست اتاق تهران نیز با تایید جایگاه بورس به خصوص بورس انرژی در بازارهای دنیا گفت: با توجه به توسعه فضای دیجیتالی و ورود فضای مجازی به فعالیت تجاری، بورس‌ها به شکل مستقیم و غیرمستقیم از طریق کارگزاری‌های خود توانسته‌اند بازارها را فعال نگه داشته و امروز جایگاه بالایی را بین مردم پیدا کرده‌اند به شکلی که شاهد راه‌اندازی انواع بورس‌ها در کشورهای دنیا هستیم که از جمله آن کشورهای حوزه اوراسیا، آسیای مرکزی و خاور میانه به جز چند کشور درگیر مسائل سیاسی را می‌توان نام برد.پدیدار به سابقه ۱۰ ساله تشکیل بورس انرژی در ایران اشاره کرد و گفت: هرچند فعالیت جدی بورس انرژی عملا در سال ۹۲ آغاز شد، به‌دلیل قرار گرفتن بورس در یک ساختار کاملا محدود، محافظه‌کارانه و با تفکر دولتی نتوانست موفقیت مورد انتظار را ارائه کند تا اینکه مسائل مربوط به تحریم، بورس را مجبور کرد تا با پوست‌اندازی خود را با فضای اقتصادی روز تطبیق بدهد.
وی با تاکید بر ظرفیت بورس انرژی برای صادرات نفت‌خام و فرآورده‌های هیدروکربنی گفت: درحال‌حاضر در بخش نفت‌خام و با توجه به مصوبه شورای عالی هماهنگی قوای سه‌گانه که وزارت نفت را مکلف به استفاده از بورس و ظرفیت آن کرده، شاید بتوان سازوکار تعریف شده‌ای را که در همه جای دنیا وجود دارد در ایران فعال کرد؛ امروزه در دنیا به تعدادی محدود از کارگزاری‌ها رضایت نداده بلکه در تلاش هستند تا براساس سوابق، سبد کارگزاری خود را گسترش دهند؛ این همان سازوکاری است که ما نیز باید در بورس انرژی داشته باشیم؛ در واقع استفاده از همه ظرفیت‌های بورس انرژی مستلزم برخورداری از سبد کارگزاری بزرگ است.این کارشناس حوزه انرژی گفت: علاوه بر تجربه و تخصص فعالان اقتصاد برای حضور در بورس انرژی و شناخت سازوکار تجارت در این حوزه، لازم است کارگزاری‌های مربوطه دارای خط اعتباری باشند تا با استفاده از آن معاملات خود را انجام دهند. درحال‌حاضر فرآیند سفارش و قیمت‌گذاری بسیار دشوار است.
موانع حضور انرژی در بورس
رئیس انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت با بیان اینکه فرآیند سفارش و قیمت‌گذاری در بورس انرژی دشوار است، گفت: ساختار بورس در عمل چالش‌های متعددی را برای خریدار ایجاد می‌کند که نتیجه آن عدم تمایل به فعالیت در بورس است؛ فعالان اقتصادی و همچنین شرکت‌های معتبری که کار سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری فرآیند سفارش در بورس را انجام می‌د‌هند، باید اعتبارسنجی شوند و خط اعتباری به آنها واگذار شود تا از این طریق با سرعت بالا خرید کنند و تعهدات خود را مطابق عرف جهان و منطقه ایفا کنند؛ کشورهایی همچون چین، عمان و هند با فرمول خط اعتباری عمل کرده و روند رشد مناسبی را طی می‌کنند.
وی افزود: نکته مهم دیگر این است که لازم نیست حتما در بورس الزام خرید وجود داشته باشد؛ خرید در بورس می‌تواند به شکل سلف انجام شود؛ این رویه در بورس‌های بزرگ وجود دارد درحالی‌که در بورس ما رایج نیست و خلأ آن اثرگذاری را در بورس انرژی کاهش می‌دهد. پدیدار بر تعدیل محدودیت‌های حداقل سفارش‌ها تاکید کرد و گفت: گفته می‌شود برای نفت‌خام محدودیتی معادل حداقل سفارش ۳۵ هزار بشکه‌ای مدنظر است. سوال این است که آیا کشتی برای صادرات ۳۵ هزار بشکه وجود دارد؟ کشتی‌ها حداقل ۷۰۰ هزار بشکه نفت جابه‌جا می‌کنند. خریدار مجبور است ۲۰ محموله ۳۵ هزار بشکه‌ای خریداری کند تا بتواند صادرات انجام دهد؛ این رویه، شیوه‌های منسوخ شده در فضای بورس دنیا هستند که اثرات منفی بزرگی بر بدنه صادرات به‌خصوص در شرایط فعلی وارد می‌کنند و متاسفانه مسوولان به آن توجه ندارند.رئیس انجمن سازندگان تجهیزات صنعت نفت ادامه داد: بورس انرژی پتانسیل زیادی دارد؛ ایران در حوزه فرآورده‌های هیدروکربوری اعم از بنزین، گازوئیل، نفت سیاه، نفت سنگین، قیر و... مازاد دارد که ظرفیت بزرگی برای کشور محسوب می‌شود. پدیدار اعلام کرد: براساس گزارش اعلام شده از سوی بورس انرژی، روزانه حداقل ۲۵ میلیون لیتر بنزین از ۱۰۵میلیون بنزین تولیدی کشور از طریق بورس صادر می‌شود؛ اگر به سازوکار درستی برسیم، می‌توانیم این میزان صادرات را توسعه بدهیم. بی‌تردید با تشویق پالایشگاه‌ها می‌توان در این حوزه موفقیت‌های چشمگیر کسب کرد.پدیدار عمق یافتن بورس انرژی را در گرو تعامل سازنده وزارت نفت، وزارت نیرو و سازمان بورس دانست و گفت: درحال‌حاضر هر کدام از نهادهای یادشده ساز خود را می‌زند و وزارتخانه‌ها به جای تسهیلگری مشغول مداخله گری هستند؛ حال آنکه نیاز امروز ما رگولاتوری است نه مداخله.
ضرورت توجه به ظرفیت‌های بخش‌خصوصی
وی اذعان کرد: بخش‌خصوصی تحریم نشده و می‌تواند کالا صادر کند؛ این موقعیتی است که باید از آن به درستی بهره‌برداری شود اما با کمال تعجب شاهد موضع‌گیری دولت در برابر بخش‌خصوصی هستیم.رئیس کمیسیون انرژی و محیط‌زیست اتاق تهران اظهار کرد: اگر پالایشگاه سیراف راه‌اندازی شود، از طریق میعانات گازی، باز هم به محصولات مختلف و مشتقات هیدروکربوری می‌رسیم. در آن شرایط باید از ظرفیت ایجاد شده بهره‌برداری مطلوب داشته باشیم. به‌نظر می‌رسد دولت هنوز با واگذاری فعالیت‌های خود به بخش‌خصوصی فاصله معناداری دارد.رضا پدیدار به خلأ بازاریابی مناسب در حوزه صادرات انرژی اشاره کرد و گفت: بازاریابی در این بخش وضعیت خوبی ندارد؛ تلاش‌ها برای بازاریابی فروش بنزین نیز از سوی فعالان بخش‌خصوصی است نه دولتی؛ ما در بورس انرژی علاوه بر ۹ محصول هیدروکربوری، برخی مشتقات تولیدی پتروشیمی‌ها نیز داریم. هرچند به لحاظ اهمیت اقتصادی به ترتیب نفت‌خام، گاز طبیعی و سپس فرآورده‌های نفتی در اولویت هستند و در ادامه بنزین با اکتان‌های مختلف، گازوئیل، نفت جت، نفت کوره، سوخت هواپیما و... از دیگر محصولات دیگر ما هستند، با این تنوع محصول، بورس انرژی جذابیت و ظرفیت بالایی برای جذب مشتری دارد که البته معتقدم که این پتانسیل باید به دست بخش‌خصوصی سپرده شود. آنچه بارها ثابت شده این است که دولت بازرگان خوبی نیست و باید کار را دراین حوزه به بخش‌خصوصی واگذار کند.
