سرکوب یا آزاد‌سازی؟

حسن خوشپور /کارشناس ارشد اسبق سازمان برنامه عنوان بازار متشکل ارزی بیانگر وجود ساختاری است که در آن کنش‌های متقابل عرضه و تقاضا به‌طور آزادانه و خودکار قیمت محصول قابل معامله را در بازار (ارز) مشخص می‌کند. بازار متشکل و رقابتی ارز دارای شفافیت کامل است و اطلاعات در آن با شفافیت و به سهولت جریان دارد و ورود و خروج هر عرضه‌کننده و تقاضا‌کننده ارز هم در آن آزاد است. این بازار از سوی نهادهای ناظر، با هدف حفظ سلامت معاملات و شرایط فنی آن نظارت می‌شود. اما ایجاد دامنه‌های محدود‌کننده برای نوسان قیمت در آن، از سوی نهاد ناظر فاقد موضوعیت است. در صورتی که بازار متشکل ارزی دارای ویژگی‌های کاملی باشد، قیمت تعیین شده در آن علامت اصلی واقعیت‌های اقتصاد و شاخص تصمیم‌گیری‌های کارگزاران، سرمایه‌گذاران و فعالان اقتصادی خواهد شد.

مدیریت بازار متشکل ارزی در قالب یک شخصیت حقوقی (شرکت) سازماندهی شده است و سهامداران اصلی آن هم کانون صرافان، کانون بانک‌های دولتی، کانون بانک‌های خصوصی و فرابورس هستند. در این بازار صرافان، بانک‌ها و بانک مرکزی نقش اصلی را ایفا می‌کنند. به نظر می‌رسد الگوی مورد استفاده در بازار متشکل ارزی کارکردهای بازار بورس و فرابورس است که در آنها سهام شرکت‌ها و دیگر اوراق بهادار معامله می‌شود و سازمان بورس و اوراق بهادار از طریق ساختارها و نهادهای تحت‌مدیریت خود بر بازار نظارت می‌کند، ولی گستره و عمق این بازار هیچ شباهتی با بازار سرمایه و بورس سهام ندارد. قیمت ( مظنه- نرخ) در این بازار بر اساس پیشنهادهای خریداران و فروشندگان ارز (که شرایط لازم در بازار رقابت کامل را ندارند) مشخص می‌شود و همین نرخ می‌تواند علامتی برای کل اقتصاد باشد. بدون تردید نرخ تعیین شده در بازار متشکل ارزی به‌طور کامل و واقعی نتیجه‌کنش‌های متقابل عرضه و تقاضا در یک بازار رقابت نیست و دخالت‌های اداری و غیربازاری در تعیین قیمت همواره وجود خواهد داشت. این بازار تنها محلی برای معامله توسط بانک‌ها و صرافی هاست و سایر عرضه‌کنندگان یا متقاضیان احتمالی به این بازار راه ندارند، تنها قیمت توافقی در این بازار می‌تواند علامتی موثر برای بازار واقعی و رقابتی غیررسمی و آزاد ارز باشد.

تشکیل بازار متشکل ارزی را می‌توان یک قدم به جلو در دستیابی به قیمت واقعی ارز محسوب کرد و تفاوت آن با ساختارهای دستوری قبل، ایجاد بستری برای شناسایی قیمت واقعی ارز است. تا کنون نرخ ارز متاثر از نحوه سیاست‌گذاری وکارکرد نهاد دولت به‌عنوان عرضه‌کننده انحصاری ارز در بازار بوده است. اهداف و راهبردهای عرضه‌کننده انحصاری در قیمت‌گذاری ارز، آنچنان موثر و تعیین‌کننده بوده که شکاف بین قیمت واقعی (تعادلی) ارز در بازار آزاد وغیر رسمی و قیمت دستوری اختلالات بسیاری در اقتصاد ایجاد کرده است. بازار متشکل و کارآ که در آن قیمت واقعی ارز از طریق معاملات و خرید و فروش آزادانه مشخص شود، در صورتی شکل می‌گیرد که بستر و شرایط محیطی لازم برای کارکرد آن فراهم باشد. یکی از شروط اساسی برای تحقق این موضوع، پذیرش نتیجه کارکرد کامل، شفاف و واقعی عرضه و تقاضا و قیمت ارز در بازار از سوی دولت است. در وضعیتی که دولت در فعالیت‌های اقتصادی دخالت کرده و در قیمت‌گذاری بسیاری از کالاها و خدمات نقش منحصر‌به‌فرد و تعیین‌کننده غیر بازاری دارد، چگونه بازار رقابتی ارز امکان کارکرد مناسب را به‌دست می‌آورد؟ بسیاری از محصولات که از طریق دستورالعمل‌های اداری در بازار معامله و قیمت‌گذاری می‌شوند وابستگی ارزی دارند. بنابراین امکان ندارد در محیطی که دولت و نهادهای وابسته آن حضوری انحصاری کامل دارند، بازاری کارآ و با ویژگی‌های یک بازار رقابتی را ایجاد کرد و به نرخ واقعی ارز دست یافت.

بازار متشکل و واقعی ارز در حال حاضر هم وجود دارد و درست هم عمل می‌کند و قیمت تعیین شده در این بازار هم علامت قابل اتکایی برای تصمیم‌گیری اقتصادی است. طبق مصوبه شورای پول و اعتبار بازار متشکل ارزی، برای سازماندهی و توسعه بازار شفاف، منصفانه و کارآ تشکیل شده است تا ارزها در آن به‌صورت نقد مطابق مقررات مصوبه مزبور وسایر مقررات مرتبط با آن در بستر الکترونیکی مورد معامله قرار گیرد. مدیریت بازار توسط تشکل خود انتظام انجام می‌شود و بر اساس دستورالعمل‌های مصوب بانک مرکزی فعالیت می‌کند.  احتمالا بازار متشکل ارزی مصوب شورای پول و اعتبار تنها یکی دیگر از ساز‌و‌کارهایی برای قیمت‌گذاری دستوری برای سرکوب نرخ ارز خواهد بود.