بررسی آمارهای بورس کالا از افت ۱۰۰ درصدی حجم معاملات کشاورزی حکایت دارند
تقریبا صفر!
شواهد نشان می‌دهد عرضه‌کننده میل به عرضه ندارد و همین عدم عرضه به معنی عدم امکان ثبت معامله است. عرضه محصولات کشاورزی در سال‌جاری در بازار فیزیکی بورس کالا به زعفران رشته‌ای بریده ممتاز(نگین) و خرمای استعمران محدود شده است و خبری از کالاهای دیگر نیست. اوضاع در بازار گواهی سپرده کالایی هم در مقایسه با سال‌های قبل تفاوت چندانی با بازار فیزیکی ندارد و بازار گواهی سپرده هم به زعفران و زیره محدود شده یعنی گندم، جو، ذرت و این قبیل کالاهای بسیار مهم و حتی استراتژیک از بورس کالا خارج شده‌اند. در شرایطی که می‌پذیریم به‌دلیل رشد بارش و واردات، ذخایر کشاورزی کشور در حجم‌های بالایی قرار دارد، چرا از بستر بورس کالا برای معاملات این محصولات استفاده نمی‌شود یا چرا تولیدات بخش کشاورزی در این بازار شفاف نباید مورد معامله قرار بگیرد. این درحالی است که انتقاداتی در مورد قیمت‌های پایین خرید در بخش دولتی به گوش می‌رسد پس چرا نباید از بستر بورس کالا برای حمایت واقعی از کشاورزان بهره برد؟
اینکه ادعا کنیم به‌دلیل شرایط خاص کشور نمی‌توان از ابزار بورس کالا برای مدیریت بازار محصولات کشاورزی بهره برد تنها پاک کردن صورت مساله است. هم‌اکنون در بازار آزاد کشف نرخ رقابتی توسط واسطه‌ها و دلال‌ها صورت می‌پذیرد و عدم استفاده واقعی از مکانیزم بازار آن‌هم زمانی که بازارها از اوج قیمتی خود فاصله گرفته و آرامشی نسبی ایجاد شده و به کمک افزایش بارش‌ها حجم تولید محصولات کشاورزی احتمالا تقویت شده؛ تنها چشم‌پوشی بر برخی واقعیت‌هاست. این درحالی است که دلار ۴۲۰۰ تومانی گام به گام به حاشیه می‌رود و البته همین داده تاکنون با آرامش بیشتر در بسیاری از بازارهای مهم همراه شده است. وقتی قیمت دام زنده (سبک) در روزهای اوج تقاضای آن بین ۴۲ تا ۴۷ هزار تومان در هر کیلوگرم می‌رسد (و حتی بعضا بیشتر)، باید پذیرفت که خرید جو یا ذرت دامی با قیمت‌هایی بالاتر از نرخ‌های دولتی برای دامدار توجیه دارد. با فرض افزایش بارندگی در سال آبی اخیر؛ تهدید یا محدود کردن معامله آزادانه در بورس کالا به نفع اقتصاد نخواهد بود.
وزارت جهاد کشاورزی و بورس کالا پاسخ دهند
حجم معاملات محصولات کشاورزی در بورس کالا در سال‌جاری تا پایان هفته گذشته تقریبا صفر بوده است. این ادعا دقیقا در آمارهای بورس کالا درج شده است. همان‌گونه که در جدول مشخص شده در سال‌جاری حجم معاملات در بازار فیزیکی برای معاملات مرسوم به نسبت سال گذشته افت ۱۰۰ درصدی داشته و ارزش معاملات نیز ۹۹ درصد کاهش داشته است. این یعنی به زبان ریاضی واقعیت معاملات محصولات کشاورزی در بازار فیزیکی به صفر میل می‌کند؛ داده بسیار نگران‌کننده‌ای که قطعا نمی‌توان از آن چشم‌پوشی کرد. در سال‌جاری حجم معاملات محصولات کشاورزی ۱/ ۰ درصد از کل بازار فیزیکی بورس کالاست و البته ارزش معاملات هم به نسبت کل این بازار تقریبا صفر است.
حجم معاملات محصولات کشاورزی در بازار فیزیکی سال‌جاری
این موارد همگی در آمارهایی مورد اشاره قرار گرفته که خود بورس کالا هر هفته منتشر می‌کند و جای هیچ تردیدی را باقی نمی‌گذارد. اینکه چرا این رقم به این میزان کاهش یافته سوالی است که باید اول از وزارت جهاد کشاورزی و شرکت‌های زیرمجموعه آن پرسیده شود و در فاز بعدی بهتر است بورس کالا هم به این واقعیت معاملاتی پاسخ دهد، زیرا یکی از ارکان اصلی بورس کالا فاصله‌ای تا فروپاشی ندارد. ذات معاملات در بازار فیزیکی همیشه برای بورس‌های کالایی یک اصل قطعی است و براساس این معاملات است که می‌توان سایر قراردادها را برای آن تعریف کرد. ساده‌ترین پاسخ احتمالی برای این شرایط توجه به معاملات سپرده کالایی است که هم‌اکنون برای زعفران و زیره در حال اجراست، ولی همین معاملات در سال‌های اخیر برای کالاهای بسیاری صورت می‌پذیرفت که هم‌اکنون نشانی از آنها وجود ندارد که به آن خواهیم پرداخت. درخصوص بازار فرعی محصولات کشاورزی هم اگر اوضاع بدتر از بازار فیزیکی نباشد بهتر از آن نیست.
این آمارها به این معنی است که یک بخش بورس کالا به‌صورت مستقیم مورد تهدید قرار گرفته است که در گام بعدی حتی می‌تواند حیات معاملات فیزیکی محصولات کشاورزی در بورس کالا را با خدشه روبه‌رو سازد. این درحالی است که هر روز مصاحبه‌ها و اظهارنظرهای گوناگونی در مورد اهمیت بخش کشاورزی در بورس‌کالا رسانه‌ای می‌شود، ولی به‌رغم این اظهارنظرهای وسیع، تنها شاهد نابودی این بخش واقعی و بسیار پراهمیت در بورس کالا هستیم. در این خصوص می‌توان به دو سابقه تاریخی بسیار مهم اشاره کرد که اهمیت این بخش را برجسته‌تر می‌سازد.
بخش کشاورزی برای اغلب بورس‌های کالایی در جهان هم مهم‌ترین بخش بوده و هم پایه‌گذاری بورس‌های کالایی بر اساس همین محصولات رقم خورده است. با توجه به اهمیت این بخش برای زندگی افراد در جوامع مختلف با توجه به نیاز به امنیت غذایی، همیشه دولت‌ها بیشترین توجه را به این بخش از بورس‌های کالایی معطوف داشته‌اند، ولی در کشور ما گویا اوضاع دقیقا برعکس است. متاسفانه باید گفت که هیچ اهمیت واقعی توسط بدنه اجرایی دولت به این بخش مهم داده نشده که ساده‌ترین خروجی آن را باید در همین کاهش چشمگیر حجم معاملات جست‌وجو کرد. البته شاید به مرور زمان این روند بهبود یابد و با آغاز فصل برداشت که البته برای بسیاری از کالاها در دوره‌های مختلف آغاز شده، امید است که این روند تغییر کند ولی آمارهای موجود این خوش‌بینی را به همراه ندارد. فراموش نکنیم فروپاشی بخش کشاورزی در بورس کالا بی‌ربط با امنیت غذایی در کشور نخواهد بود و حداقل خروجی آن کاهش جذابیت تولید بسیاری از محصولاتی است که قیمت جذابی ندارند. در ادامه به معاملات گواهی سپرده کالایی هم خواهیم پرداخت.
اما دومین سابقه تاریخی به خود بورس کالای ایران باز می‌گردد. سال ۹۳ و ۹۴ شاهد تلاش‌های بسیاری برای خروج محصولات پتروشیمی از بورس کالا بودیم که بورس تمام‌قد در برابر این هجمه موضع‌گیری کرد. به جرات می‌توان گفت که این مقاومت هم‌اکنون درخصوص محصولات کشاورزی دیده نمی‌شود و جز چند مصاحبه پراکنده، فعالیت چندانی را شاهد نیستیم. مقایسه این دو رخداد با یکدیگر نیازی به توضیح بیشتر برای اهل فن باقی نمی‌گذارد.
بررسی دقیق‌تر وضعیت معاملات محصولات کشاورزی
طی سال‌جاری و تا پایان هفته گذشته در بورس کالا حجم معاملات گندم، جو، ذرت، شکر، کنجاله‌ها و کنسانتره‌ها، مرغ منجمد، برنج، دانه‌های روغنی، عدس، روغن و روغن‌خرما، پسته، تخم‌مرغ و در نهایت مرغ و جوجه در بورس کالا صفر بوده است. تنها معاملات ثبت شده در بازار فیزیکی هم به زعفران و خرما باز می‌گردد که همین دو کالا هم داستان‌های جالبی دارند. حجم معاملات امسال زعفران در بازار فیزیکی بورس کالا تنها ۵۷ کیلوگرم بوده است که در آمارهای منتشر شده از بورس کالا حجم و ارزش معاملات در مقایسه با سال گذشته نزدیک به ۱۰۰ درصد افت داشته یعنی به‌صورت دقیق‌تر، این بازار هم به صفر میل می‌کند. این در حالی است که حجم معاملات مدت مشابه سال گذشته ۲۶هزار و ۵۸۰ کیلوگرم بود و همین دو رقم نشان می‌دهد که حتی بازار فیزیکی زعفران هم هنرنمایی خاصی نداشته است.
معاملات خرما شاید جالب‌تر هم باشد. در سال‌جاری ۴ هزار و ۵۱ تن خرما در بورس کالا مورد معامله قرار گرفته که به نسبت مدت مشابه سال قبل از رشد ۱۸۵ درصدی برخوردار بوده که یک داده بسیار جذاب برای این بازار به شمار می‌رود. اما نکته جالب توجه آن تغییر در ارزش معاملات است آن هم در شرایطی که همه می‌دانند قیمت‌ها به نسبت پارسال افزایش داشته است. اما آمارهای بورس کالا نشان می‌دهد که ارزش معاملات امسال به نسبت سال قبل ۱/ ۲ درصد کاهش داشته آن‌هم در شرایطی که حجم معاملات ۱۸۵ درصد رشد کرده است. یا آمار ارزش معاملات مشکل دارد (که بعید به نظر می‌رسد) یا مشخص نیست که دقیقا چه نوع خرمایی در این بازار عرضه و معامله شده و ویژگی‌های داد و ستد آن چه بوده و از چه کیفیتی برخوردار بوده است. رشد ۱۸۵ درصدی حجم معاملات در کنار افت ۲ درصدی ارزش معاملات خود به یک گزارش تحقیقی مجزا نیاز دارد که شاید در آینده به آن بپردازیم. همین مقایسه ساده خود حرف‌های بسیاری در بر دارد که البته این شرایط اصلا بعید نیست که در مورد سایر کالاها نیز تجربه شود؛ یعنی شفافیت آماری بورس کالا یک داده بسیار مهم و برجسته است که هم‌اکنون هیچ خودنمایی مشخصی در بازار محصولات کشاورزی ندارد.
همین شفافیت آماری نشان می‌دهد که تمام عرضه‌ها خرمای استعمران بوده که توسط سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران عرضه شده است. مجموع عرضه‌ها بیش از ۱۹ هزار تن بوده که بیش از ۴ هزار تن آن مورد معامله قرار گرفته و حجم عرضه‌ها با حجم تقاضا نیز برابر بوده است. این آمارها نشان می‌دهد که رقم عرضه بسیار بالاتر از تقاضا و حجم معاملات است و رقابت خاصی به ثبت نرسیده است که از جذابیت پایین این کالا حکایت دارد. شرایط خود عرضه و مخصوصا عرضه‌کنندگان هم مهم است. در سال گذشته به‌صورت نسبی ۱۷ عرضه‌کننده در بورس کالا حضور داشتند که این رقم برای امسال به ۲ عرضه‌کننده کاهش یافت یعنی تنها دو فرد (حقیقی یا حقوقی) در بورس کالا محصول کشاورزی عرضه کردند. به عنوان مثال شرکت مادر تخصصی بازرگانی دولتی ایران که فقط در مدت مشابه سال گذشته در بورس کالا یک میلیون و ۱۹۳ هزار تن گندم عرضه کرده بود، حتی یک کیلوگرم از هیچ کالایی را به‌صورت مستقیم در بورس عرضه نکرده است. جا دارد از دو عرضه‌کننده (سازمان مرکزی تعاون روستایی ایران و آقای محمدرضا میرزایی) در این بازار تشکر کرد که اجازه ندادند حجم معاملات بازار فیزیکی در سال‌جاری به صفر برسد هرچند به صفر میل می‌کند. اگر این دو عرضه‌کننده حضور نداشتند آمارهای بازار فیزیکی بورس کالا به جای «تقریبا هیچ» به «تحقیقا هیچ» بدل می‌شد.
بازار گواهی سپرده کالایی
آغاز به کار قدرتمند بازار گواهی سپرده کالایی در بخش کشاورزی بورس کالا به معاملات ذرت و جو باز می‌گردد. معاملات قیمت تضمینی بعضا در این شیوه معاملاتی انجام شده تا جایی که این شیوه توانست حتی در طول یک‌سال (به همراه بازار فیزیکی) حجم معاملات کل در بازار محصولات کشاورزی بورس کالا را به بیش از ۲ میلیون ۵۰۰ هزار تن افزایش دهد. هم‌اکنون خبری از معاملات جو و ذرت و گندم در بازار فیزیکی نیست و حتی بازار گواهی سپرده این کالاها وجود خارجی ندارد. به‌صورت دقیق‌تر هم‌اکنون ۶ گواهی سپرده کالایی زعفران و ۳ گواهی سپرده کالایی زیره در بورس کالا فعال است. زمانی گواهی سپرده کالایی ذرت و جو کرمانشاه و خوزستان، حتی گواهی سپرده کالایی جو تهران و قزوین هم در بورس کالا فعال بود که هم‌اکنون وجود خارجی ندارد.
یادآوری تجربیات موفق گواهی سپرده یا حتی دادوستد مرسوم در بازار فیزیکی هم‌اکنون تنها به یک یادآوری ناراحت‌کننده حتی برای اهالی رسانه بدل شده است آن‌هم در شرایطی که در سال‌های گذشته تلاش‌های بسیاری هم از طریق بورس کالا و بدنه صنعت کارگزاری انجام شده و هم رسانه‌ها در حد توان این رخدادهای مهم را پوشش خبری دادند. هیچ‌کدام از این بازارهای مهم کشاورزی هم‌اکنون در دسترس نیست و شاید عدم تمایل عرضه‌کننده و وجود زیرساخت‌های معاملاتی تنها واژه‌هایی باشد که بتوان از زبان برخی‌ها شنید؛ اما برای افکار عمومی و جست‌وجوگران خبرهای این عرصه قطعا جوابگو نخواهد بود.
البته همان‌گونه که در آغاز به کار معاملات گواهی سپرده کالایی جو و ذرت شاهد بودیم، آغاز این فعالیت‌های معاملاتی با پوشش رسانه‌ای گسترده‌ای همراه بود؛ ولی توقف آنها در اوج بی‌خبری صورت گرفته است. همین وضعیت را در مورد قراردادهای آتی زعفران یا گواهی سپرده کالایی و البته آتی زیره هم شاهد بودیم که البته این بازارها هنوز فعال هستند و می‌توان به توسعه آنها خوش‌بین بود، ولی چرا؟ گواهی سپرده زعفران و زیره بسترهایی برای آغاز به کار معاملات آتی هستند و همین معاملات تاکنون اجازه داده که بازار آتی بورس کالا به حیات خود ادامه دهد. این یعنی بورس کالا هنوز هم ذهنیت آتی محور خود را رها نکرده و جذابیت یک معامله کشاورزی گویی تا جایی ادامه می‌یابد که برای آن قراردادهای مشتقه تعریف شود.
شاید اگر برای گندم و ذرت هم آتی تعریف می‌شد بورس کالا آن را هم رها نمی‌کرد. البته این ادعا خود به یکی از بسترهای توسعه بازارهای کالایی با اهرم‌های مالی بازمی‌گردد؛ یعنی اگر بازار فیزیکی (حتی حداقلی) در چارچوب گواهی سپرده یا همان امکان انبارداری و معاملات پیوسته وجود نداشته باشد، بازار آتی آن هم بی‌معنی خواهد بود. این موارد را شاید نتوان با صراحت بالایی عنوان کرد؛ ولی نگاهی به همین حجم و ارزش معاملات کشاورزی نشان می‌دهد که چه بازارهایی بیش از همه برای بورس کالا مهم است. آمارهای بورس کالا نشان می‌دهد حجم قراردادهای آتی در سال‌جاری به نسبت مدت مشابه سال قبل (با احتساب همه قراردادها) ۳۶ درصد افزایش و حجم قراردادهای گواهی سپرده کالایی به نسبت سال قبل از آن ۲۰۷ درصد رشد داشته است. شاید این افزایش حجم قراردادهای سپرده کالایی بتواند بخشی از بار کاهش معاملات بازار فیزیکی را به دوش بکشد. آمارهای ذکرشده در تارنمای بورس کالای ایران در بخش گزارش‌های هفتگی وجود دارد و در آرشیو «دنیای اقتصاد» هم موجود است.
ارسال نظر