تحریم‌ها و فقر چندبعدی در ایران۱
یافته‌های فقر چندبعدی در مناطق شهری نشان می‌دهد که به‌استثنای سال ۱۳۸۵ (زمانی که استان خراسان شمالی بیشترین فقر را داشته) و ۱۳۹۲-۱۳۹۱ (زمانی که استان قم بیشترین فقر را داشته)، استان سیستان و بلوچستان همواره بالاترین سطوح فقر چندبعدی را در بقیه سال‌ها داشته است. با این حال استان‌های دارای کمترین شاخص فقر چندبعدی در سال‌های مختلف متغیر بوده‌اند، به این ترتیب که استان بوشهر در سال‌های ۱۳۸۴ و ۱۳۸۸، استان زنجان در سال ۱۳۸۵، استان چهارمحال‌وبختیاری در سال‌های ۱۳۸۷-۱۳۸۶ و ۱۳۹۴، استان خوزستان در سال ۱۳۸۹، استان البرز در سال‌های ۱۳۹۰ و ۱۳۹۸، استان خراسان جنوبی در سال‌های ۱۳۹۳-۱۳۹۱، استان تهران در سال ۱۳۹۵ و استان مازندران در سال‌های ۱۳۹۷-۱۳۹۶ کمترین میزان شاخص فقر چندبعدی را تجربه کرده‌اند.
در مناطق روستایی ایران، استان سیستان و بلوچستان در تمامی سال‌های مورد بررسی در این پژوهش یعنی از سال ۱۳۸۴ تا ۱۳۹۸ همواره بالاترین شاخص فقر چندبعدی را در کشور داشته است. از سوی دیگر، استان بوشهر در مناطق روستایی در سال‌های ۱۳۸۴ و بین ۱۳۸۶ تا ۱۳۸۸ کمترین شاخص فقر چندبعدی را داشته است. مناطق روستایی مازندران بیشترین دوره زمانی را با کمترین میزان از شاخص فقر چندبعدی در سال ۱۳۸۵ و در فاصله سال‌های ۱۳۸۹ تا ۱۳۹۴ و همچنین در سال ۱۳۹۶ داشته است. استان البرز در سال ۱۳۹۰ و همچنین در سال‌های ۱۳۹۷ و ۱۳۹۸ کمترین شاخص فقر را در مناطق روستایی داشته است. استان زنجان در سال ۱۳۹۱ و استان خراسان‌جنوبی در سال‌های ۱۳۹۲ و ۱۳۹۳ کمترین میزان فقر چندبعدی روستایی را داشته‌اند.
نتایج فقر چندبعدی شهری و روستایی یک‌سال پس از اتمام برنامه توسعه چهارم نشان می‌دهد که سطوح فقر چندبعدی در ایران در هر دو بخش بهبود یافته بود. مقایسه نقشه‌های فقر چندبعدی از سال ۱۳۸۴ و ۱۳۸۹ نشان‌دهنده کاهشی بسیار مختصر در فقر چندبعدی است. با این حال، برنامه توسعه چهارم نتوانسته بود فقر روستایی را در استان‌های مرزی، به‌خصوص در مناطق شرقی که شرایط آنها بدتر از سایر استان‌های مرزی کشور بود، رفع کند. استان‌های سیستان و بلوچستان و قم به عنوان استان‌های دارای بیشترین فقر چندبعدی شهری باقی ماندند، با توجه به این نکته که استان سیستان و بلوچستان به عنوان فقیرترین استان کشور در هر دو منطقه شهری و روستایی در این دوره (۱۳۸۹-۱۳۸۴) بوده، به‌طوری که نرخ فقر روستایی در این استان به طور قابل توجهی بیشتر از سایر استان‌های ایران بوده است.
دولت ایران در انتهای سال 1389 برنامه هدفمندی یارانه‌ها را اجرا کرد که هدف آن آزادسازی قیمت حامل‌های انرژی در ازای ارائه یارانه‌های نقدی مستقیم به مردم بود. یک‌سال پس از آن، در سال 1390، محاسبات نشان داد که شاخص فقر چندبعدی در مناطق شهری به میزان یک‌درصد افزایش یافته، در حالی که فقر چندبعدی در مناطق روستایی کشور حدود نیم‌درصد کاهش یافته است. در اوایل سال ۲۰۱۲، ایالات‌متحده تحریم‌های بی‌سابقه‌ای را علیه برنامه هسته‌ای ایران اعمال کرد که شامل تحریم‌های بانک‌مرکزی، تحریم swift، تحریم صادرات نفت و تحریم بیمه حمل‌ونقل دریایی بود.
تا پایان سال 1392، محاسبات نشان داده که هم مناطق شهری و هم مناطق روستایی تجربه افزایش در شاخص فقر چندبعدی را به ترتیب حدود 1.4درصد و 2.4درصد داشته‌اند. پس از انتخابات ایران در سال 1392 و تغییر سیاست خارجی کشور در جهت تعامل با قدرت‌های جهانی، مذاکرات با کشورهای 1+5 در مورد برنامه هسته‌ای ایران ادامه یافت، به‌طوری که در ۱۴ ژوئیه ۲۰۱۵، برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) به امضای ایران و قدرت‌های جهانی رسید و طبق این توافق‌نامه ایران محدودیت‌هایی را بر برنامه هسته‌ای خود در ازای لغو تحریم‌ها پذیرفت.
مرور نقشه فقر چند بعدی کشور یک‌سال پس از توافق برجام کاهش فقر چندبعدی در هر دو منطقه شهری و روستایی را نشان می‌دهد. کاهش فقر در مناطق روستایی به‌طور خاص قابل توجه و نسبت به سال 1394 با کاهش ۳درصدی در فقر چندبعدی همراه بود. در همین دوره، فقر چندبعدی شهری نیز به میزان نیم‌درصد کاهش یافته است.با تغییر دولت آمریکا در انتخابات 2016، دولت این کشور در اردیبهشت‌ماه 1397 به‌صورت یک‌طرفه از برجام خارج شد و در نتیجه تمامی تحریم‌های دولت ایالات‌متحده علیه ایران مجددا برقرار شد. نمودار 4 نقشه فقر چندبعدی برای مناطق شهری و روستایی را یک‌سال پس از خروج ایالات‌متحده از توافق برجام نشان می‌دهد، به‌طوری که آمارها نشان می‌دهد تا پایان سال 1398 در مقایسه با سال 1397، فقر چندبعدی در هر دو منطقه شهری و روستایی ایران تقریبا 1.4درصد افزایش یافته است.
بنابراین نتایج به‌دست‌آمده از تحلیل نقشه‌های فقر در رویدادهایی همچون تحریم‌ها، برجام و خروج آمریکا از برجام نشان می‌دهد که تحریم‌ها موجب افزایش قابل توجهی در فقر چندبعدی در هر دو مناطق شهری و روستایی می‌شوند. همچنین تجربه اثرگذاری مثبت برجام بر کاهش فقر مطلق بیانگر این حقیقت است که رفع تحریم‌ها موجب کاهش فقر چندبعدی در ایران می‌شود و لازم است که به منظور کاهش پدیده فقر چندبعدی در ایران، سیاست رفع تحریم‌ها از طریق مذاکره موثر و دیپلماسی فعال با قدرت‌های جهانی صورت گیرد. تعلل در این مسیر شرایط فقر را در کشور بدتر خواهد کرد و در نتیجه وضعیت عمومی مردم روز به روز بدتر خواهد شد و این موضوع بدون تبعات اجتماعی و سیاسی نخواهد بود. بنابراین تجدید نظر جدی در سیاست خارجی به منظور کاهش درد و رنج مردم ضروری است. همچنین تجدید نظر در سیاست‌های داخلی در راستای اولویت دادن به رفاه و آسایش اکثریت مردم باید سرلوحه سیاستگذاری‌های داخلی باشد. علاوه بر این، در ادامه مطالعه به ارزیابی اقتصادسنجی تاثیر متغیرهای اقتصاد کلان بر فقر چندبعدی در ایران پرداخته شده است.
با توجه به اینکه اندازه دولت با یک رابطهU شکل بر فقر چندبعدی تاثیر دارد، سیاستگذاران باید تعادل بهینه را از نظر مداخله و مقررات دولت پیدا کنند. بسیار مهم است اطمینان حاصل شود که سیاست‌ها و برنامه‌های دولت به طور موثر کاهش فقر و رفاه اجتماعی را هدف قرار می‌دهند، در حالی که از بوروکراسی بیش از حد و ناکارآمدی‌هایی که می‌تواند مانع رشد اقتصادی و تشدید نابرابری درآمدی شود، اجتناب شود. همچنین با توجه به تاثیر تورم بر فقر چندبعدی، سیاستگذاران باید برای حفظ ثبات قیمت و مدیریت موثر تورم تلاش کنند. تورم بالا و بی‌ثباتی می‌تواند قدرت خرید خانوارهای کم‌درآمد را کاهش دهد و فرار از فقر را برای آنها دشوارتر کند. در این راستا اجرای سیاست‌های پولی صحیح، انضباط مالی و برنامه‌های هدفمند حمایت اجتماعی می‌تواند به کاهش اثرات نامطلوب تورم بر فقر کمک کند.
نهایتا این یافته که درآمد سرانه تاثیر افزایشی بر فقرچندبعدی در ایران طی دهه اخیر داشته است، نشان‌دهنده الگوی رشد اقتصادی ضد فقر در ایران است. به‌منظور پرداختن به این موضوع، سیاستگذاران باید بر اجرای سیاست‌هایی تمرکز کنند که باعث رشد اقتصادی فراگیر، ایجاد شغل و درآمدزایی برای فقرا می‌شود. این می‌تواند شامل سرمایه‌گذاری در بخش‌هایی با پتانسیل کاهش فقر بالا، ارتقای کارآفرینی و توسعه کسب‌وکارهای کوچک و تضمین دسترسی عادلانه به فرصت‌ها و منابع اقتصادی باشد.
۱ . این نوشتار برگرفته از یافته‌های مقاله زیر با همکاری دکتر علی اصغر سالم است.
Salem, A. A., Nademi, Y., & Sedaghat Kalmarzi, H. (۲۰۲۳). How Has the Multidimensional Poverty Map in Iran Changed During the Last Decade?. Iranian Economic Review, (Articles in Press). Available at: https://ier.ut.ac.ir/article_۹۴۹۶۸.html
