گلوگاه توسعه صنعت خاک‏‏‌های صنعتی

خاک‌های صنعتی به خاک‌هایی اطلاق می‌شود که به واسطه داشتن ترکیبات خاص همراه با ویژگی‌ها و خواصی همچون رنگ سفید، سبک بودن، سختی بالا و... به طور گسترده در صنعت مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ این خاک‌ها برخلاف خاک‌های معمولی که حاصل فرسایش انواع سنگ‌ها هستند، تحت شرایط خاص تشکیل و از معادن استخراج می‌شوند. خاک‌‌‌های صنعتی وابسته به کاربردشان دسته‌بندی می‌‌‌شوند و هر کدام در یک گروه قرار می‌‌‌گیرند که مناسب انجام یک تولید خاص هستند؛ به طور مثال کائولن یا خاک چینی از مزیت‌هایی همچون وزن کم و مقاومت بالا و زیبایی منحصر به‌فرد برخوردار است.

در کشور ما هم استخراج و فرآوری خاک‌های صنعتی توسط بخش خصوصی انجام می‌شود و شرکت‌های دولتی در موارد نادری حاضر به فعالیت در این عرصه هستند و از سوی دیگر به دلیل توان مالی نه‌چندان بالا، عملکرد چشمگیری از شرکت‌ها در زمینه فرآوری شاهد نبوده‌ایم که البته بخشی از این اتفاق ناشی از نبود تقاضا از سوی شرکت‌های داخلی است که از خاک‌های صنعتی به عنوان مواد اولیه استفاده می‌کنند؛ در بخش صادرات هم با توجه به مسائلی همچون تحریم‌ها و ضعف در فرآوری مشتریان معدودی با تولیدکننده‌های خاک‌های صنعتی ایران همکاری می‌کنند و از طرفی قرار گرفتن در گروه کالاهای خام و نیمه‌خام باعث دریافت عوارض صادراتی سنگین از این تولیدکنندگان می‌شود.

در همین خصوص روح‌الله شرفیان، کارشناس خاک‌های صنعتی به «دنیای‌اقتصاد» گفت: در زمینه استخراج خاک‌های صنعتی اقدامات قابل قبولی انجام شده است اما در زمینه فرآوری شاهد تلاش‌های چندانی نیستیم. وی با اشاره به اینکه دولت برخلاف معادنی همچون مس، روی و کرومیت، در زمینه خاک‌های صنعتی ورود نمی‌کند، افزود: به دلیل اینکه خاک‌های صنعتی جزو مواد معدنی استراتژیک نیستند، مورد توجه دولت قرار نمی‌گیرند و از طرفی به ندرت تقاضای لازم برای مواد معدنی فرآوری‌شده و با خلوص بالا وجود دارد و این در حالی است که کشورهایی مانند چین، هند، امارات و... در خصوص فرآوری خاک‌های صنعتی فعال هستند.

شرفیان با اشاره به اهمیت یکنواختی کیفی خاک‌های صنعتی خاطرنشان کرد: ما در ایران معادن سیلیس با کیفیت بالا داریم که در خوی واقع شده و خلوص آن حدود ۹۵‌درصد است که در تولید کاشی و سرامیک مورد استفاده قرار می‌گیرند؛ این در حالی است که با فرآوری‌های موردنیاز می‌توان از این ماده صنعتی برای تولید عدسی‌های شیشه‌ای، گلس موبایل، لنز دوربین و... استفاده کرد اما متاسفانه هم صنایع و هم معادن به دنبال توسعه کیفی و ایجاد ارزش افزوده بالاتر نیستند؛ این در حالی است که در کشورهای نه چندان توسعه‌یافته مانند هند سیلیس فرآوری‌شده را به آمریکا صادر می‌کنند. وی با اشاره به اینکه در صورت فرآوری خاک‌های صنعتی، سود قابل قبولی نصیب معدن‌داران می‌شود، خاطرنشان کرد: امروزه حتی در هر کدام از فرآیندهای تبدیل سنگ‌آهن به کنسانتره، تبدیل کنسانتره به گندله و در نهایت آهن اسفنجی، ارزش افزوده ۶ درصدی حاصل می‌شود در حالی که فرآوری خاک‌های صنعتی سود بالایی به همراه دارد.

شرفیان با اشاره به همکاری شرکت‌های فعال در حوزه خاک‌های صنعتی با دانشگاه‌ها اظهار کرد: متاسفانه اقدامات دانشگاه‌ها و طرح‌های دانشجویی صرفا به صورت شکلی انجام می‌شوند و در عمل آنچه به عنوان دستاورد ارائه می‌شود، کارآیی در معدن ندارد؛ از سوی دیگر دانشگاه‌ها صرفا بخش علمی مساله را می‌بینند در حالی که قبل از هر کاری باید به تقاضای بازار و هزینه‌های آن پرداخته شود؛ به طور نمونه در مقطعی ماده‌ای برای سفیدی پشت کاشی‌ها تولید کرده بودند که عملا با ندیدن سایر فرآیندهای تولید، قابل اجرا نبود.

این کارشناس خاک‌های صنعتی در مورد صادرات به کشورهای همسایه نیز گفت: از آنجا که خاک معدنی به عنوان یک محصول عمومی شناخته نمی‌شود، در زمینه صادرات بازارهای محدودی دارد اما معادنی مانند کائولن که نمونه آن در مرند فعال است، قادر است با تولید گریدهای مختلف بازار قابل قبولی را در بین همسایه‌ها ایجاد کند؛ با تمام این اوصاف برخی مشکلات در مسیر صادرات وجود دارد که از آن جمله می‌توان به موضوع رفع تعهد ارزی با دلار نیمایی اشاره کرد که واقعا بخش زیادی از صرفه اقتصادی از بین می‌رود.

وی ادامه داد: از دیگر مشکلات عمده ما در زمینه صادرات می‌توان به تفاوت قائل نشدن بین خاک صنعتی و کشاورزی اشاره کرد که متاسفانه در مواردی این مساله به وزارت جهاد و کشاورزی هم می‌کشد و همین امر باعث تاخیر و بدقولی طرف ایرانی در صادرات می‌شود. شرفیان با اشاره به اینکه خاک‌های صنعتی جزو مواد خام و نیمه خام قرار دارد، گفت: حتی چنانچه خاک صنعتی فرآوری شود و چند‌صد میلیارد توسط شرکت‌ها هزینه داشته باشد، باز هم در گروه مواد خام و نیمه‌خام قرار می‌گیرد و مشمول عوارض صادراتی می‌شود. وی با اشاره به اینکه قطعا با فرآوری خاک‌های صنعتی ارزش افزوده تا ۵ برابر افزایش می‌یابد، اظهار کرد: شرکت‌های داخلی مانند تولیدکنندگان کاشی و سرامیک، چینی، شیشه و... که مشتری خاک‌های صنعتی هستند، باید برای تولید محصولات با‌کیفیت‌تر جهت صادرات، اقدام کنند و متناظر با آن از تولیدکننده‌های خاک‌های صنعتی محصولات فرآوری‌شده با کیفیت بالاتر به عنوان ماده اولیه بخواهند.